Reformy ceł i podatków w Rzeczypospolitej w latach 1764–1766

• Authors: Marek Woźnicki

Abstracts

EN

In the middle of 18th century situation of Poland-Lithuania Commonwealth was very difficult. The Commonwealth was losing its position in Europe, and was facing with internal weakness. Therefore its no wonder, that after the death of August III main political fraction – The (Czartoryski’s) Family – launched an ambitious reform program of the state. One of the most serious problem of the Commonwealth was that Saxons reign left the Polish-Lithuanian treasury badly underfinanced, with income of about 8,5 million zlotys. Tax levels were low, and privileged groups remained mostly untaxed.The preelection “convocation” parliament of 1764, controlled by The Family supporters, reformed existing taxes and enacted several new taxes and duties. A general custom duty, paid also by the nobles and clerics, brought in about 2,3 million zlotys in crown provinces in 1765. Unfortunately, Friedrich II of Prussia founded that the duty violated the Treaty of Wehlau of 1657 and started collecting his own illegal duties from Polish boats on the Vistula. In 1766, Poland-Lithuania had to withdraw the general duty and bring back the duty privileges of nobles, but simultaneously put in a new alcohol tax. The review of crown estates allowed to grow the income from military “quarter tax”. Parliament also increased the Jewish pool tax.In the result, the annual income the Polish-Lithuanian treasury increased to 13 million zlotys. Savings of treasury went up from 19 000 zlotys to 1 800 000 zlotys per year. The reforms of duties and taxes in 1764–1766 had a significant influence to strengthener the Polish-Lithuanian state. King Stanislaw August Poniatowski and The Family wanted to continue the state reform program, but the plans was interrupted by the War of the Bar Confederation and the First Partition of Commonwealth.

PL

W połowie XVIII w. sytuacja Rzeczypospolitej Obojga Narodów była bardzo trudna. Rzeczpospolita traciła swoją pozycję w Europie i musiała zmierzyć się z problemami wewnętrznymi. Stąd też nie jest zaskoczeniem, że po śmierci króla Augusta III główna frakcja polityczna – Familia (Czartoryskich) – rozpoczęła ambitny program reformy państwa. Jednym z najpoważniejszych problemów Rzeczypospolitej było to, że rządy saskie pozostawiły skarb państwa polsko-litewskiego w opłakanym stanie, dochody skarbu wynosiły ok. 8,5 mln zł. Poziom podatków był niski, a stany uprzywilejowane były w dużej mierze zwolnione z płacenia podatków.Przedelekcyjny Sejm konwokacyjny w 1764 r., kontrolowany przez zwolenników Familii, zreformował istniejące podatki oraz wprowadził nowe podatki i cła. Cło generalne, obejmujące również szlachtę i duchowieństwo, przyniosło w 1765 r. przychód rzędu 2,3 mln zł w Koronie. Niestety, król pruski Fryderyk II uznał, że cło generalne narusza postanowienia traktatu welawskiego z 1657 r. i zaczął pobierać własne nielegalne cła od polskich statków płynących Wisłą. W 1766 r. Rzeczpospolita musiała wycofać się z cła generalnego i przywrócić przywileje celne szlachty, ale jednocześnie wprowadziła nowy podatek od produkcji alkoholu (czopowe). Dokonanie lustracji królewszczyzn pozwoliło na zwiększenie wpływów z kwarty przeznaczonej na wojsko. Sejm zwiększył również wysokość pogłównego żydowskiego.W rezultacie roczny dochód skarbu państwa polsko-litewskiego wzrósł do 13 mln zł. Oszczędności skarbowe wzrosły w ciągu roku z 19 000 złp do 1 800 000 złp. Reformy ceł i podatków z lat 1764–1766 miały istotny wpływ na wzmocnienie państwa polsko-litewskiego. Król Stanisław August Poniatowski i stronnictwo Familii chcieli kontynuować program reform państwa, lecz te plany zostały przerwane przez działania wojenne konfederacji barskiej i I rozbiór Rzeczypospolitej.

Keywords

EN

18th century; duties and taxes; exchequer

PL

wiek XVIII; cła i podatki; skarbowość

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia
• Year: 2014
• Volume: 69

Dates

published

2014

online

2016-10-25

Contributors

author

Marek Woźnicki

References

• Źródła
• Dyaryusz seymu convocationis siedmio-niedzielnego warszawskiego: zdania, mowy, proyekta i manifesta w sobie zawierający przez sesye zebrany roku Pańskiego 1764, Warszawa [b.r.w.], k. Ddr–Ddv. Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII , oprac. W. Konopczyński, Warszawa 1910–1937.
• Volumina legum, oprac. i wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859–1860.
• Opracowania
• Bałtruszajtys G., Podział czynności komisarzy Komisji Skarbu Koronnego z 1766 roku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1972, R. 33.
• Bujak F., Przyczyny upadku Polski, [w:] Wybór pism, t. II: Z dziejów społecznych i gospodarczych Polski w X–XX w., Warszawa 1976.
• Ciesielski T., Armia koronna w czasach Augusta III , Warszawa 2009.
• Drozdowski M., Działalność budżetowa Sejmu Rzeczypospolitej w czasach saskich, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1977, R. 38.
• Drozdowski M., Podstawy finansowe działalności państwowej w latach 1764–1795. Działalność budżetowa sejmu polskiego w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa – Poznań 1975.
• Falniowska-Gradowska A., Królewszczyzny i starostwa w dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1984.
• Filipczak-Kocur A., Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648. Projekty – ustawy – realizacja, Warszawa 2006.
• Goldberg J., Bieda oraz dobroczynność Żydów polskich w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012.
• Goldberg J., Gminy żydowskie (kahały) w systemie władztwa dominialnego w szlacheckiej Rzeczypospolitej, [w:] Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012.
• Karbownik H., Obciążenia stanu duchownego w Polsce na rzecz Państwa od połowy XVII wieku do 1795 r., Lublin 1984.
• Konopczyński W., Fryderyk Wielki a Polska, Kraków 2010.
• Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Badania ze stanowiska historycznego i ekonomicznego, t. III, Kraków – Warszawa 1897.
• Nycz M., Geneza reform skarbowych sejmu niemego. Studium z dziejów skarbowo-wojskowych z lat 1697–1717, Poznań 1938.
• Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław 1974.
• Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII , Warszawa 1999.
• Rutkowski J., Historia gospodarcza Polski, t. I: Czasy przedrozbiorowe, Poznań 1947.
• Rybarski R., Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937.
• Sztetyłło J., Pieniądz, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. A. Mączak, A. Ajnenkiel, Warszawa 1981.
• Zielińska Z., Polska w okowach „systemu północnego” 1763–1766, Warszawa 2012.

Identifiers

DOI

10.17951/f.2014.69.151