ZRÓŻNICOWANIE MORFOGENETYCZNE WSI NA OBSZARZE GMINY UNIEJÓW

• Authors: Tomasz Figlus

Title variants

EN

MORPHOGENETIC DIFFERENTATION OF VILLAGES IN THE COMMUNITY OF UNIEJÓW

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

This article presents the results of research relating to the morphogenesis of the villages in the community of Uniejów. This work is an attempt to apply retrogressive methods to clarify the process of formation and development of layouts of villages and identify the historical relics of rural forms in contemporary cultural landscape of analyzed area. The study included irregular early medieval villages, regular villages that have passed the regulations associated with the location under the German law in the Middle Ages, the villages from the period of development of the manorial economy, villages from the modern period connected with Dutch settlement, and the villages formed as a result of the process of spatial reorganization in the nineteenth century. Development of rural forms in the community of Uniejów was the result of natural, legal, ownership and socio-agrarian influences. In the early Middle Ages one can identify the irregular layouts in the form of a road villages, an oval and multi-road villages. The process of location under the German law brought the development of settlement forms in the shape of large, regular street and oval villages. In the modern period one can identify the manorial forms as morphological elements closely connected with villages of older origin or the manorial forms as an autonomous settlement units. It is also characteristic that one can recognize many hamlets formed on the basis of division of property. In the late eighteenth and early nineteenth century in the studied area one can identify a couple of row villages inhabited by German population. Significant changes in the settlement network of community of Uniejów took place in the nineteenth century. The processes of regulation and parceling-out implicated the formation of new settlement units in the form of row villages with stripes fields and scattered villages with block layout of the fields.

Keywords

PL

gmina Uniejów; morfogeneza wsi; wsie średniowieczne; wsie nowożytne; jednostki osadnicze z XIX w.; analiza materiałów kartograficznych

EN

community of Uniejów; morphogenesis of the villages; medieval villages; villages from the modern period; settlement units from the XIX century; cartographic documents analysis

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Biuletyn Uniejowski
• Year: 2014
• Volume: 3
• Pages: 85-110

Dates

published

2014-12

Contributors

author

Tomasz Figlus

• dr, adiunkt, Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych, Zakład Geografii Historycznej i Dziedzictwa Kulturowego

References

• Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis. Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, t. 1, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1919.
• Gall Anonim, Cronica et gesta ducum sive principium Polonorum, II, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952.
• Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, A. Z. Helcel, Warszawa 1847; t. 2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, cz. 1−2; t. 3, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, J. Bartoszewicz; t. 4, wyd. M. Bobowski, Warszawa 1847–1858.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–IV, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877–1881; t. V, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908; t. VI–X, wyd. t. VI: A. Gąsiorowski, H. Kowalewicz; t. VII: A. Gąsiorowski, R. Walczak; t. VIII–X: A. Gąsiorowski, T. Jasiński, Warszawa–Poznań 1982–1993.
• Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1−2, Gniezno 1880−1881.
• Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 2: Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
• Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, t. 1−2, Warszawa 1827.
• Topograficzeskaja Karta Carstwa Polskago, s. l, ca 1863, 1:126 000, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. C 609.
• Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
• Baranowski B., Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958.
• Baranowski B., Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w województwie łęczyckim i wschodniej części województwa sieradzkiego do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UŁ”, Ser. 1, z. 1, 1955.
• Chmielowska A., Badania nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym i jego wiejskim zapleczem na obszarze Polski Środkowej, „Acta Universitatis Lodziensis”, Ser. 1, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 36, 1979.
• Chmielowska A., Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w., „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 22, 1975.
• Figlus T., Układy przestrzenne wsi folwarcznych w Polsce. Typy morfogenetyczne i ochrona dziedzictwa ruralistycznego, [w:] W. Wysota i in. (red), Rozwój zrównoważony regionów Polski, Toruń 2011.
• Figlus T., Z badań na rozwojem osadnictwa i morfogenezą wsi olęderskich w Polsce, [w:] Badania podstawowe i aplikacyjne w naukach geograficznych, red. L. Kasprzak, Poznań 2009.
• Głosek M., Badania nad grodzisku w Smulsku i osadzie w Boleszczynie, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 21, 1969.
• Goldberg J., Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Ser. I, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 5, 1957.
• Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Szymczak J., Uniejowskie strony. Karty z przeszłości odległej, nieznanej i bliskiej gminy Uniejów, Łódź−Uniejów 2008.
• Kamińska J., Grody Polski środkowej w organizacji wczesnopaństwowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 18, 1971.
• Kamińska J., Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, Łódź 1953.
• Kamińska J., Przyczynki do osadnictwa wiejskiego z V−X w. n.e. na terenach Polski środkowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 2, 1957.
• Kamler M., Folwark szlachecki w Wielkopolsce w latach 1580–1655, Warszawa 1976.
• Koter M., Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. Przegląd rozwoju oraz próba uściślenia pojęć, „Zeszyty Naukowe UŁ”, Ser. 2, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, z. 55, Łódź 1974.
• Kulesza M., Rozwój przestrzenny miasta, [w:] Uniejów. Dzieje miasta, red. J. Szymczak, Uniejów−Łódź 1995.
• Myszkorowska-Olczyk G., Zespoły folwarczne na terenie gminu Uniejów, „Biuletyn Uniejowski”, t. 2, 2013.
• Nadolski A., Spicymierz nad Wartą – średniowieczny zespół osadniczy, „Archeologia Polski”, t. X, z. 2, 1966.
• Nowak T., Ze studiów nad rozwojem osadnictwa w ziemi łęczyckiej w czasach Władysława Jagiełły, „Przegląd Nauk Historycznych”, R. 2, nr 1(3), 2003.
• Nowakowski A., Wieczorek J., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wieścicach, pow. Poddębice, w 1964 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 19, 1967.
• Poklewski T., Spicymierska włość grodowa w średniowieczu: obraz gospodarczy, Łódź 1975.
• Poklewski T., Próba archeologiczna rekonstrukcji włości średniowiecznej. Spicymierz nad Wartą, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 3, 1971.
• Rusiński W., Drogi rozwojowe folwarku szlacheckiego, „Przegląd Historyczny”, z. 2, 1956.
• Rutkowski J., Co to były folwarki w dawnej Polsce, [w:] Wieś europejska późnego feudalizmu, red. J. Rutkowski, Warszawa 1986.
• Sikora J., Polska Centralna we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i osadniczych, „Slavia Antiqua, t. 48, 2007.
• Sikora J., Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-osadnicze, Łódź 2009.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I−XVI, wyd. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1880−1902.
• Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, „Prace Geograficzne”, nr 163, Wrocław 1995.
• Tkocz J., Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, „Prace Naukowe UŚ”, nr 1734, Katowice 1998.
• Topolski J., Rozwój latyfundium arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII w., Poznań 1955.
• Wachowiak B., Z badań nad genezą gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 3, z. 2, 1957.
• Woźniak K. P., Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 r. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013.
• Wyczański A., Geneza i rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, [w:] Zarys historii gospodarstwa wiejskiego, t. II, red. B. Baranowski i J. Topolski, Warszawa 1964.
• Zajączkowski S., Zajączkowski S. M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, Łódź 1970.
• Zajączkowski S. M., O lokacjach wsi na prawie niemieckim w Łęczyckiem i Sieradzkiem od końca XIV do początków XVI wieku, Łódź 1974.
• Zajączkowski S. M., Początki folwarku w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej (do początków XVI w.), „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych”, t. 31, 1970.
• Zajączkowski S. M., Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., „Slavia Antiqua”, t. 19, 1972.
• Zajączkowski S., O tzw. osadach służebnych na dawnych ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej, „Zeszyty Naukowe UŁ”, Ser. 1, z. 5, 1957.
• Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII–XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, t. 4, 1966.
• Brzeziny, plan wsi z 1837 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 20.
• Człopy, plan wsi z 1839 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 11.
• Karte von Südpreußen, D. Gilly, Cron, Langner, 1793–1796, Preussischer Kulturbesitz − Staatsbibliothek zu Berlin, sygn. Kart N 14431, fotokopie w IH PAN.
• Kościelnica, plan wsi z 1839 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 16.
• Ostrowsko, plan wsi z 1861 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 184-4.
• Spicymierz, plan wsi z 1804 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 344-4.
• Spicymierz Kolonia, plan wsi z 1861 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 204-15.
• Wieścice, plan wsi z 1863 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 184-4.
• Zieleń, plan wsi z 1848 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 15.

Identifiers

ISSN

2299-8403