Widziane z plebanii. Świat i ludzie w diariuszach dwóch duchownych ewangelickich z Rzeczypospolitej przełomu XVII i XVIII wieku

• Authors: Wojciech Kriegseisen

Title variants

EN

Seen from the Clergy House. The World and the People in the Diaries of two Evangelical Clergymen from the Polish-Lithuanian Commonwealth at the Turn of the Seventeenth and Eighteenth Centuries

Abstracts

EN

In the research on the deteriorating relations between the Evangelical-Reformed (Calvinist) minority and the Catholic majority of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the seventeenth and eighteenth centuries, the problems of mutual perception of the representatives of these denominations, as well as the evaluation of the realities of life in an increasingly Catholic state by the representatives of the Evangelical minority have been investigated the least. Based on two diaries by Evangelical-Reformed clergymen, Gabriel Dyjakiewicz and Jan Krzysztof Kraiński, who were active in Podlasie and the Grand Duchy of Lithuania at the turn of the eighteenth century, the author attempts to present the image of the world as perceived and presented on the pages of these two egodocuments. After analysing the diary entries, it cannot be concluded that their authors found themselves in a social and communicative vacuum, although both of them noticed the progressive isolation of Evangelical circles. According to the records, it also appears that interfaith relations in the everyday life were not as bad as contemporary historical studies suggest. Both authors had a positive attitude towards the state, felt to be its citizens and patriots, combining a strong Evangelical religious identity with a sense of community with the society of the predominantly Catholic Polish Nobles’ Republic. Neither of the diaries reflects on the civilisational and cultural differences between the society of the north-eastern lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth and the world of Protestant Europe, known to both authors from their university studies.

Keywords

EN

Polish-Lithuanian Commonwealth; Grand Duchy of Lithuania; religious relations; Protestantism; Calvinism; mentality; religious identity; egodocument; seventeenth century; eighteenth century

• Publisher: Towarzystwo Naukowe w Toruniu
• Journal: Zapiski Historyczne
• Year: 2022
• Volume: 87
• Issue: 1
• Pages: 63-89

Dates

published

2022

Contributors

author

Wojciech Kriegseisen

• Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk

• https://orcid.org/0000000187484711

References

• Bagińska, Elżbieta. “Edukacja kaznodziejów ewangelicko-reformowanych na Litwie w XVII wieku.” Studia Podlaskie 20 (2012): 55–74.
• Bagińska, Elżbieta. “O peregrynacjach naukowych protestantów polskich i litewskich; w związku z książką Ferenca Postmy, Studenci z Rzeczypospolitej we fryzyjskim uniwersytecie we Franeker (Spis nazwisk, bibliografia), tł. W. Rynduch-Walecki, Kraków 2014, Wydawnictwo Collegium Columbinum, ss. 195.” Studia Podlaskie 12 (2014): 263–271.
• Bagińska, Elżbieta. “The careers of calvinist stipendiaries from the Grand Duchy of Lithuania in the 17th century. The example of Gabriel Dyjakiewicz.” Lithuanian Historical Studies 16 (2011): 61–71.
• Bajer, Peter P. Scots in the Polish-Lithuanian Commonwealth 16th to the 18th centuries. The formation and disappearance of an ethnic group. Leiden–Boston: Brill, 2012.
• Bewicz, Piotr. “Historyk wobec egodokumentu – intymność i granica.” In Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, edited by Waldemar Chorążyczewski, Arvydas Pacevičius and Stanisław Roszak, 23–33. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2015.
• Biržiška, Vaclovas. Lietuvos studentai užsienio universitetuose XIV – XVIII amžiais, edited by Mykolas Biržiška, introduction by Adolfas Šapoka. Chicago: Lituanistikos instituto leidykla, 1987.
• Boniecki, Adam. Herbarz polski, vol. 12. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1908.
• Boureau, Alain. “Propozycja uściślenia historii mentalności.” Rocznik Antropologii Historii 4/1(6) (2014): 179–194.
• Buchwald-Pelcowa, Paulina. “Kłokocki Kazimierz Krzysztof.” In Polski słownik biograficzny, vol. 13, 64. Wrocław: Ossolineum, 1967–1968.
• Burguière, André. “The fate of the history of mentalités in the Annales.” Comparative Studies in Society and History 24/3 (1982): 424–437.
• Chrościcki, Juliusz. Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów, 1587–1668. Warszawa: PWN, 1983.
• Czapska, Anna. “Najstarsze domy w Węgrowie.” Ochrona Zabytków 11/1–2 (1958): 145–146.
• Deprez, Stanislas. “Le concept de mentalité selon Lucien Lévy-Bruhl.” Accessed August 8, 2021. http://www.classiques.uqac.ca
• Du Rieu, Willem N., ed. Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae, 1575–1875. Hagae: apud Martinum Nijhoff, 1875.
• Dygdała Jerzy and Adam Kucharski. “Szwykowski (Szwejkowski) Samuel Kazimierz.” In Polski słownik biograficzny, vol. 49, 509–512. Warszawa: Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, 2013–2014.
• Dziechcińska, Hanna. Pamiętniki czasów saskich. Od sentymentalizmu do sensualizmu. Bydgoszcz: WSP w Bydgoszczy, 1999.
• Dziechcińska, Hanna. Świat i człowiek w pamiętnikach trzech stuleci: XVI–XVII–XVIII. Warszawa: IBL PAN, 2003.
• Erler, Georg, ed. Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg in Preussen, Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657–1829. Leipzig: Duncker & Humblot, 1911.
• Gajl, Tadeusz. Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Gdańsk: L&L Firma Dystrybucyjno Wydawnicza Sp. z o. o., 2007.
• Gąsior, Ewa. Sejm konwokacyjny po śmierci Jana III Sobieskiego. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2017.
• Geremek, Bronisław. “Umysłowość i psychologia zbiorowa w historii.” Przegląd Historyczny 53/4 (1962): 629–644.
• Gierowski, Józef. “Kociełł Michał Kazimierz.” In Polski słownik biograficzny, vol. 13, 223–225. Wrocław: Ossolineum, 1967–1968.
• Gizbert Studnicki, Wacław. “Dyjakiewicz z Kolimata Gabriel.” In Polski słownik biograficzny, vol. 6, 53–54. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948.
• Glebov, Ivan. Istoricheskaya zapiska o sluckoy gimnaziy s 1617 –1630 –1901 gg. Vilna: [s.n.], 1903.
• Hase, Carl Alfred von. “Sanden, Bernhard von.” In Allgemeine Deutsche Biographie, edited by Rochus von Liliencron, vol. 30, 342–343. Leipzig: Duncker & Humblot, 1890.
• Israel, Johnatan I. Radical Enlightenment. Philosophy and the making of modernity 1650–1750. Oxford: Oxford University Press, 2001.
• Jadacki, Jacek J. Spór o granice poznania. Prolegomena do epistemologii. Warszawa: PWN, 1985.
• Jarczykowa, Mariola. „Papirowe materie” Piotra Kochlewskiego. O działalności pisarskiej sekretarza Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2006.
• Jarczykowa, Mariola. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2012.
• Knipscheer Fredrik S. “Moine (Etienne le).” In Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, vol. 10, edited by Philip C. Molhuysen, Friedrich K. H. Kossmann, 635–636. Leiden: A. W. Sijthoff, 1937.
• Koczerska, Maria. “Mentalność Jana Długosza w świetle jego twórczości.” Studia Źródłoznawcze. Commentationes 15 (1970): 109–140.
• Kolbuszewski, Kazimierz. Postyllografja polska XVI i XVII wieku. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1921.
• Kołodziejczyk, Arkadiusz and Tadeusz Swat, eds. Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441–1944. Węgrów: Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, 1991.
• Konarski Szymon. Szlachta kalwińska w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo „Semper”, 1992.
• Kosman, Marceli. “Litewskie kazania pogrzebowe z pierwszej połowy XVII wieku.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 17 (1972): 87–114.
• Kozerska, Helena, ed. “Zapiski autobiograficzne Piotra i Daniela Cefasów oraz Samuela
• Cienia. 1629–1735.” Reformacja w Polsce 12/45–50 (1953–1955): 261–281.
• Kriegseisen, Jacek. “Srebrny serwis stołowy króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Przyczynki do biografii i twórczości gdańskiego złotnika Petera von der Rennen.” In Studia Waweliana, vol. 11–12, 177–188. Kraków: Zamek Królewski na Wawelu, 2002–2003.
• Książek, Tomasz. Bańka filtrująca i błąd konfirmacji w świadomości użytkowników Internetu. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2019.
• Kucharski, Tomasz. “ ‘Naderwany’ sejm konwokacyjny w 1696 r. Uwagi o nieodzowności historii prawa na marginesie pracy Ewy Gąsior.” Czasopismo Prawno-Historyczne 71/1 (2019): 327–358.
• Kuczyński, Wiktoryn. Pamiętniki 1668–1737, edited by Józef Maroszek. Białystok: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 1999.
• “Leidse hoogleraren vanaf 1575”. Access August 10, 2021. https://www.hoogleraren.
• universiteitleiden.nl
• Lévy-Bruhl, Lucien. La mentalité primitive. Paris: Presses universitaires de France, 1922.
• Lévy-Bruhl, Lucien. Les fonctions mentales dans les sociétés inférieures. Paris: Presses universitaires de France, 1910.
• Łukaszewicz, Józef. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, vol. 2. Poznań: Księgarnia Nowa, 1843.
• Maliszewski, Kazimierz. Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu późnego baroku. Studium z dziejów kształtowania się i rozpowszechniania sarmackich stereotypów wiedzy i informacji o „Theatrum mundi”. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1990.
• Manikowska, Halina. “W poszukiwaniu źródła ‘totalnego’. Najważniejsze kierunki badań nad testamentami ludności miejskiej w XIII–XVIII w.” Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 68/1 (2020): 19–35.
• Maroszek, Józef. “Dzieje zboru kalwińskiego w Zabłudowie w latach 1608–1868.” In Mój Kościół w historię wpisany. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Tadeuszowi Krahelowi, edited by Tadeusz Kasabuła and Adam Szot, 274–310. Białystok: Archiwum Archidiecezjalne, 2007.
• Maruszewski, Tomasz. “Pamięć autobiograficzna jako podstawa tworzenia doświadczenia indywidualnego”. In Psychologia. Podręcznik akademicki, vol. 2, edited by Jan Strelau, 165–182. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000.
• Maruszewski, Tomasz. Psychologia poznania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2001.
• Mączak, Antoni. Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1978.
• Mączak, Antoni. Travel in Early Modern Europe, Translated by Ursula Phillips. Cambridge: Polity Press, 1995.
• Merczyng, Henryk. Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa 1904.
• Mikos von Rohrscheidt, Armin. Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy. Poznań: Wydawnictwo KulTour.pl, 2016.
• Myers, David G. Psychologia społeczna. Translated by Anna Bezwińska-Walerjan. Poznań: Wydawnictwo Zysk i Sp., 2003.
• Nęcka, Edward, Jarosław Orzechowski and Błażej Szymura. Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2006.
• Niesiecki, Kasper. Herbarz polski, edited by Jan Nepomucen Bobrowicz, vol. 6. Lipsk: Breitkopf & Haertel, 1841.
• Oleszewski, Jan. Abrys domowey nieszczęśliwości y wnętrznej niesnaski, woyny, Korony Polskiej i Wielkiego Xięstwa Litewskiego pro informatione potomnym…, edited by Franciszek Kluczycki. Kraków: Stanisław Kluczycki, 1899.
• Rachuba, Andrzej. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2002.
• Rol, Barbara. “Rennen (Renne) Piotr von der.” In Polski słownik biograficzny, vol. 31, 112–113. Wrocław: Ossolineum, 1988.
• Rol, Barbara. “Rennen (Renne) Salomon von der.” In Polski słownik biograficzny, vol. 31, 113. Wrocław: Ossolineum, 1988.
• Schulze, Winfried. “Ego-Dokumente. Annährungen an den Menschen in der Geschichte. Vorüberlegungen für die Tagung ‘Ego-Dokumente’ ”. In Ego-Dokumente. Annährungen an den Menschen in der Geschichte, edited by Winfried Schulze, 11–30. Berlin: Akademie Verlag, 1996.
• Skepjan, Anastazja A. “Pogrzeb Janusza Radziwiłła (1579 –1620)”. Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym 40 (2017) 1: 3–30.
• Tazbir, Janusz. “Kraiński Krzysztof.” In Polski słownik biograficzny, vol. 15, 92–93. Wrocław: Ossolineum, 1970.
• Trawicka, Zofia. “Działalność polityczna i reformacyjna Piotra Kochlewskiego.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 8 (1963): 125–148.
• Trawicka, Zofia. “Kochlewski Piotr.” In Polski słownik biograficzny, vol. 13, 216–217. Wrocław: Ossolineum, 1968 –1969.
• Tworek, Stanisław. “Kraiński Jan Krzysztof.” In Polski słownik biograficzny, vol. 15, 91–92. Wrocław: Ossolineum, 1970.
• Wasilewski, Tadeusz. “Mirski Grzegorz (Hrehory).” In Polski słownik biograficzny, vol. 21, 346–348. Wrocław: Ossolineum 1976.
• Wirth, Jean. “Koniec mentalności.” Translated by Jakub Dadlez. Kultura i Historia 32 (2017): 363–378.
• Wolański, Filip, ed. Staropolski ogląd świata – problem inności. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007.
• Wolański, Filip, ed., Staropolski ogląd świata. Sarmacki sensualizm. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2017.
• Wolański, Filip and Bogdan Rok, eds. Tożsamość i odmienność. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011.
• Woleński, Jan. Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2005.
• Wyczański, Andrzej. “Kultura polskiego Odrodzenia. Próba określenia historycznego mentalności.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 10 (1965): 11–51.
• Wyszomirski, Tadeusz. “Z przeszłości zboru protestanckiego w Węgrowie w XVII i XVIII wieku.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 4 (1959): 137–155.
• Ziober, Aleksandra. “Przyroda ujarzmiona na terenach Europy Środkowej w świetle diariuszy podróży przedstawicieli elit Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII i XVIII wieku.” Historyka. Studia Metodologiczne 46 (2016): 79–94.

Identifiers

DOI

10.15762/ZH.2022.03

Biblioteka Nauki

2197827