O pieczęciach starosty generalnego Wielkopolski Adama Sędziwoja Czarnkowskiego

• Authors: Marcin Hlebionek

Title variants

EN

The seals of Adam Sędziwój Czarnkowski, the general starost of Grand Poland

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Adam Sędziwój Czarnkowski wywodził się z wielkopolskiej rodziny szlacheckiej, której korzenie są uchwytne przynajmniej od I połowy XIVw. Był przedstawicielem młodszej jej linii, zapoczątkowanej przez Sędziwoja Czarnkowskiego, kasztelana przemęckiego (jego brat, Maciej uchodzi za protoplastę linii starszej), syna Sędziwoja, wojewody poznańskiego, a wnuka Jana, kasztelana gnieźnieńskiego. Adam był wnukiem owego Sędziwoja, synem Wojciecha Sędziwoja Czarnkowskiego, starosty generalnego Wielkopolski, i Jadwigi z Gulczewa Sierpskiej herbu Prawdzic, wojewodzianki rawskiej. Jako nagrodę za zasługi w wojnach z Moskwą już w 1579 król Stefan Batory mianował go starostą pyzdrskim. Równocześnie odziedziczył on po ojcu godność komandora poznańskich joannitów. W czasie panowania Zygmunta III należał do stronników króla. Właśnie za czasów pierwszego z Wazów rozkwitła jego kariera: w 1593 r. otrzymał starostwo generalne Wielkopolski, zaś w 1606 r. województwo łęczyckie. Zespół pieczęci Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, mimo iż nie zachował się w komplecie, pozwala na analizę systemu sfragistycznego jednego z przedstawicieli wielkopolskiego możnowładztwa. Jednak jest to zbiór specyficzny. Wydaje się on nienaturalnie rozbudowany, w stosunku do zespołów pieczęci nawet zamożniejszej szlachty. Bowiem na system sfragistyczny Czarnkowskiego składały się pieczęcie urzędnicze potrzebne do funkcjonowania samego urzędu starosty generalnego a także podległych mu urzędów grodzkich oraz pieczęcie osobiste, wśród których wyróżnić można także kilka podtypów. Ów rozrost spowodowany był przede wszystkim piastowaniem przezeń godności starosty generalnego Wielkopolski, której obsłudze służyło aż 7 z dziewięciu znanych typów pieczęci Czarnkowskiego. Pokazuje to, jak duży wpływ na kształt systemu sfragistycznego szlachty miały piastowane przez daną osobę urzędy. Pozwala też na twierdzenie, że kształt systemu sfragistycznego danego szlachcica był wypadkową jego pozycji społecznej oraz ilości sprawowanych przezeń urzędów. Poprzez ikonografię i inskrypcję napieczętną pieczęcie Czarnkowskiego włączały się do staropolskiego systemu komunikacji społecznej. Umieszczane na stemplach napisy pozwalały nie tylko na identyfikację dysponenta, ale też wskazywały na kompetencje pieczęci. Stało się to szczególnie istotne po reformie sądownictwa grodzkiego w Wielkopolsce, kiedy to kompetencje surogatorów grodów kaliskiego i poznańskiego obejmowały jedynie określone powiaty. Jednak głównym środkiem przenoszenia informacji był herb, pozwalający na przenoszenie całkiem skomplikowanych treści. Dzięki funkcjonowaniu pieczęci Czarnkowskiego na styku przestrzeni publicznej i prywatnej przynoszą one wiele informacji nie tylko do dziejów urzędów starościńskich ale też poprzez swą ikonografię, pozwalają wniknąć w świat ideologii szlacheckiej i związanej z nią symboliki. W naszym przypadku na pieczęciach Adama Sędziwoja Czarnkowskiego za pomocą herbów zakodowana została legenda herbowa używanej przez rodzinę odmiany Nałęcza. Jej narracja wykształciła się zapewne w I poł. XVI w. i pozostawała w jakimś związku ze sprawą czarnkowskich falsyfikatów. Z drugiej strony umieszczone na pieczęci wyobrażenie nawiązywało do aspiracji magnata, który, według legendy, posiadając książęcych przodków, sam za księcia zaczął się uważać.

EN

Adam Sędziwój Czarnkowski descended from an old noble family with origins in Grand Poland that can be traced back to at least the first half of the fourteenth century. He belonged to the younger family line started by Sędziwój Czarnkowski, the castellan of Przemęt (his brother, Maciej, is considered to be the progenitor of the older line), a son of Sędziwój, the voivode of the Poznań, and a grandson of Jan, the castellan of Gniezno. Adam was a grandson of Sędziwój and a son of Wojciech Sędziwój Czarnkowski, the general starost of Grand Poland, and Jadwiga Sierpska from Gulczewo of the Prawdzic coat-of-arms, the daughter of the voivode of Rawa. As a reward for his contribution to the wars with Russia, he was appointed the starost of Pyzdry by King Stefan Batory in 1579. At the same time, he inherited the title of the commander of the Knights of Saint John in Poznań (komandor poznańskich joannitów) from his father. During the reign of king Sigismunt III, he was a supporter of the king. It was during that time that his career proceeded quickly: in 1593 he became the general starost of Grand Poland, and in 1606 he was appointed the voivode of Łęczyca. Not all of Adam Sędziwój Czarnkowski's seals survived to this day, but those remaining allow the analysis of the sigillographic collection of one of the oligarchs of Grand Poland. This collection, however, is specific. It seems to be unusually numerous when compared to the seal collections that belonged to other, even the richest, noblemen. That is because Czarnkowski's collection included official seals necessary to carry out the duties of the general starost and other, lower posts, e.g. those related to governing a castle court and office (urząd grodzki), as well as personal seals, which can be divided into several sub-categories. The collection grew mostly because Czarnkowski held the office of the general starost of Grand Poland and this required using seven, out of nine, known types of Czarnkowski's seals. It shows to what a great extent the seal collections of noblemen were influenced by the offices they held. It also allows the author to state that a seal collection of a nobleman reflected his social status and the amount of offices he held. The images and inscriptions on Czarnkowski's seals were part of the communication system present in Poland at the time. The words inscribed in the seals not only allowed the identification of an official but also his competence. This became particularly important after the judicial reform (reforma sądownictwa grodzkiego) in Grand Poland, when the competence of the deputy starost of Kalisz and Poznań covered only selected districts. However, it was the coat-of-arms that was the main medium for conveying information and that allowed the transferring of quite complex messages. Because Czarnkowski's seals functioned on the verge of the private and public spheres, they not only provide a lot of information about the history of the starost office, but through their images they also give us an insight into the world of ideology of the nobility and its related symbols. In this case, the coat-of-arms on Adam Sędziwój Czarnkowski's seals helped encode the legend of this version of the Nałęcz coat-of-arms that was used by his family. Its design emerged probably around the first half of the sixteenth century and had something to do with the case of forgeries (czarnkowskie falsyfikaty). However, the images on the seal can be also interpreted as referring to the aspirations of the magnate who, according to a legend, had royal ancestors and began to think of himself as a prince as well.

Keywords

PL

Adam Sędziwój Czarnkowski; polskie pieczęcie z XVI w.; pieczęcie

EN

Polish seals from 16th century; seals

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2011
• Issue: 2(4)
• Pages: s. 11 - 61

Contributors

author

Marcin Hlebionek

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• Adamczewski M., Pieczęcie urzędowe władz lokalnych z obszaru Polski centralnej, cz. 2: Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 r., Łódź 2010.
• Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Kraków 1932.
• Алфьоров O., Однорожєнко O., Україські особові пєчаткі XV–XVII ст. за матєріаламі київских архівосховищ, Харків 2009.
• Augustyniak, Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, U. Warszawa 1992.
• Baczewski S., Mit początku i władza szlachty. Dyskurs genealogiczno-historyczny w XVII-wiecznych kazaniach pogrzebowych, Wschodni Rocznik Humanistyczny, t. 3, 2006.
• Baniecki A., Bednarek D., Żygadło D., Forysiak-Wójciński R., Gut P., Leśniewska J., Hlebionek M., Materiały do polskiego słownika sfragistycznego, Archiwista Polski, nr 3, 2010.
• Barłowska M., Jerzy Ossoliński, orator polskiego baroku, Katowice 2000.
• Bielecka J., Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV– –XVIII wieku, Poznań 1965.
• Bielecka J., Kancelaria grodzka wielkopolska, Studia Źródłoznawcze, t. 1, 1957.
• Bielecka J., Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich w XIV–XVIII w., Archeion, t. 22, 1954.
• Bielecka J., Organizacja i działalność sądów grodzkich w Prusach Królewskich w XV–XVIII wieku, Archeion, t. 65, 1977.
• Błaszczyk G., Dzieje stosunków polsko-litewskich, t. 2: Od Krewa do Lublina, cz. 1, Poznań 2007.
• Bobowski K., Dawne pieczęcie na Pomorzu Zachodnim, Szczecin 1989.
• Bocheński J. I, Historia kościoła parafialnego w Wałczu spisana na podstawie prawdziwych dokumentów i wiarygodnych autorów, oprac. L. Bąk, M. Hlebionek, A. Szweda, Wałcz 2002.
• Dobrowolska W., Adam Sędziwój Czarnkowski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 4, Kraków 1938.
• Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 r., wyd. P. Nowak, P. Pokora, Poznań 2004.
• Dworzaczek W., Genealogia, Warszawa 1959.
• Engel B., Die mittelalterlichen Siegel der Fürsten, der Geistlichkeit und des polnischen Adels im Thorner Rathsarchive, Danzig 1902.
• Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Warszawa 2001.
• Gombrich E., Obraz wizualny, [w:] Symbole i symbolika, oprac. M. Głowiński, Warszawa 1990.
• Górczak Z., Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w II połowie XV i początkach XVI wieku, Poznań 2007.
• Górczak Z., Rozwój majątku rodziny Czarnkowskich herbu Nałęcz w XV i początkach XVI wieku, [w:] Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, red. D. A. Sikorski, A. M. Wyrwa, Warszawa 2006.
• Górska-Gołaska K. , Dobra Nałęczów w Wielkopolsce w średniowieczu, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. 14, z. 2, 1984.
• Górska-Gołaska K., Zasadzka rycerstwa wielkopolskiego na drodze margrabskiej pod Turzą Górą w 1430 r., Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. 23, 1976.
• Grabowski J., Z dziejów stosunków Polski z zakonem krzyżackim w Prusach (XIII–XVI w.), Warszawa 2006.
• Gronkowski I. W., Opis dawniejszego kościoła kolegiackiego a dzisiejszego parafialnego w Czarnkowie, jako też innych w obrębie parafii Czarnkowskiej dawniej i teraz znajdujących się kościołów filialnych i kaplic, Poznań 1886.
• Gumowski M. , Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966.
• Gumowski M., Pieczęcie królów polskich, Kraków 1910.
• Gumowski M., Pieczęcie książąt pomorskich, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 16, z. 1–5, 1950.
• Haisig M., Studia nad legendą pieczęci miejskiej, Wrocław 1953.
• Hlebionek M., Nowożytne pieczęcie królów polskich, [w:] Polska kancelaria królewska czasów nowożytnych między władzą a społeczeństwem. Materiały konferencji naukowej, Toruń, 18 kwietnia 2002 roku, red. W. Chorążyczewski, W. Krawczuk, Toruń 2003.
• Hlebionek M., Pieczęcie starostów bydgoskich w zasobie A[rchiwum] P[aństwowego w] B[ydgoszczy], Kronika Bydgoska, t. 28, 2006.
• Hlebionek M., System heraldyczny pieczęci królów polskich, [w:] Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach. II Krakowskie Kolokwium Heraldyczne, red. Z. Piech, W. Drelicharz, Warszawa 2011.
• Jabłonowski J. A., Heraldica to jest osada kleynotow rycerskich y wiadomosc znakow herbownych dotad w Polszcze nieobiasniona, Lwów 1742.
• Jakimowicz T., Renesansowe i manierystyczne rezydencje w Wielkopolsce, Poznań 1971.
• Janiszewska-Mincerowa B., F. Mincer, W okresie staropolskim, [w:] Dzieje Szubina, red. M. Biskup, Warszawa–Poznań 1974.
• Kaganiec M., Heraldyka Piastów śląskich 1146–1707, Katowice 1992.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5: Województwo poznańskie, z. 2: Powiat czarnkowski, oprac. I. Trybowski, O. Zagórski, Warszawa 1966.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 9: Dawne województwo bydgoskie, z. 14: Szubin i okolice, oprac. M. Lewicka, B. Szymanowska, Warszawa 1977.
• Kazańczuk M., O herbach szlacheckich w dawnej Polsce, Nauka, nr 4, 2006.
• Kazańczuk M., O herbach szlacheckich w dawnej Polsce, Nauka, t. 4, 2006.
• Kazańczuk M., Polskie legendy herbowe, Wrocław 1990.
• Koczerska, Świadomość genealogiczna możnowładztwa polskiego w XV wieku. Podstawy i M. środki wyrazu, Społeczeństwo Polski Średniowiecznej, t. 2, 1982.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–IV, wyd. T. Zakrzewski; t. V, wyd. F. Piekosiński; t. VI–XII, wyd. A. Gąsiorowski i in., Poznań 1864–1999.
• Krawczuk W., Pieczęcie Zygmunta III Wazy, Kraków 1990.
• Kuczyński S. K., Polskie herby ziemskie. Geneza. Treści. Funkcje, Warszawa 1993.
• Łojko J. , Średniowieczne herby polskie, Poznań 1985.
• Łosowski J., Kancelaria grodzka chełmska od XV do XVIII w. Studium o urzędzie, dokumentacji, jej formach i roli w życiu społeczeństwa staropolskiego, Lublin 2004.
• Łosowski J., Katalog pieczęci starostów chełmskich od drugiej połowy XVI do XVIII w., [w:] Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej, red. P. Dymmel, Lublin 1998.
• Łosowski J., Pieczęcie starostów chełmskich od drugiej połowy XVI do XVIII w., [w:] Pieczęć w Polce średniowiecznej i nowożytnej, red. P. Dymmel, Lublin 1998.
• Łukaszewicz J., Opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezyi poznańskiej, t. 1, Poznań 1858.
• Opaliński E., Elita władzy w województwach poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, Poznań 1981.
• Opaliński E., Rodziny wielkosenatorskie w Wielkopolsce, na Kujawach i na Mazowszu za Zygmunta III, Warszawa 2007.
• Pakulski J., Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, Toruń 1982.
• Pelc J., Słowo i obraz. Na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Kraków 2002.
• Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003.
• Piech Z., Średniowieczne pieczęcie tynieckie, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu, red. K. Żurowska, Tyniec–Kraków 1995.
• Piech Z., Znak jako przedmiot badań historycznych, [w:] Pamiętnik XV Zjazdu Historyków Polskich, t. 1, z. 2, red. J. Staszewski, Gdańsk – Toruń 1995.
• Piekosiński F., Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899.
• Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, Kraków 1899.
• Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005.
• Seidel-Grzesińska A., Wisłocki M., Słowo a obraz. O roli inskrypcji w konstytuowaniu dzieła sztuki, Studia Epigraficzne, t. 1, 2004.
• Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 2, red. A. Gąsiorowski, Wrocław 1982.
• Stróżyk P., O potrzebie i możliwościach badań nad herbami złożonymi. Uwagi na przykładzie ikonograficznych źródeł heraldycznych z Wielkopolski, [w:] Ad fontes. O naturze źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2004.
• Strzałko M., Kąsinowska R., Wielkopolskie zamki, Poznań 2006.
• Strzyżewski W., Herby i tytuły. Pieczęć szlachecka w księstwie głogowskim XVI–XVIII w., Warszawa 2009.
• Szymański J., Herbarz rycerstwa polskiego z XVI w., Warszawa 2001.
• Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
• Topolska M. B., Czarnkowski Adam Sędziwój, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 1982.
• Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII w. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
• Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI i XVIII w. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.
• Urzędnicy wielkopolscy XII– –XV w. Spisy, oprac. M. Bielińska, A. Gąsiorowski, J. Łojko, red. A. Gąsiorowski, Wrocław 1985.
• Urzędnicy wielkopolscy XVI–XVIII w. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski, Wrocław 1987.
• Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993.
• Volumina Legum, t. 1, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859.
• Wallis M., Sztuka średniowieczna jako język. Próba zastosowania pojęć semiologicznych do historii sztuki, [w:] M. Wallis, Wybór pism estetycznych, Kraków 2004.
• Wittyg W., Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908.
• Wroniszewski J., Średniowieczne pieczęcie rycerstwa polskiego, [w:] Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006.
• Wyrobisz A., Architektura w służbie społecznej i politycznej w Polsce XVI–XVIII wieku, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, red. Z. Bania, Warszawa 1988.
• Wyrobisz A., Mowa herbów. Herby w kaplicy Kościeleckich w Kościelcu k. Inowrocławia, [w:] Arx felicitatis. Księga ku czci Profesora Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin od przyjaciół, kolegów i współpracowników, red. J. A. Chrościcki i in., Warszawa 2001.
• Wyrobisz A., Polska heraldyka nowożytna – na pograniczu historii społecznej, historii sztuki i historii literatury, [w:] Heraldyka i okolice, red. A. Rachuba, S. Górzyński, H. Manikowska, Warszawa 2002.
• Zdrenka J., Polityka zagraniczna książąt szczecińskich w latach 1295–1411, Słupsk 1987.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.12775/AKZ.2011.001