Szare strefy, w różnych odcieniach szarości: między wyrażeniami adwerbialnymi z poziomu przedmiotowego a nieprzedmiotowego oraz z poziomu metapredykatywnego a metatekstowego

• Authors: Izabela Duraj-Nowosielska

Title variants

EN

Grey zones, in various shades of grey: between adverbial expressions of the primary- and metalanguage level / metapredicative and metatextual level

Abstracts

EN

The article presents a review of selected studies on metatext, in terms of the opposition between adverbial expressions of the primary- and metalanguage level, and among the latter – between metapredicative and strictly metatextual lexemes. I review briefly how they are covered in Polish grammars, and I list the most common criteria for distinguishing them. The focus is particularly on metatextual (metapredicative) items conformal with adverbs and on borderline phenomena. Some contentious issues are raised, such as: a) the status of gradation expressions; b) regular evolutionary mechanisms governing the transition from one class of lexemes to another, including the direction of derivation within meta-expressions; c) the status of particles which can be inserted in a broader meta-commentary; d) the status of limiting adverbials; (e) the status of the evaluative “subject-oriented” adverbs in the thematic position; e) the status of selected lexemes as regards their belonging to the class of metapredicates or particles.

PL

Artykuł przedstawia przegląd wybranych badań nad metatekstem pod kątem opozycji między wyrażeniami adwerbialnymi z planu przedmiotowego i nieprzedmiotowego, a wśród nieprzedmiotowych – między wyrażeniami metapredykatywnymi a stricte metatekstowymi. Referuje się krótko ich ujęcie w polskich gramatykach oraz wymienia się najczęstsze kryteria ich rozróżniania. Wywód koncentruje się zwłaszcza na jednostkach z planu nieprzedmiotowego konformalnych z przysłówkami i na zjawiskach granicznych. Porusza się takie kwestie sporne jak: a) status wyrażeń gradacyjnych; b) regularne mechanizmy ewolucyjne rządzące przejściem od jednej klasy wyrażeń do drugiej, w tym kierunek motywacji w ramach metawyrażeń; c) status partykuł, dla których możliwe jest odtworzenie szerszego metakomentarza; d) status przysłówków względu; e) status przysłówków oceniających „zorientowanych na podmiot”, w pozycji tematycznej; e) status wybranych jednostek pod kątem ich przynależności do klasy metapredykatów bądź partykuł.

Keywords

EN

metapredicates; metatext; adverb; semantics

PL

metapredykaty; metatekst; przysłówek; semantyka

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Linguistica Copernicana
• Year: 2023
• Volume: 19
• Pages: 109-150

Dates

published

2023

Contributors

author

Izabela Duraj-Nowosielska

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut Językoznawstwa

• https://orcid.org/0000000294703801

References

• Austin J. L., 1957, A Plea for Excuses: The Presidential Address, Proceedings of the Aristotelian Society 57, s. 1–30. Przekład polski: Jestem niewinny, przeł. H. Rosnerowa, Znak 1977(276), s. 661–696. / Prośba o wybaczenie, przeł. B. Chwedeńczuk, w: J. L. Austin, Mówienie i poznawanie, Warszawa 1993: PWN, s. 234–273.
• Bałabaniak D., 2005, Właściwości semantyczne partykuł modalnych (chyba, pewnie, pewno, zapewne) a struktura tematyczno-rematyczna wypowiedzenia, Polonica 24–25, s. 229–244.
• Bałabaniak D., 2013, Polskie intensyfikatory leksykalne na tle wyrażeń gradacyjnych, Opole: UO.
• Bałabaniak D., B. Mitrenga, 2015, Polskie intensyfikatory w ujęciu historycznym, Katowice: Wydawnictwo UŚ.
• Bartsch R., 1976, The Grammar of Adverbials: A Study in the Semantics and Syntax of Adverbial Constructions. North Holland Linguistic Series 16, Amsterdam: North-Holland.
• Bellert I., 1977, On semantic and distributional properties of sentential adverbs, Linguistic Inquiry 8 (2), s. 337–351.
• Bogusławski A., 1976, O zasadach rejestracji jednostek języka, Poradnik Językowy 8, s. 356–364.
• Bogusławski A., 1977, Problems of the Thematic-Rhematic Structure of Sentences, Warszawa: PWN.
• Bogusławski A., 1978, Towards an operational grammar, Studia Semiotyczne 8, Wrocław: Ossolineum, s. 29–90.
• Bogusławski A., 1999, Inherently thematic or rhematic units of language, w: E. Hajičova et al. (red.), Travaux du Cercle Linguistique de Prague 3, Amsterdam: John Benjamins, s. 211–224.
• Bogusławski A., 2005, O operacjach przysłówkowych, w: M. Grochowski (red.), Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 15–44.
• Bogusławski A., 2009, Dwa przykłady analizy semantycznej z wykorzystaniem materiału negatywnego, w: idem, Myśli o gwiazdce i regule, Warszawa: BEL Studio, s. 137–150.
• Chudyk D., 2006, Semantyka i łączliwość przysłówków gradualnych w języku rosyjskim w porównaniu z ekwiwalentami polskimi (na materiale literatury pięknej), Rzeszów: Wydawnictwo UR.
• Croft W., 1984, The Representation of Adverbs, Adjectives and Events in Logical Form. Technical Note 344, December 1984, SRI International, Menlo Park, CA.
• Danielewiczowa M., 2007, Przymiotniki nieprzymiotniki. O pewnym niezwykłym typie wyrażeń w języku polskim, w: P. Piper (red.), Zbornik Matice srpske za slavistiku 71–72, Novi Sad, s. 223–236.
• Danielewiczowa M., 2010, Zagadkowe dosłownie, w: J. Chojak, T. Korpysz, K. Waszakowa (red.), Słowo – człowiek – świat. Semantyczno-pragmatyczna analiza słownictwa i wypowiedzi, Warszawa: Wydawnictwa UW, s. 292–305.
• Danielewiczowa M., 2012a, W głąb specjalizacji znaczeń. Przysłówkowe metapredykaty atestacyjne, Warszawa: BEL Studio.
• Danielewiczowa M., 2012b, Koniecznie – niekoniecznie. Przypadek językowej asymetrii, w: D. Zdunkiewicz-Jedynak (red.), Słowa i ich opis. Na drogach współczesnej leksykologii, Warszawa: Wydział Polonistyki UW, s. 151–160.
• Danielewiczowa M., 2012c, Wokół wyrażenia lepiej, w: M. Mikołajczuk, K. Waszakowa (red.), Odkrywanie znaczeń w języku, Warszawa: Wydawnictwa UW, s. 49–58.
• Danielewiczowa M., 2021, Aspekt tematyczny w informacyjnej strukturze wypowiedzi, Warszawa: Wydawnictwa UW.
• Dik S. C., 1975, The semantic representation of manner adverbials, w: A. Kraak (red.), Linguistics in the Netherlands 1972–1973, Assen: Van Gorcum, s. 96–121.
• Doboszyńska-Markiewicz K., 2013, Operatory adnumeratywne w języku polskim. Dystrybucja i znaczenia, Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.
• Doboszyńska-Markiewicz K., 2020, Operatory adnumeratywne typu marny, dobry, bity – próba charakterystyki formalno-semantycznej, Poradnik Językowy 9, s. 59–74.
• Duraj-Nowosielska I., 2021, ‘Chcąc – nie chcąc?’ Intencjonalność działania w wyrażeniach języka polskiego, Toruń: Wydawnictwo UMK.
• Duszkin M., 2010, Wykładniki przybliżoności adnumeratywnej w języku polskim i rosyjskim, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• Ernst T. B., 2002, The Syntax of Adjuncts, Cambridge: Cambridge University Press.
• Ernst T. B., 2003, Semantic features and the distribution of adverbs, w: E. Lang, C. Maienborn, C. Fabricius-Hansen (red.), Modifying Adjuncts. Interface Explorations 4, Berlin: Mouton de Gruyter, s. 307–334.
• Fodor J., 1970, Three reasons for not deriving kill from cause to die, Linguistic Inquiry 1 (4), s. 429–438.
• Garcia Nũnez J. M., 2002, Adverb orientation: semantics and pragmatics, Estudios de Lingüistica Inglesa Aplicada 3, s. 299–315.
• Geuder W., 2002, Oriented adverbs: Issues of the lexical semantics of event adverbs, PhD Thesis, Universität Tübingen.
• Grochowski M., 1986, Polskie partykuły. Składnia, semantyka, leksykografia, Wrocław: Ossolineum.
• Grochowski M., 1997, Wyrażenia funkcyjne. Studium leksykograficzne, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• Grochowski M., 2001, Cechy składniowe operatorów gradacji (za, zbyt, zanadto), Prace Filologiczne 46, s. 195–204.
• Grochowski M., 2005, O cechach gramatycznych i znaczeniu jednostek o postaci trochę, w: M. Grochowski (red.), Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 101–111.
• Grochowski M., 2008, O hierarchii kryteriów w opisie przysłówków formalnie odprzymiotnikowych, w: M. Sarnowski, W. Wysoczański (red.), Wyraz i zdanie w językach słowiańskich VI, Wrocław: Wydawnictwo UWr, s. 121–128.
• Grochowski M., 2009, Opozycja składniowa i semantyczna jednostek o postaci przypadkiem, w: G. Dąbkowski, D. Lewandowska-Jaros (red.), Polszczyzno moja…. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej i dydaktycznej Profesora Jerzego Bralczyka, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra, s. 77–93.
• Grochowski M., 2010, Intensyfikatory, partykuły a negacja. O homonimii gramatycznej dwóch jednostek monosemicznych o postaci w ogóle, w: J. Chojak, T. Korpysz, K. Waszakowa (red.), Człowiek – słowo – świat, Warszawa: Wydawnictwa UW, s. 306–315.
• Grochowski M., 2011, Operator adnumeratywny z górą, Poradnik Językowy 1, s. 53–61.
• Grochowski M., 2014, Kryteria opozycji homonimicznych partykuł i przysłówków, w: Acta Universitatis Vratislaviensis 69, s. 141–148.
• Grochowski M., 2018, Operatory metapredykatywne otwierające pozycję dla komparatywu, Prace Filologiczne 72, s. 59–70.
• Grochowski M., 2020, Operatory limitacji o postaci superlatywu przysłówka, Prace Filologiczne 75 (1), s. 161–174.
• Grochowski M., Kisiel A., Żabowska M., 2014, Słownik gniazdowy partykuł polskich, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
• Grochowski M., Kisiel A., Żabowska M., 2018, Zasady opisu jednostek funkcyjnych w WSJP PAN, w: P. Żmigrodzki (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, s. 191–204.
• Grzegorczykowa R., 1975, Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków, Wrocław: Ossolineum.
• Heinz A., 1988, Język i językoznawstwo. Wybór prac, red. L. Bednarczuk, Warszawa: PWN.
• Heinz A., 1957, Funkcja egzocentryczna rzeczownika, Wrocław: Ossolineum.
• Jackendoff R., 1972, Semantic Interpretation in Generative Grammar, Cambridge, Mass.: MIT Press.
• Janus E., 1981, Wykładniki intensywności cechy (na materiale polskim i rosyjskim), Wrocław: Ossolineum.
• Jodłowski S., 1976, Podstawy polskiej składni, Warszawa: PWN.
• Jurkowski M., 1976, Semantyka i składnia wyrażeń gradacyjnych (w językach wschodniosłowiańskich), Katowice: Wydawnictwo UŚ.
• Kisiel A., 2012, Polskie partykuły wyróżniające. Prace Slawistyczne 135, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• Kisiel A., Żabowska M., 2011, O zakresie klasy partykuł w Słowniku gniazdowym partykuł polskich, Polonica 31, s. 113–132.
• Klemensiewicz Z., 1937, Składnia opisowa współczesnej polszczyzny kulturalnej, Kraków: PAU.
• Klemensiewicz Z., 1960 [1952], Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Warszawa: PWN, wyd. III. Lang E., 1977, Semantik der koordinativen Verknüpfung, Berlin: Akademie-Verlag. Przekład ang.: The Semantics of Coordination, przeł. J. Pheby, Amsterdam 1984: John Benjamins.
• Laskowski R., 1998 [1984], Funkcjonalna klasyfikacja leksemów: części mowy, w: R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, t. 1, Warszawa: PWN, wyd. II poprawione, s. 52–65.
• Maldijeva V., 1995, Non-Inflected Parts of Speech in the Slavonic Languages, Warszawa: Energeia. Małdżiewa W., Bałtowa J., 1995, Syntaktyczna klasyfikacja przysłówków słowiańskich w świetle ich opisu słownikowego, w: M. Grochowski (red.), Wyrażenia funkcyjne w systemie i tekście, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 137–142.
• Markowski A., 1986, Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych, Wrocław: Ossolineum.
• Maryn D., 2009, Polskie przysłówki tempa. Studium semantyczne, Warszawa: BEL Studio.
• Maryn D., 2010, O znaczeniu przedmiotowym i metatekstowym jednostek regularny i regularnie, Linguistica Copernicana 3 (1), s. 173–192.
• Maryn-Stachurska D., 2019, O znaczeniu przedmiotowym i metatekstowym jednostek normalny i normalnie, Polonica 39, s. 179–191.
• McConnell-Ginet S., 1982, Adverbs and logical form: a linguistically realistic theory, Language 58 (1), s. 144–184.
• Mel’čuk I., 1974, Opyt teorii lingvističeskich modelij smysl-tekst, Moskwa: Nauka.
• Mirowicz A., 1948, O partykułach, ich zakresie i funkcji, Biuletyn PTJ 8, s. 134–148.
• Mirowicz A., 1949, O swoistej funkcji pozagramatycznej partykuł, Język Polski 39, s. 30–34.
• Misz H., 1967, Opis grup syntaktycznych dzisiejszej polszczyzny pisanej, Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe.
• Misz H., 1968, Dodatkowe wyznaczniki intelektualne ze stanowiska formalnosyntaktycznego, Slavia Occidentalis 27, s. 147–151.
• Misz H., 1981, Studia nad składnią współczesnej polszczyzny pisanej, Toruń: UMK.
• Mitrenga B., 2014, Wykładniki intensywności typu strasznie, potwornie, przeraźliwie w historii polszczyzny, w: K. Kleszczowa, A. Szczepanek (red.), Wyrażenia funkcyjne w perspektywie diachronicznej, synchronicznej i porównawczej, Katowice: Wydawnictwo UŚ, s. 91–107.
• Patejuk A., Przepiórkowski A., w druku, Category mismatches in coordination vindicated, Linguistic Inquiry, [online:] https://direct.mit.edu/ling/article/doi/10.1162/ling_a_00438/103006/Category-Mismatches-in-Coordination-Vindicated.
• Przepiórkowski A., w druku, Coordination of unlike grammatical cases (and unlike categories), Language, [online:] https://ling.auf.net/lingbuz/006492/.
• Pustejovsky, J., 1995, The Generative Lexicon, Cambridge, MA: MIT Press.
• Rosalska P., S. Żurowski, 2018, Wyrażenia funkcyjne w ręcznej i automatycznej anotacji dużych korpusów tekstów, w: A. Dobaczewski, A. Moroz, P. Sobotka, Sens i konwencje w języku. Studia dedykowane Profesorowi Maciejowi Grochowskiemu, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 265–179.
• Russell B., 1965, An Inquiry into Meaning and Truth, Baltimore: Penguin Books.
• Sannikov V. Z., 1989, Russkie sočinitel’nye konstrukcii: Semantika. Pragmatika. Sintaksis, Moskwa: Nauka.
• Szumińska B., 1998, O dwuznaczności wyrażenia całkiem, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska 50, s. 143–151.
• Vendler Z., 1984, Adverbs of action, w: D. Testen, V. Mishra & J. Drogo (red.), Proceedings from the Annual Meeting of the Chicago Linguistic Society 20: Papers from the Parasession on Lexical Semantics, Chicago, Ill., s. 297–307.
• Wajszczuk J., 1997, System znaczeń w obszarze spójników polskich. Wprowadzenie do opisu, Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.
• Wajszczuk J., 2005, O metatekście, Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.
• Wajszczuk J., 2010, Functional class (so called “part of speech”) assignment as a kind of meaning-bound word syntactic information, Cognitive Studies / Études Cognitives 10, s. 15–33.
• Walusiak E., 2005, Zaimek przysłowny tak w użyciach demonstratywnych i intensyfikujących, w: M. Grochowski (red.), Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 85–100.
• Wielki słownik języka polskiego PAN (WSJP), red. P. Żmigrodzki, [online:] www.wsjp.pl.
• Wierzbicka A., 1968, Struktura głęboka koniunkcji, Studia Filozoficzne 3–4, s. 89–102. Przedruk w: eadem, Dociekania semantyczne, Wrocław: Ossolineum, s. 113–131.
• Wierzbicka A., 1971, Metatekst w tekście, w: M. R. Mayenowa, O spójności tekstu, Wrocław: Ossolineum, s. 105–121.
• Wierzbicka A., 1 980, C oordination: t he s emantics o f s yntactic c onstruction, w: eadem, Lingua Mentalis. The Semantics of Natural Language, New York: Academic Press, s. 225–283.
• Wróbel H., 1996, Nowa propozycja klasyfikacji syntaktycznej polskich leksemów, w: H. Wróbel (red.), Studia z leksykologii i gramatyki języków słowiańskich, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, s. 7–15.
• Wróbel H., 2001, Gramatyka języka polskiego, Kraków: Oficyna Wydawnicza Od Nowa.
• Wyner A. Z., 1994, Boolean Event Lattices and Thematic Roles in the Syntax and Semantics of Adverbial Modification, PhD Thesis, Cornell: Cornell University.
• Zaron Z., 2003, Funkcjonalna klasyfikacja leksemów polskich (kolejna propozycja), w: M. Gębka-Wolak, I. Kaproń-Charzyńska, M. Urban (red.), Studia z gramatyki i leksykologii języka polskiego, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 179–188.
• Żabowska M., 2009, Hierarchia wyrażeń metatekstowych, Linguistica Copernicana 2, s. 179–189.
• Żabowska M., 2013, Faktycznie i rzeczywiście – operacje na wiedzy i ich leksykalizacja, Linguistica Copernicana 1 (9), s. 131–141.
• Żabowska M., 2014, Partykułologia i partykułografia. Stan obecny i perspektywy, w: A. Moroz, P. Sobotka, M. Żabowska (red.), Maiuscula linguistica. Studia in honorem Proffesori Mathiae Grochowski sextuagesimo quinto dedicata, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 103–120.
• Żabowska M., 2015, O godzeniu przeciwieństw – funkcja wyrażeń jednocześnie i zarazem w języku naturalnym oraz w testowaniu hipotez semantycznych, Linguistica Copernicana 12, s. 71–105.

Identifiers

DOI

10.12775/LinCop.2022.008

Biblioteka Nauki

29431725