BALLADA O POBOŻNYM UBEKU, CZYLI POLSKIE KINO I POLITYKA (1989–2015

• Authors: Korczarowska Natasza

Title variants

EN

BALLAD OF PIOUS UBEK: POLISH CINEMA AND POLITICS (1989–2015)

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

BALLAD OF PIOUS UBEK: POLISH CINEMA AND POLITICS (1989–2015) Korczarowska attempts to analyze selected films produced in Poland after 1989 in the context of relations between cinema and politics. The year of 1989 was a significant turning point in the Polish culture. The topics that in the communist period were considered as socio-political taboos, returned to public discourse. The necessity to fill white spots – especially in the area of historical narratives – resulted in producing films which were connected with the tradition of Polish film school. Directors were able to add their voice to shaping the national identity issues of ‘unsettled history’: heterotelia of tragic Warsaw uprising, anti-Semitism (culminating in the tragedy of Jedwabne), the responsibility for PRL (lustration). The films played important role as therapeutic tools. Due to the possibility of treating achievements of native artists as a collective psychoanalytic session, the key concept – which forms a kind of interpretative key – is ‘the policy of returning’ (the equivalent of the Freudian ‘displacement factor’). However, the films very often contributed to interpreting the particular interests of the ruling party and they used cultural texts as a tool in the ‘war of narratives’. In this way the Polish cinema once again revealed its dependence on political factors treating culture as strictly instrumental.

Keywords

PL

POWRÓT POLITYCZNEGO POLITYKA HISTORYCZNA ANTYSEMITYZM; LUSTRACJA; ZWROT TOŻSAMOŚCIOWY; POST PAMIĘĆ

EN

RETURN POLICY; HISTORICAL POLITICS; ANTI-SEMITISM; INSPECTION; IDENTITY CHANGE; POST MEMORY

• Publisher: Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu
• Journal: DYSKURS: Pismo Naukowo-Artystyczne ASP we Wrocławiu
• Year: 2016
• Volume: 21
• Pages: 242-271

Dates

published

2016-11-07

Contributors

author

Korczarowska Natasza

References

• 1 Przemysław Czapliński, Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, Wydawnictwo AB, Warszawa 2009, s. 147–152. 2 Ta zasada zdaje się nie dotyczyć refleksji krytycznej. W monograficznym numerze „Kwartalnika Filmowego” (nr 92/2015) poświęconym w całości związkom polskiego kina i polityki, jedynym filmem zrealizowanym po 1989 roku jest Wałęsa Wajdy (analizowany w paradygmacie herstory). 3 Tadeusz Lubelski, Historia kina polskiego 1895–2014, Universitas, Kraków 2015, s. 565. 4 Tadeusz Lubelski, dz. cyt., s. 565. 5 Sebastian Jagielski, (Melo)dramaty polskości. Naród i płeć w polskim filmie patriotycznym [w:] Kino polskie jako kino narodowe, red. Tadeusz Lubelski i Maciej Stroiński, Korporacja ha!art, Kraków 2009, s. 64. 6 Tamże, s. 76–78. 7 Witold Mrozek, Film pamięci narodowej. Najnowsze kino polskie w dyskursie polityki historycznej, [w:] Kino polskie jako kino narodowe, dz. cyt., s. 310–311. 8 Bohater filmów Marka Koterskiego. 9 Bożena Keff, Rewers Borysa Lankosza, czyli chłop, diabeł, wice-Żyd [w:] Kino polskie 1989–2009. Historia krytyczna, red. Agnieszka Wiśniewska i Piotr Marecki, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010, s. 252–253. 10 Tamże, s. 250. 11 Stenogram z posiedzenia sejmu opublikowany na łamach „Gazety Wyborczej” 2007, nr 110. 12 Lech Nijakowski, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 218. 13 Tadeusz Lubelski, dz. cyt., s. 658. 14 Cytat z filmu Rysa. 15 wyborcza.pl/magazyn/1, 133483,3668991. html (dostęp: 21.04.2016) 16 Cytat z filmu Kret. 17 Cytat z filmu Kret. 18 Zob. Krystyna Duniec i Joanna Krakowska, Soc, sex i historia, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014, s. 150. 19 Przemysław Czapliński, dz. cyt., s. 332. 20 Agata Bielik-Robson, Polski triumf Tanatosa [w:] Żałoba, red. Sławomir Sierakowski i Agata Szczęśniak, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010, s. 117. 21 Anna Sobolewska, „Kto mi pisze to życie?” Gra o tożsamość bohaterów filmów i sztuk teatralnych Marka Koterskiego [w:] Gry o tożsamość w czasach wielkiej zmiany, red. Andrzej Werner i Tomasz Żukowski, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2013, s. 120. 22 Cezary Michalski, Polityka śmierci, [w:] Żałoba, dz. cyt., s. 16. 23 Przemysław Czapliński, dz. cyt., s. 63. 24 http://wpolityce.pl/historia/207365 (dostęp: 21.04.2016). 25 Por. Maria Janion, Wojna i forma, [w:] Płacz generała. Eseje o wojnie, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1998, s. 41. 26 Przemysław Czapliński, dz. cyt., s. 240. 27 Por. Andrzej Werner, Polskie, arcypolskie..., Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2011. 28 Dariusz Gawin, Od romantycznego narodu do liberalnego społeczeństwa, [w:] Kultura narodowa i polityka, red. Joanna Kurczewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000, s. 184–185. 29 Zob. Maryla Hopfinger, Otwarcie na świat i problem tożsamośc,i [w:] Gry o tożsamość w czasach wielkiej zmiany, dz. cyt., s. 9. 30 Zob. Paul Ricoeur, Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. Janusz Margański, Universitas, Kraków 2006, s. 523. 31 Zob. Antoon Van den Braembussche, Historia i pamięć, tłum. Ewa Domańska, [w:] Historia: o jeden świat za daleko?, red. Ewa Domańska, Wyd. Instytutu Historii UAM, Poznań 1997, s. 110. 32 Za Marią Janion można określić ten typ interpretacji polskiej historii mianem herezji mesjanistycznopatriotycznej. 33 Robert Traba, Przeszłość w teraźniejszości, dz. cyt., s. 63. 34 Tamże, s. 83. 35 Zob. Przemysław Czapliński, Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, Wyd. W.A.B., Warszawa 2009, s. 181. 36 Robert Traba, dz. cyt., s. 252. 37 Zygmunt Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, tłum. Janina Bauman, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 94. 38 Zob. Dariusz Wadowski, Tożsamościowa funkcja polskich mitów narodowych, [w:] Tożsamość polska w odmiennych kontekstach. Tożsamości osób, zbiorowości, instytucji, red. Leon Dyczewski, Dariusz Wadowski, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 424. 39 Ewa Domańska, Wprowadzenie, [w:] Pamięć, etyka i historia, dz. cyt., s. 25. 40 Ewa Domańska, Historie niekonwencjonalne, dz. cyt., s. 90–91. 41 Przemysław Czapliński, Polska do wymiany, dz. cyt., s. 273. 42 Andrzej Szpociński, O współczesnej kulturze historycznej Polaków, [w:] Przemiany pamięci społecznej a teoria kultury, red. Bartosz Korzeniewski, Instytut Zachodni, Poznań 2007, s. 33. 43 Zob. Robert Traba, Przeszłość w teraźniejszości , dz. cyt., s. 237. Autor analizuje to zjawisko na przykładzie regionu warmińsko-mazurskiego:„Wybiera się z pamięci lokalnej postacie wybitnych działaczy ruchu polskiego, wybiera się zdarzenia, które decydowały o polskości Warmii i Mazur, bo te wybory pasują do opowieści o narodzie polskim i jego historii”. 44 W polskim kinie tradycyjny typ odniesienia „region – naród” w sposób paradygmatyczny reprezentuje trylogia śląska Kazimierza Kutza. Jako przykład „regionalizacji pamięci” (z pewnymi zastrzeżeniami) można wskazać obraz Angelus (2001) Lecha Majewskiego. Nie można jednak wyodrębnić – i uznaję to za fakt niezwykle znamienny – zjawiska „regionalizacji pamięci” jako osobnego nurtu kinematografii po 1989 roku. 45 Zob. Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci. Przewartościowania w pamięci przeszłości a wybrane aspekty funkcjonowania dyskursu publicznego o przeszłości w Polsce po 1989 roku, Wyd. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2010, s. 171. 46 Robert Traba, Przeszłość w teraźniejszości, dz. cyt., s. 73. 47 Przemysław Czapliński, Polska do wymiany, dz. cyt., s. 77. 48 Los tytułowej bohaterki stanowi tu egzemplifikację losu „wszystkich polskich kobiet” – przypomnijmy, iż film otwiera wstrząsająca scena gwałtu, którego ofiarą nie jest przecież Róża. 49 Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci, dz. cyt., s. 65. 50 Nie można jednak wykluczyć, iż sprzeciw wobec nowej polityki historycznej jest pochodną znacznie szerszego zjawiska, sięgającego korzeniami okresu PRL. „Kiedy polityka historyczna – jak zauważa Korzeniewski – polega przez długie lata na fałszowaniu historii narodowej i jest formą propagandy historycznej, wywołując zrozumiałą nieufność i reakcje obronne społeczeństwa, efektem długofalowym staje się oderwanie społecznych wyobrażeń o przeszłości od korygującego wpływu instytucjonalnych form promowania określonych postaw wobec przeszłości, a co za tym idzie – generalna nieufność do instytucjonalnych form oddziaływania na wyobrażenia o przeszłości”. Zob. Bartosz Korzeniowski, Transformacja pamięci, dz. cyt., s. 105. 51 Zob. Andrzej Werner, Polskie, arcypolskie…, Wyd. Biblioteki „Więzi”, Warszawa 2011, s. 235. 52 Transmitowana przez telewizję publiczną uroczysta premiera (17 września 2007) filmu Katyń, w której wzięli udział m.in. prezydent RP Lech Kaczyński, prymas Polski Józef Glemp oraz minister kultury i dziedzictwa narodowego Kazimierz Ujazdowski miała taki właśnie „państwowo-rytualny” charakter. 53 Andrzej Mencwel, Polityka historyczna i wizja polityczna, [w:] Rodzinna Europa po raz pierwszy, Universitas, Kraków 2009, s. 38. 54 Robert Traba, Przeszłość w teraźniejszości, dz. cyt., s. 77. 55 Robert Traba, Historia – przestrzeń dialogu, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2006, s. 107. 56 Katarzyna Chmielewska, Wynalazek tożsamości [w:] Gry o tożsamość w czasach wielkiej zmiany, dz. cyt., s. 198. 57 Zob. Krzysztof Zamorski, Nostalgia i wzniosłość a refleksja krytyczna o dziejach. Kiedy „polityka historyczna” ma sens?, [w:] Pamięć i polityka historyczna. Doświadczenia Polski i jej sąsiadów, red. Sławomir M. Nowinowski, Jan Pomorski, Rafał Stobiecki, Wyd. Ibidem, Łódź 2008, s. 59. 58 W opinii historyków jeden z najgłośniejszych oddziałów partyzanckich polskiego ruchu oporu, działający w Obwodzie Kieleckim. Nazwa oddziału wskazuje na wyjątkowy charakter jednostki, gromadzącej ludzi „niejako wybranych” (służbę pełnili wyłącznie żołnierze narodowości polskiej). O partyzantach „Wybranieckich” posłowie mówią z trybuny sejmowej, ich imię nosi jedna ze szkół na Kielecczyźnie, a liczne na tym terenie pomniki i tablice pamiątkowe przypominają o ich wyczynach. Wszyscy natomiast pomijają zabójstwa Żydów, których w latach II wojny dopuścili się „Wybranieccy”. Zob. Joanna Tokarska-Bakir, Barabasz” i Żydzi. Z historii oddziału AK „Wybranieccy”, [w:] Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wyd. Czarne, Wołowiec 2012, s. 177–229. 59 Tamże, s. 219. 60 Zrealizowany w 2012 r. film Marczewskiego może stanowić potwierdzenie, iż radykalna prawica zaakceptuje raczej dewiację seksualną (ambitny debiutant zmierzył się bowiem z tabu kazirodztwa) niż „bohaterskoofiarniczą”. 61 Por. Joyce Appleby, Lynn Hunt, Margaret Jacob, Powiedzieć prawdę o historii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2000, s. 320. 62 Eric Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji [w:] Tradycja wynaleziona, red. Eric Hobsbawm i Terence Ranger, tłum. Mieczysław Godyń, Filip Godyń, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 17–20. 63 Frederic Jameson, Postmodernizm, czyli logika późnego kapitalizmu, tłum. Maciej Płaza, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 24. 64 Mary Douglas, Jak myślą instytucje, tłum. Olga Siara, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 75–76. 65 Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci, dz. cyt., s. 60. 66 Witold Mrozek, Film pamięci narodowej, dz. cyt., s. 295. 67 Zob. Bartosz Korzeniewski, Transformacja pamięci, dz. cyt., s. 198. 68 Zob. Antoon Van den Braembussche, Historia i pamięć, dz. cyt., s. 109. 69 Zob. Marek Hendrykowski, Film jako źródło historyczne, Wydawnictwo Ars Nova, Poznań 2000, s. 76. 70 Informacja zwarta w materiałach prasowych dystrybutora filmu. 71 Zob. Monika Nahlik, „Katyń” w czasach popkultury [w:] Kino polskie jako kino narodowe, dz. cyt., s. 346. 72 Przemysław Czapliński, Polska do wymiany, dz. cyt., s. 16. 73 Krystyna Duniec i Joanna Krakowska, dz. cyt., s. 27–41. 74 Tamże, s. 41.

Identifiers

ISSN

1733-1528