Rodzina polska w XIX wieku jako środowisko wychowawcze i jej funkcja edukacyjna

• Authors: Jakubiak Krzysztof , Nawrot-Borowska Monika

Title variants

EN

The Polish Family as an Educational Environment in the 19th Century, and Its Educational Function

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Niniejsze opracowanie poświęcone jest naturalnemu środowisku wychowawczemu, jakim jest rodzina. Przedmiotem badań uczyniono jej funkcję edukacyjną, ze szczególnym uwzględnieniem charakterystyki jej uwarunkowań, przejawów i sposobów realizacji. Podjęto się charakterystyki specyfiki modelu rodziny polskiej w XIX wieku, dokonujących się w nim przemian i warunkujących je czynników. Można stwierdzić, iż upowszechniany w XIX stuleciu model rodziny jako środowiska wychowawczego był na tyle uniwersalny, a nawet atrakcyjny, że mógł być i bywał przyjmowany przez rodziny z różnych warstw społecznych. Sądzono, że każda rodzina bez względu na jej status społeczny jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym. Każda rodzina bowiem, bez względu na jej miejsce w stratyfikacji społecznej, pełniła znaczącą funkcję edukacyjną i kształtowała osobowość dzieci całokształtem organizacji i treści swego życia. Funkcja edukacyjna rodziny przejawiała się w wyznawanym i wpajanym młodemu pokoleniu systemie wartości, atmosferze domu, występujących w rodzinie wzorach zachowań, układzie stosunków i relacji w niej panujących, podziale ról rodzinnych, czynnościach wykonywanych przez poszczególnych jej członków – domowników. Opisany model rodziny i realizacja funkcji edukacyjnej na jej gruncie podlegały zmianom wraz z przemianami cywilizacyjnymi i społeczno-ekonomicznymi, które dokonywały się już od pierwszych dekad XX wieku.

EN

In the history of Poland the family has determined for centuries not only the vitality of family traditions, but also the shaping of the face of the nation, its mentality, and scale of openness. Especially in the 19th and the early 20th century, the “institution” of the family home played a unique role. This was due, inter alia, to the political situation experienced by the Polish nation under the partitions. The family model popularized in the 19th century was so versatile, and even attractive, that it could be, and was, frequently adopted by families from different social classes. The majority of 19th-century educators and journalists did not particularly distinguish between the educational functions to be met by families belonging to various social classes. It was believed that every family, regardless of its social status, was the first and most important educational environment. For it was the family, regardless of its place in the social stratification, that performed an important educational function, and shaped the personality of children through the entirety of its organization, and the content of its life. The educational function of the family manifested itself in the system of values, home atmosphere, patterns of behaviour occurring in the family, the system of relations and relationships prevailing in it, the division of family roles, and the activities performed by each of its members-the household, professed by and instilled in the younger generation. It was in the family, from the parents, grandparents, and its other members that children learnt the Polish language, respect for local traditions, the principles of the Catholic faith, piety, and patriotism. A special role in the implementation of educational functions, regardless of social class, was attributed to the mother as the patron of hearth and home, the first teacher of the mother tongue and the principles of the faith. Education in the family was to supplement or replace education in the state schools of the partition powers. The described model of the family was subject to alterations along with the civilizational and socio-economic changes that were taking place already during the early decades of the 20th century.

Keywords

PL

rodzina polska; wychowanie w rodzinie; funkcja edukacyjna rodziny; zabory; XIX wiek

EN

Family; Polish family at XIX century; family upbringing; educational function of the family

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Studia Paedagogica Ignatiana
• Year: 2016
• Volume: 19
• Issue: 2
• Pages: 15-46

Dates

issued

2016-11-04

Contributors

author

Jakubiak Krzysztof

• Uniwersytet Gdański

author

Nawrot-Borowska Monika

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

References

• Ariès P., Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, przeł.
• M. Ochab, Marabut, Gdańsk 1995.
• Baranowski B., Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku, PIW, Warszawa 1969.
• Bołdyrew A., Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795-1918, Neriton, Warszawa 2008.
• Bożek A., Pamiętniki, Śląsk, Katowice 1957.
• Brodowska H., Chłopi o sobie i Polsce. Rozwój świadomości społeczno- narodowej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984.
• Chałasiński J., Kultura i naród, Książka i Wiedza, Warszawa 1968.
• Chłosta J., Kazimierz Jaroszyk 1878–1941. O narodowy kształt Warmii i Mazur, Pojezierze, Olsztyn 1986.
• Denisiuk A., W poszukiwaniu nowej formuły dla dawnych kryteriów wartości. Dylematy wychowania w rodzinie na Pomorzu w drugiej połowie XIX i na początku XX stulecia, w: Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1995.
• Drzewiecki Z., Wspomnienia muzyka, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1971.
• Dunin-Wąsowicz K., Świadomość narodowa chłopów w świetle pamiętników w okresie powstań narodowowyzwoleńczych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1992, nr 45.
• Durkheim E., Introduction à la sociologie de la famille, w: tenże, Textes 3. Fonctions sociales et institutions, Les Éditions de Minuit, Paris 1975.
• Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak,
• W. Jamrożek, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002.
• Encyklopedia wychowawcza, oprac. J.T. Lubomirski, E. Stawski, S. Przystański, J.K. Plebański, Gebethner i Wolff, Warszawa 1881, 1885.
• Fałat J., Pamiętniki, Śląski Instytut Narodowy, Katowice 1987.
• Fedorowicz J., Konopińska J., Marianna i róże. Życie codzienne w Wielkopolsce w latach 1889–1914 w tradycji rodzinnej, Zysk i S-ka, Poznań 1995.
• Grabski S., Pamiętniki, Czytelnik, Warszawa 1989.
• Grabski W.J., Blizny dzieciństwa, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1971.
• Górski K., Pamiętniki. Z rękopisu, z upoważnienia autora opracował, zredagował i posłowiem opatrzył Z. Jędrzyński, Comer, Toruń 1995.
• Grzybowski R., Zadania wychowawcze rodziny polskiej na Pomorzu Nadwiślańskim w ujęciu „Gazety Grudziądzkiej” z lat 1894–1914, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994.
• Hartman S., Wspomnienia lwowskie i inne, Leopoldinum, Wrocław 1994.
• Haufe E., Dziecko i rodzina. Wskazówki kształcenia domowego dla matek, wolny przekład z niemieckiego, Nakładem Księgarni T. Paprockiego i S-ki, Warszawa 1892.
• Iwanicka Z., Pamiętnik, w: W. Rodowicz, S. Rodowiczowa, Zofia z Rodowiczów Iwanicka, Tryptyk rodzinny, PIW, Warszawa 1999.
• Jabłonowska Z., Rodzina w XIX i na początku XX wieku, w: Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1975.
• Jakubiak K., Edukacja rodziców w polskiej refleksji i praktyce pedagogicznej XIX i XX wieku – do 1939 roku, w: Wychowanie w rodzinie polskiej XIX i XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000.
• Jakubiak K., Popularyzacja wychowania rodzinnego dziecka w polskiej literaturze pedagogicznej i czasopiśmiennictwie XIX wieku, w: Rodzina w starożytnym Rzymie, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1993.
• Jakubiak K., Świat postulowanych wartości życia i wychowania w rodzinach polskich na przełomie XIX i XX wieku, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: Pedagogika” 2012, z. 21.
• Jakubiak K., Wypracowanie modelu wychowania rodzinnego dziecka w polskiej pedagogice XIX i początku XX wieku, w: Rodzina i wychowanie. Ciągłość i zmienność na przestrzeni wieków, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1995.
• Jedynak B., Dom i kobieta w kulturze niewoli, w: Kobieta w kulturze i społeczeństwie, red. B. Jedynak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990.
• Kabzińska Ł., Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze w pedagogicznych koncepcjach Królestwa Polskiego z lat 1846–1914, w: Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000.
• Kabzińska Ł., Wychowawcza rola rodziny w opinii pozytywistów warszawskich, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994.
• Kalicka F., J. Brun-Bronowicz. Życie, działalność, twórczość, Książka i Wiedza, Warszawa 1973.
• Kałwa D., Polska doby rozbiorów i międzywojenna, w: Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
• Kon F., Narodziny wieku. Wspomnienia, Książka i Wiedza, Warszawa 1969.
• Korzeniowska W., Edukacja i wychowanie różnych warstw społecznych na ziemiach polskich od drugiej połowy wieku XIX do roku 1918, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004.
• Kufer Kasyldy czyli wspomnienia z lat dziewczęcych. Wybór pamiętników z XVIII i XIX wieku, oprac. D. Stępniewska, B. Walczyna, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983.
• Kwas F., Wspomnienia z mojego życia, Pojezierze, Olsztyn 1957.
• Leśniakowska M., Dwór polski a idee domu w kulturze europejskiej, w: Dwór polski w XIX wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe, red. T. Jaroszewski, Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Warszawa 1990.
• Ligocki E., Dialog z przeszłością, Czytelnik, Warszawa 1970.
• Lutyńska K., Ideologia czasopism rodzinnych Królestwa Polskiego w latach 1860–1880, „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych” 1956, t. 7.
• Markowska D., Rodzina wiejska na Podlasiu 1864–1964, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970.
• Michalski G., Wskazania dla edukacji domowej w wybranym czasopiśmiennictwie polskim drugiej połowy XIX i w pierwszych latach XX wieku,
• w: Nauczanie domowe dzieci polskich od VIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.
• Mędrzecki W., Intymność i sfera prywatna w życiu codziennym i obyczajach rodziny wiejskiej w XIX i pierwszej połowie XIX wieku, w: Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskim, red. D. Kałwa,
• A. Walaszek, A. Żarnowska, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2005.
• Nauczanie domowe dzieci polskich od VIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
• Nawrot-Borowska M., Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i na początku XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2011.
• Nawrot-Borowska M., Sprawy tajemne i nieczyste. Rola rodziny w wychowaniu seksualnym dzieci w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku w świetle poradników. Zarys problematyki, w: Wychowanie w rodzinie. Od starożytnej myśli filozoficznej do współczesnych rozwiązań legislacyjnych, t. 7, red. B. Jędrychowska, E. Jurczyk-Romanowska, Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego – Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej, Wrocław – Jelenia Góra 2013.
• Nawrot-Borowska M., Edukacja patriotyczna w rodzinach polskich w II połowie XIX i na początku XX wieku w świetle literatury pamiętnikarskiej, w: Niepodległość i wychowanie: z doświadczeń II Rzeczypospolitej, red.
• W. Jamrożek, E. Kula, M. Pękowska, Wydawnictwo Wszechnicy Świętokrzyskiej, Kielce 2012.
• Nawrot-Borowska M., Małek A., Wychowanie zdrowotne i higiena dzieci i młodzieży w świetle poradników dla rodziców z lat 1850–1970 – zarys problematyki, „Przegląd Pedagogiczny” 2015, nr 2.
• Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w dziejach nowożytnych od VI do XX wieku, red. K. Jakubiak, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000.
• Pawlikowski M., Pamiętniki. Medyka – Kraków – Zakopane, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998.
• Pigoń S., Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1983.
• Raczyński E., Rogalin i jego mieszkańcy, Rada Miejska Poznania, Poznań 1991.
• Regulska A., Przeobrażenia w modelu i funkcjach rodziny na przestrzeni XIX–
• –XX wieku, „Studia nad Rodziną” 2011, nr 1–2.
• Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskim, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2005.
• Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1995.
• Rodzina. Historia i współczesność. Studium monograficzne, red. W. Korzeniowska, U. Szuścik, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010.
• Rodzina pomorska, red. J. Borzyszkowski, Nadbałtyckie Centrum Kultury, Instytut Kaszubski, Gdańsk 1999.
• Rzepniewska D., Rodzina ziemiańska w Królestwie Polskim, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia o rodzinie, t. 9, red. J. Leskiewiczowa, PWN, Warszawa 1991.
• Siennicka M., Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj. Druga połowa XIX i początek XX wieku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 1998.
• Sobczak J., Przejawy zainteresowania wychowaniem rodzinnym w pracach niektórych polskich pisarzy i pedagogów u schyłku XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne” 1992, z. 18.
• Sobczak J., Warunki i przejawy rozwoju teorii wychowania rodzinnego i edukacji rodziców od czasów odrodzenia, w: Rodzina. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, red. A. Tchorzewski, Wydawnictwo Uczelnianie WSP, Bydgoszcz 1988.
• Stryczek J., Chłopskim piórem, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984.
• Szarkowska A., Wychowanie religijne w rodzinie polskiej w okresie zaborów, „Kultura i Edukacja” 2003, nr 3/4.
• Szczepański J., Korzeniami wrosłem w ziemię, Śląsk, Katowice 1984.
• Tchorzewski A.M., Funkcje edukacyjne rodziny. Studium diagnostyczno-anagnostyczne, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1990.
• Trzeciakowscy M. i L., W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815–1914, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987.
• Wierzbicki A., Żywy Lewiatan, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2001.
• Witkiewiczówna M., Wspomnienia o Stanisławie Witkiewiczu, Gebethner i Wolff, Warszawa 1936.
• Witos W., Moje wspomnienia, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1978.
• Wójcik M., Znaczenie wychowawcze pielgrzymek rodzin górnośląskich do miejsc kultu narodowego w latach 1896–1914, w: Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1995.
• Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994.
• Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red.
• K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000.
• Wychowanie w rodzinie. Przekaz tradycji i kultury na przestrzeni wieków, t. 1, red. S. Walasek, L. Albański, Karkonoska Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2011.
• Wychowanie w rodzinie. Rodzina na przestrzeni wieków, t. 2, red. S. Walasek, L. Albański, Karkonoska Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2011.
• Wychowanie w rodzinie. Od starożytnej myśli filozoficznej do współczesnych rozwiązań legislacyjnych, t. 7, red. B. Jędrychowska, E. Jurczyk-Romanowska, Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego – Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej, Wrocław – Jelenia Góra 2013.
• Wychowanie w rodzinie. Rodzina w Europie na przełomie XIX i XX wieku, t. 12, red. S. Walasek, A. Haratyk, Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego – Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej, Wrocław – Jelenia Góra 2016.
• Zabielski F., Z życia i z pamięci, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1980.
• Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej w XIX i początkach XX wieku, wybór i oprac. A. Denisiuk, K. Jakubiak, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2001.
• Źródła do nauczania domowego dzieci polskich w XIX i na początku XX wieku z bibliografią adnotowaną pamiętników i wyborem literatury pedagogicznej, red. K. Jakubiak, G. Karłowska, M. Nawrot, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.
• Żanowska A., Rodzina robotnicza w Warszawie na przełomie XIX i XX wieku, „Kronika Warszawy” 1984, nr 2.
• Żyrowski M., Dziewiętnastowieczna rodzina polska, „Roczniki Socjologii Rodziny” 2000, z. 12.

Identifiers

ISSN

2450-5358

DOI

10.12775/SPI .2016.2.001