Drogowskaz na rozdrożu. Życie i myśl Józefa Karola Potockiego (1854–1898)

• Authors: Jarosław Tomasiewicz

Abstracts

PL

Józef Karol Potocki (Marian Bohusz) to postać niesłusznie zapomniana, a nieomal emblematyczna dla pokolenia „niepokornych”. Wywodząca się na ogół z zdeklasowanej szlachty młoda inteligencja przełomu XIX i XX w. nadała kierunek polskiemu życiu intelektualnemu i politycznemu na co najmniej pół wieku. Oddziaływanie Bohusza na polskie życie ideowe trudno tu przecenić. Polskie uniwersum ideowe pierwszej połowy XX w. kształtowały dwa bieguny: radykalno-demokratyczny (radykalno- niepodległościowy) i narodowodemokratyczny. Za prekursora obu można uznać Potockiego. Z jednej strony wraz z Janem Ludwikiem Popławskim współtworzył fundamentalną dla myśli narodowodemokratycznej etniczną koncepcję narodu. Z drugiej jego idea połączenia emancypacji ludu i radykalnej walki niepodległościowej legła u podwalin ideologii Polskiej Partii Socjalistycznej. Bohusz był twórcą oryginalnego, choć opartego na eklektycznych źródłach, systemu ideowego. Wychodził z założenia o fundamentalnej roli energii, występującej m.in. w postaci energii społecznej, która przejawiała się w procesach psychicznych. Energia miała być motorem napędowym ewolucji prowadzącej ku coraz rozleglejszej integracji i zarazem specjalizacji. Związana z tym konieczność współdziałania warunkowała, zdaniem Potockiego, nieuchronność zorganizowania społeczeństwa na zasadach socjalistycznych. Społeczeństwo, połączone wspólnym pochodzeniem i więziami ekonomicznymi, wytwarzając swoistą kulturę, stawało się narodem. Naród w rozumieniu Potockiego opierał się na stanowiących jego większość masach ludowych, co warunkowało zerwanie z tradycjami szlacheckimi i ideą Polski historycznej. Nacjonalizm etniczny prowadził do antysemityzmu, traktującego Żydów jako ciało obce. Naród dla prawidłowego rozwoju potrzebował też własnego państwa, co tłumaczyło bezkompromisowy radykalizm niepodległościowy Potockiego.

EN

Józef Karol Potocki vel Marian Bohusz (1854–1898) was very important and influential although forgotten thinker. His ideas of evolutionary socialism and ethnic nationalism were fundamental for both main Polish political formations of the 1st half of 20th century: Polish Socialist Party (and broader Piłsudski’s camp) and National Democracy. The very fundament of Potocki’s world-view was idea of any “cosmic energy” as prime mover of evolution. The evolution leads towards broader and broader, deeper and deeper integration, towards more complex societies. In opinion of Potocki socialism (as a system based on cooperation) would be natural result of this evolution. Historical and cultural heritage transform society into nation – community bonded by biological ancestry, economic cooperation and culture. This ethnic meaning of the Polish nation excluded Jewish minority. On the other hand, the real nation are the working people (especially peasants), not ruling classes. Nation needs an independent state as instrument of autonomous development, therefore Potocki was bitterly anti-Russian. Potocki tried to propagate the idea of a common front of socialists and nationalists for independence. Polarization of Polish public opinion in the end of 19th century made his efforts unsuccessful.

Keywords

PL

socjalizm; nacjonalizm; ewolucja; polska myśl społeczna

EN

socialism; nationalism; evolution; Polish social thought

• Publisher: Wydawnictwo Adam Marszałek
• Journal: Polish Biographical Studies
• Year: 2022
• Issue: 10
• Pages: 103-125

Dates

published

2022

Contributors

author

Jarosław Tomasiewicz

• https://orcid.org/0000000197505256

References

• Popławska F., Wspomnienia o najstarszym moim Bracie, Józefie Potockim (Marianie Bohuszu), rkps (Biblioteka Narodowa).
• „Głos” 1886–1897.
• „Walka” 1898.
• Balicki Z., Egoizm narodowy wobec etyki, Lwów–Warszawa 1914.
• Grabiec J. (Józef Dąbrowski), Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem. Moje wspomnienia, Poznań 1925.
• Krzywicki L., Wspomnienia, t. 2 i 3, Warszawa 1958–1959.
• Liga Narodowa (1893–1928). Wybór relacji, red. T. Sikorski, A. Wątor, Warszawa 2015.
• Potocki J.K., O energji społecznej. Rzecz z powodu „Logiki ekonomji” Herynga, Warszawa 1900.
• Kresowiec [J.K. Potocki], Program ugodowy. Szkic krytyczny, Londyn 1898.
• Potocki J.K., Współzawodnictwo i współdziałanie, Lwów–Warszawa–Poznań 1900.
• Sempołowska S., Publicystyka społeczna, Warszawa 1960.
• Żeromski S., Przedwiośnie, Warszawa–Kraków 1925.
• Żeromski S., Przedwiośnie, Warszawa 1978.
• Bończa-Tomaszewski N., Demokratyczna geneza nacjonalizmu. Intelektualne korzenie ruchu narodowo-demokratycznego, Warszawa 2001.
• Cywiński B., Rodowody niepokornych, Paryż 1985.
• Domański C., Mason i jego gabinet, „Charaktery” 2015, nr 6.
• „Głos” 1886–1899: bibliografia zawartości, red. M. Stokowa, oprac. Z. Biłek, M. Kukulska, R. Loth, Wrocław 1955.
• Hendzel W., Z badań nad „Głosem” Józefa Karola Potockiego (1886–1894), [w:] Z badań nad literaturą i sztuką drugiego pokolenia pozytywistów polskich, red. Z. Piasecki, Opole 1992.
• Koszycka M., Marian Bohusz, B. Darski, J.K.P., Jan Weznaki, Kresowiec: Człowiek idei wśród zamętu ideologii, [w:] Miasto słów. Studia z historii literatury i kultury drugiej połowy XIX wieku, red. E. Paczoska, Białystok 1990.
• Krzywiec G., Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886–1905), Warszawa 2009.
• Kwiatkowska M., Książki w działalności edytorskiej pokolenia niepokornych. Wydawnictwo imienia Teodora Tomasza Jeża, [w:] Na co dzień i od święta. Książka w życiu Polaków w XIX–XXI wieku, red. A. Chamera-Nowak, D. Jarosz, Warszawa 2015.
• Kwiatkowska M., Udział redakcji warszawskich czasopism kulturalno-społecznych w rozpowszechnianiu książki naukowej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis” 2005, Folia Librorum 12.
• Mylik M., Pozytywistyczne wątki dziewiętnastowiecznej socjologii polskiej w wydaniu Ludwika Gumplowicza i Józefa Karola Potockiego, „Lumen Poloniae” 2014, nr 2.
• Porter-Szucs B., Gdy nacjonalizm zaczął nienawidzić. Wyobrażenia nowoczesnej polityki w dziewiętnastowiecznej Polsce, Sejny 2011.
• Sztachelska J., „Reporteryje” i reportaże. Dokumentarne tradycje polskiej prozy z 2 poł. XIX i na początku XX wieku, Białystok 1997.
• Szumera G., Myśl historiozoficzna i filozofia społeczna Jana Karola Kochanowskiego, Katowice 2009.
• Tobera M., „Nauczyciel” (Józef Karol Potocki), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1993, nr 1.
• Tokarz G., Adaptacja osiągnięć zachodniego przyrodoznawstwa w myśli społeczno-politycznej Józefa Karola Potockiego, [w:] Europejskie inspiracje myśli politycznej w Polsce od XIX do XXI wieku: recepcja, kontynuacja, interpretacja, red. E. Maj, A. Dawidowicz, Lublin 2013.
• Tomasiewicz J., W poszukiwaniu nowego ładu. Tendencje antyliberalne, autorytarne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej i społecznej lat 30. XX w., [w:] Piłsudczycy i inni, Katowice 2021.
• Tomasiewicz J., Po dwakroć niepokorni. Szkice z dziejów polskiej lewicy patriotycznej, Łódź 2014.
• Informator [Leon Wasilewski], Założyciele „Głosu”, „Niepodległość” 1930–1931, t. 3.
• Wawrzykowska-Wierciochowa D., Z dziejów tajnych pensji żeńskich w Królestwie Polskim, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1967, z. 10.
• Włodarczyk J., Ekonomia jako nauka o energii społecznej w polskiej myśli ekonomicznej przełomu XIX i XX wieku, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2008, nr 54.
• Wolsza T., Stowarzyszenie „Łączność” (1888–1893): u źródeł Ligi Narodowej, „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2.
• Zineman J., Historja sjonizmu, Warszawa 1946.
• Złotorzycka M., Józef Karol Potocki (1854–1898), „Niepodległość” 1939, z. 2.
• Żurawicka J., Czy Żeromski był „głosowiczem”?, „Pamiętnik Literacki” 1965, nr 1.
• Żurawicka J., Inteligencja warszawska w końcu XIX wieku, Warszawa 1978.
• Żurawicka J., Józef Karol Potocki – redaktor „Głosu”. W 80-lecie powstania czasopisma, „Kronika” 1966, nr 42/43.
• Żurawicka J., Potocki Józef Karol (1854–1898), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław 1984–1985.
• Żurawicka J., Zespół redakcji „Głosu” (1886–1894), „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1962, t. 1.

Identifiers

DOI

10.15804/pbs.2022.05

Biblioteka Nauki

2176628