„Martwym jest członkiem każdego społeczeństwa człowiek, który nie pracuje”. Walka z czasem wolnym jako forma akumulacji pierwotnej w okresie modernizacji stanisławowskiej

• Authors: Klimont-Jaroszuk Gabriel

Title variants

EN

“In Every Society, a Man who Does Not Work Is a Dead Member”: The Struggle against Leisure Time as a Form of Primitive Accumulation during the Modernization Period of Stanisław August

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem artykułu jest zbadanie, jakich technik używała władza w Polsce stanisławowskiej, aby walczyć z czasem wolnym, a także określenie, do jakiego stopnia walka ta może być uznana za formę akumulacji pierwotnej. W tym celu analizie poddane zostają dwie instytucje: Warszawski Dom Poprawy oraz projekt paszportyzacji ludności z 1790 roku. Metody badawcze obejmują analizę oficjalnych dokumentów urzędowych oraz 140 przesłuchań osób zatrzymanych przez Straż Marszałkowską w latach 1787–1794. Do badań zastosowano teorię władzy Michela Foucaulta (ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji reżimów: suwerennego, dyscyplinarnego i biopolitycznego). Wnioski wskazują na nieskuteczność prób regulacji czasu wolnego ze względu na słabość instytucji. Mimo zastosowania licznych nowatorskich technik władzom nie udało się trwale wpłynąć na kształt stosunków społecznych. Autor artykułu argumentuje, że walka z czasem wolnym może być uznana za „zastępczą” akumulację pierwotną – imitację idei zachodnich bez realnego wpływu na rozwój kapitalizmu.

EN

The aim of this article is to investigate the techniques used by the authorities in late eighteenth-century Poland to regulate and suppress leisure time, and to determine to what extent these efforts can be considered a form of primitive accumulation. To this end, the study examines two institutions: the Warsaw House of Correction and the 1790 passportisation project. Research for the article involved an examination of official government documents and the reports of 140 interrogations of individuals detained by the Marshal’s Guard between 1787 and 1794. The author employs Michel Foucault’s theory of power and focuses on the concepts of sovereign, disciplinary, and biopolitical regimes. The findings show that attempts to regulate leisure time were ineffective due to institutional weaknesses. Despite the use of numerous innovative techniques, the authorities were unable to achieve long-term changes in social relations. The author argues that the struggle against leisure time can be interpreted as a form of “substitute” primitive accumulation – an imitation of Western ideas with no tangible impact on capitalist development.

Keywords

PL

ludzie luźni; akumulacja pierwotna; Foucault; XVIII wiek; migracje

EN

vagabonds; primitive accumulation; Foucault; eighteenth century; migrations

• Publisher: Instytut Socjologii UW
• Journal: Stan Rzeczy
• Year: 2023
• Issue: 2(25) Nieznośna lekkość czasu wolnego
• Pages: 61-94

Contributors

author

Klimont-Jaroszuk Gabriel

References

• Assorodobraj-Kula N. 1946. Początki klasy robotniczej; problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
• Balibar É. 2007. Filozofia Marksa, tłum. M. Kowalewski, A. Ostolski, A. Staroń, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
• Baranowski B. 1986. Ludzie gościńca w XVII–XVIII w., Wydawnictwo Łódzkie.
• Bednarek J. 2015. Akumulacja pierwotna i czasowości kapitalizmu, „Praktyka Teoretyczna”, nr 16, s. 56–77.
• Boltanski L., Chiapello È. 2022. Nowy duch kapitalizmu, tłum. F. Rogalski, Oficyna Naukowa.
• Brenner R. 1976. Agrarian class structure and economic development in preindustrial Europe, „Past & Present”, nr 70, s. 30–75.
• Chodyński S. 1904. Święta chrześcijańskie, [w:] Encyklopedja Kościelna: podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego, z licznemi jej gopełnieniami, t. 27, red. M. Nowodworski,[s.n.], s. 211–253.
• Czeczot K., Pospiszyl M. 2021. Osuszanie historii. Błoto i nowoczesność, „Teksty Drugie”, nr 5, s. 62–78.
• De Angelis M. 2012. Grodzenia, dobra wspólne i „zewnętrze”, tłum. T. Leśniak, „Praktyka Teoretyczna”, nr 6, s. 311–324.
• Defert D. 1991. Popular life and insurance technolog y, [w:] The Foucault Effect: Studies in Governmentality, red. G. Burchell, P. Miller, C. Gordon, The University of Chicago Press, s. 211–233.
• Derra A. 2012. Od skromnego świadka do wiedz y usytuowanej. O pożytkach z feministycznych badań nad nauką i technologią, „Etyka”, nr 45, s. 119–132.
• Diakowska B. 2008. Instytucje państwowe w Rzecz ypospolitej w XVIII wieku a walka z żebractwem i włóczęgostwem, „Rocznik Warszawski”, nr 36, s. 399–414.
• Dziennik rządowo-ekonomiczno-handlowy. 1790. Dziennik rządowo-ekonomiczno-handlowy Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące: styczeń, luty, marzec 1790, s. 276–308, https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/34/edition/33/content, dostęp: 9.08.2024.
• Ewald F. 1991. Insurance and risk, [w:] The Foucault Effect: Studies in Governmentality, red. G. Burchell, P. Miller, C. Gordon, The University of Chicago Press, s. 197–210.
• Federici S. 2004. Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation, Autonomedia.
• Federici S. 2016. Cały świat potrzebuje wstrząsu. Ruchy społeczne i polityczny kryzys w średniowiecznej Europie, tłum. K. Król, „Praktyka Teoretyczna”, nr 19, s. 265–279.
• Foucault M. 2009. Nadzorować i karać: narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Wydawnictwo Aletheia.
• Foucault M. 2010. Bez pieczeństwo, terytorium, populacja, tłum. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Foucault M. 2011. Narodziny biopolityki, tłum. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Geremek B. 1989. Litość i szubienica: dzieje nędzy i miłosierdzia, Czytelnik.
• Gordon C. 1991. Governmental rationality: An introduction, [w:] The Foucault Effect: Studies in Governmentality, red. G. Burchell, P. Miller, C. Gordon, The University of Chicago Press, s. 1–52.
• Grochulska B. 1966. Problem wzrostu ludności Warszawy w drugiej połowie XVIII wieku, „Rocznik Warszawski”, nr 7, s. 182–187.
• Guzowski P., Poniat R., Liedke M. 2024. Służba domowa w dworach szlacheckich w Rzeczypospolitej końca XVIII w., [w:] Człowiek twórcą historii, t. 2: Rzeczpospolita polsko-litewska w Europie wczesnonowożytnej, red. C. Kuklo, W. Walczak, Uniwersytet w Białymstoku, s. 349–367.
• Haraway D. 2014. Wiedza usytuowana. Problem z nauką w feminizmie a przywilej przyjęcia częściowej, niepełnej perspektywy, tłum. A. Derra, [w:] Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, red. A. Derra, E. Bińczyk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 103–138.
• Hardt M., Negri A. 2012. Rzecz pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne, tłum. [P. Juskowiak i in.], ha!art.
• Harvey D. 2005. The New Imperialism, Oxford University Press.
• Harvey D. 2008. Neoliberalizm: historia katastrofy, tłum. J.P. Listwan, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
• Harvey D. 2019. Spaces of Global Capitalism: A Theory of Uneven Geographical Development, Verso.
• Hitchcock T., Shoemaker R. 2015. London Lives, Cambridge University Press.
• Jezierski A., Wyczański A., red. 2006. Historia Polski w liczbach, t. 2: Gospodarka, Główny Urząd Statystyczny.
• Juskowiak P. 2015. Wywłaszczająca urbanizacja. Miejski marksizm wobec problemu akumulacji pierwotnej, „Praktyka Teoretyczna”, nr 16, s. 78–113.
• Klimont G. 2024. Początki biopolityki na ziemiach polskich. Przemiany władzy wobec ludzi luźnych oraz praktyki społeczne podporządkowanych w drugiej połowie XVIII wieku, [niepublikowana rozprawa doktorska], IFiS PAN.
• Kopczyński M. 1995. Młodość i młodzież na Kujawach w XVIII wieku, „Przegląd Historyczny”, nr 86(3–4), s. 329–350.
• Kordela K. 2013. Being, Time, Bios: Capitalism and Ontology, Suny Press.
• Korzon T. 1897. Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, 1764–1794, t. 2, nakładem Księgarni Teodora Paprockiego i S-ki.
• Kracik J. 1995. „Nieposłuszne Kościołowi dziatki”. Reakcja społeczna na papieską redukcję świąt w Polsce w 1775 roku, „Analecta Cracoviensia”, nr 27, s. 501–509.
• Kuklo C. 2017. Polska myśl i praktyka statystyczna do końca XVIII wieku, [w:] Historia Polski w liczbach, t. 4: Statystyka Polski: dawniej i dzisiaj, red. F. Kubiczek, W. Adamczewski, H. Dmochowska, C. Kuklo, C. Leszczyńska, W. Łagodziński, B. Łazowska, J. Łukasiewicz, G. Szydłowska, Główny Urząd Statystyczny, s. 19–66.
• Linebaugh P. 2014. Stop, Thief! The Commons, Enclosures, and Resistance, PM Press.
• Lipiński E. 1975. Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do końca XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Łopatecki K. 2016. Miejskie artykuły wojskowe w nowożytnej Europie – zarys problematyki, „Miscellanea Historico-Iuridca”, nr 15(1), s. 59–84.
• Łosowski J. 2019. Paszporty w ostatnich latach dawnej Rzeczypospolitej. Problem genezy, formy i funkcje, „Archiwa – Kancelarie – Zbiory”, nr 10(12), s. 25–52.
• Malec J. 1986. Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Maludzińska M. 2014. „Próżnowanie stało się powszechnym nałogiem”: Żebracy i włóczędzy w stanisławowskiej Warszawie, Wydawnictwo Neriton.
• Maludzińska M. 2015. „Kraj jest nieszczęśliwy, że ma ludzi próżnujących”: walka z ubóstwem w Warszawie na tle sytuacji społeczno-gospodarczej Rzeczypospolitej w dyskursie publicystycznym drugiej połowy XVIII wieku, Wydawnictwo Neriton.
• Marks K. 1951. Kapitał, tłum. M. Brzeziński, S. Krusiński, L. Krzywicki, K. Pławiński, K. Puchewicz, J. Siemaszko, t. 1, Książka i Wiedza.
• McCants A.E.C. 2008. Poor consumers as global consumers: The diffusion of tea and coffee drinking in the eighteenth century, „The Economic History Review”, nr 61, s. 172–200.
• Mezzadra S. 2014. Tak zwana akumulacja pierwotna, tłum. S. Królak, [w:] Marks. Nowe perspektywy, red. Libera Università Metropolitana, tłum. S. Królak, PWN, s. 37–83.
• Michalski J. 2004. Problematyka ludności luźnej w pierwszej połowie panowania Stanisława Augusta, [w:] Cała historia to dzieje ludzi...: studia z historii społecznej ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyczańskiemu w 80-tą rocznicę urodzin i 55-lecie pracy naukowej, red. C. Kuklo, P. Guzowski, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 311–322.
• Murphy C. 2018. From Citizens to Subjects: City, State, and the Enlightenment in Poland, Ukraine, and Belarus, University of Pittsburgh Press.
• Nichols R. 2015. Disaggregating primitive accumulation, „Radical Philosophy”, nr 194, s. 18–28.
• Organiściak W. 2012. Artykuły wojskowe Hieronima Radziwiłła dla garnizonu słuckiego z 1733 roku na tle prawa wojskowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Z Dziejów Prawa”, nr 13(5), s. 361–386.
• Poniat R. 2013. Ludzie luźni w społeczeństwie Rzeczypospolitej szlacheckiej w kontekście badań nad cyklem życia, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, nr 73, s. 51–77.
• Poniat R. 2014a. Służba domowa w miastach na ziemiach polskich od połowy XVIII do końca XIX wieku, Wydawnictwo DiG.
• Poniat R. 2014b. Wiek opuszczania rodzinnego gospodarstwa domowego w dobie stanisławowskiej w świetle zeznań sądowych, „Przeszłość Demograficzna Polski”, nr 35, s. 7–40.
• Poniat R. 2016a. Czy relacja ze źródeł może zastąpić znajomość literatury przedmiotu? Uwagi do książek Moniki Maludzińskiej, „Przegląd Historyczny”, nr 107(2), s. 311–327.
• Poniat R. 2016b. Starość ludzi luźnych. Aspekty demograficzne i ekonomiczne, [w:] Ludzie starz y i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku, t. 2, red. A. Janiak-Jasińska, A. Szwarc, K. Sierakowska, Wydawnictwo DiG, s. 133–147.
• Poniat R., Guzowski P., Kaźmierczyk E., Liedke M. 2024. Demograficzne konsekwencje zróżnicowania społecznego w osiemnastowiecznej Polsce, „Kwartalnik Historyczny”, nr 130(4), s. 733–769.
• Pospiszyl M. 2023. The fifth element: The enlightenment and the draining of Eastern Europe, „Environmental History”, nr 28, s. 361–388.
• Rafacz J. 1932. Więzienie marszałkowskie w latach 1767–1795, nakład Towarzystwa Naukowego.
• Ratajczak M. 2015. Wprowadzenie do teorii kapitalizmu kognitywnego: kapitalizm kognitywny jako reżim akumulacji, „Praktyka Teoretyczna”, nr 15, s. 57–94.
• Read J. 2003. The Micro-Politics of Capital: Marx and the Prehistory of the Present, Suny Press.
• Reid D.A. 1976. The decline of Saint Monday 1766–1876, „Past & Present”, nr 71, s. 76–101.
• Reid D.A. 1996. Weddings, weekdays, work and leisure in urban England 1791–1911: The decline of Saint Monday revisited, „Past & Present”, nr 153(1), s. 135–163.
• Robakiewicz E. 2017. Demokracja i kapitalizm. Teoria polityczna Ellen Meiksins Wood, „Praktyka Teoretyczna”, nr 26, s. 290–319.
• Rodak M. 2016. Monika Maludzińska „«Próżnowanie stało się powszechnym nałogiem». Żebracy i włóczędzy w stanisławowskiej Warszawie”, Warszawa 2014, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, nr 76, s. 505–508.
• Rojek Ch. 1995. Decentring Leisure: Rethinking Leisure Theory, Sage.
• Schütze F. 2012. Analiza biograficzna ugruntowana empirycznie w autobiograficznym wywiadzie narracyjnym. Jak analizować autobiograficznie wywiady narracyjne, tłum. K. Waniek, [w:] Metoda biograficzna w socjologii. Antologia tekstów, red. K. Kaźmierska, Nomos, s. 141–278.
• Sennett R. 2010. Kultura nowego kapitalizmu, tłum. G. Brzozowski, MUZA.
• Shoemaker R. 2004. The London Mob: Violence and Disorder in Eighteenth-Century England, A&C Black.
• Skodlarski J. 1988. Proces akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, nr 82, s. 79–107.
• Styles J. 2002. Involuntary consumers? Servants and their clothes in eighteenth century England, „Textile History”, nr 33(1), s. 9–21.
• Turska Z. 1961. Z rontem marszałkowskim przez Warszawę: zeznania oskarżonych z lat 1787–1794, Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Voth H.J. 2000. Time and Work in England 1750–1830, Clarendon Press.
• Vries J. de. 1994. The industrial revolution and the industrious revolution, „The Journal of Economic History”, nr 54(2), s. 249–270.
• Vries J. de. 2008. The Industrious Revolution: Consumer Behavior and the Household Economy, 1650 to the Present, Cambridge University Press.
• Wejnert A. 1857. Staroż ytności warszawskie, t. 5, Drukarnia Banku Polskiego.
• Wood E.M. 2002. The Origin of Capitalism: A Longer View, Verso.
• Wyżga M. 2019. Homo movens: mobilność chłopów w mikroregionie krakowskim w XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
• Wyżga M. 2020. Miasta i migracje w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Zarys problematyki, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, nr 52(1), s. 59–88.
• Zahorski A. 1959. Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Zienkowska K. 2008. Ułomne struktury – ułomne reformy, „Rocznik Warszawski”, nr 36, s. 217–244.