Pochwała szlachcianki w świeckich mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego (I połowa XVII wieku)

• Authors: Małgorzata Ciszewska
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The aim of the article is to present the distinctive features of Jakub Sobieski’s funeral speeches and thus to fill the gap in the research on secular funeral speeches. The latter constitute a large section of old Polish oratory; a section only a few years ago recognised clearly in literary and historical research as distinct from the general funeral oratory and literary “output production,” comprising separate and specific types of text. Jakub Sobieski, one of the most eminent speakers of the first half of the 17th century, delivered twenty-seven funeral speeches, five of those dedicated to women. In these speeches, following the rhetorical rules, he expressed the praises of the deceased noblewomen; these encomia envisaged defined role models of wives, mothers, and widows. Thus far, the aspects of female role models have almost exclusively been analysed using examples of funeral sermons, this study is the first to approach the issue from the perspective of nobles’ speeches. The crucial point here is to recognise not the personal model, for it turns out to be basically invariable regardless of the oratory genre, but the manners of amplifying the topoi of women’s praise. On the basis of the conducted analyses, it was discovered that Sobieski, in most cases (among the exceptions are the funeral speeches of Regina Żółkiewska and Anna Ostrogska) prefers to name and enumerate women’s virtues without factual exemplification. This stands in stark contrast to both his speeches in praise of men, which abound in detailed descriptions of the merits and achievements of the deceased and to the homiletic practice of the era.

PL

Celem artykułu jest przedstawienie specyfiki oracji pogrzebowych Jakuba Sobieskiego, a tym samym uzupełnienie luki w badaniach nad świeckimi oracjami pogrzebowymi, stanowiącymi ogromną część staropolskiego oratorstwa, które dopiero od kilku lat są wyraźnie wydzielane w badaniach literaturoznawczych i historycznych spośród ogółu pogrzebowej „produkcji” oratorskiej i literackiej jako osobne i specyficzne typy tekstów. Jakub Sobieski, jeden z najznakomitszych mówców I połowy XVII stulecia, wygłosił dwadzieścia siedem oracji pogrzebowych, z których pięć poświęconych było kobietom. Zgodnie z regułami retorycznymi zawarł w nich pochwały zmarłych szlachcianek, które to enkomiony złożyły się na określony wzór osobowy: żony, matki i wdowy. Elementy wzoru kobiety analizowane były do tej pory niemal wyłącznie na przykładach kazań pogrzebowych – niniejsze studium jest pierwszym, które ujmuje zagadnienie z perspektywy mów szlacheckich. Kluczowe jest tu rozpoznanie nie wzoru osobowego, gdyż ten – jak się okazuje – jest w zasadzie niezmienny niezależnie od gatunku oratorskiego, ile sposobów amplifikacji toposów kobiecej pochwały. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że Sobieski w większości przypadków (do wyjątków należą mowy na pogrzebie Reginy Żółkiewskiej i Anny Ostrogskiej) preferuje nazwanie i wyliczenie cnót kobiecych pozbawione egzemplifikacji faktograficznej. Stanowi to jaskrawy kontrast zarówno w stosunku do jego laudacji męskich, obfitujących w szczegółowe opisy zasług i dokonań zmarłych, jak i do praktyki kaznodziejskiej epoki.

Keywords

EN

Old Polish oratory; secular funeral speeches; encomia of noblewomen; funeral sermon; Jakub Sobieski

PL

oratorstwo staropolskie; świeckie oracje pogrzebowe; pochwała szlachcianki; kazanie pogrzebowe; Jakub Sobieski

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, sectio FF – Philologia
• Year: 2020
• Volume: 38
• Issue: 2

Dates

published

2020

online

2020-12-29

Contributors

author

Małgorzata Ciszewska

References

• Sources
• Orator Tullianus politicus seu Instructiones oratoriae Ciceronis oratori utriusque status nobili accommodatae anno Domini 1649. (1649). MS of Jagiellonian Library, Ref no. 6092.
• Radau, Michael. (1661). Orator extemporaneus seu artis oratoriae breviarium bipartitum, cuius prior pars praecepta continet generalia, posterior praxin ostendit in triplici dicendi genere praesertim demonstrativo; nec non supellectilem oratoriam, sententias, historias, apophtegmata, hieroglyphica suppeditat […]. Amstelodami: apud Jacobum à Meurs [ed. princeps: Amstelodami, apud Ludovicum Elzevirium, 1650].
• Sobieski, Jakub (2019). Mowy pogrzebowe. Maria Barłowska, Małgorzata Ciszewska (eds.). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
• References
• Barłowska, Maria. (2008). Ossoliński, Moskorzowski, Sarbiewski – mowy pogrzebowe: teksty w dialogu. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Barłowska, Maria. (2010–2011). „Bo przystoi, by mężne tak wieziono ciała”. Mowy przy wyprowadzeniu ciała rycerza z obozu. Wschodni Rocznik Humanistyczny, VII, pp. 57–68.
• Barłowska, Maria, Ciszewska, Małgorzata. (2019). Wprowadzenie do lektury. In: Jakub Sobieski, Mowy pogrzebowe (pp. 5–32). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
• Bieńkowski, Tadeusz. (1984). Szkolne wykształcenie retoryczne wobec wymogów praktyki (uwagi o funkcji retoryki w Polsce w XVI i XVII w.). In: Barbara Otwinowska (ed.), Retoryka a literatura (pp. 211–216). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
• Bogucka, Maria. (2005). Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. Warszawa: Wydawnictwo TRIO.
• Bogucka, Maria. (2013). Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej. Warszawa: Oficyna Naukowa.
• Chrościcki, Juliusz A. (1974). Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Ciszewska, Małgorzata. (2016). Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
• Danowska, Ewa, Wojtowicz, Jacek. (2013). Kazania i mowy pogrzebowe w XVIII wieku na podstawie starodruków Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. In: Marek Dębowski, Anna Grześkowiak-Krwawicz, Michał Zwierzykowski (eds.), Europejski wiek osiemnasty. Uniwersalizm myśli, różnorodność dróg. Studia i materiały (pp. 523–532). Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”.
• Długosz, Józef. (1988). Jakub Sobieski 1590–1646. Parlamentarzysta, polityk, podróżnik i pamiętnikarz. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Długosz, Józef. (1999–2000). Sobieski Jakub. In: Henryk Markiewicz (ed.), Polski słownik biograficzny. T. 39 (pp. 483–490). Warszawa: Instytut Historii PAN. Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej.
• Fant, Maureen B., Lefkowitz, Mary R. (2016). Women’s Life in Greece and Rome: A Source Book in Translation. London: Bloomsbury.
• Jarczykowa, Mariola. (2012). Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Kicińska, Urszula. (2013a). Rola wdowy w rodzinie i społeczeństwie staropolskim na podstawie polskich drukowanych oracji pogrzebowych XVII wieku. Sensus Historiae, 4 (XII), pp. 135–148.
• Kicińska, Urszula. (2013b). Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
• Kotarski, Edmund. (1990). Staropolska publicystyka polityczna. Rekonesans. In: Edmund Kotarski, Dziedzictwo i tradycja. Szkice o literaturze staropolskiej (pp. 119–125). Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.
• Krzywy, Roman. (2014). Poezja staropolska wobec genologii retorycznej. Warszawa: nakł. Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
• Kupczewska, Marta. (2018). O roli kobiet w życiu publicznym XVII-wiecznej Rzeczypospolitej (w świetle korespondencji Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej). Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych, 2(5), pp. 24–51.
• Kuran, Michał. (2010). Ku nieśmiertelnej sławie – Tomasz Zamoyski w oracjach pogrzebowych. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Polonica, 12, pp. 45–65.
• Lausberg, Heinrich. (2002). Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Bydgoszcz: Wydawnictwo Homini.
• Lindsay, Hugh. (2004). The “Laudatio Murdiae”: Its Content and Significance. Latomus, 1, pp. 88–97.
• Malinowska, Monika. (2008). Sytuacja kobiety w siedemnastowiecznej Francji i Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Manyś, Bernadetta. (2014). Uroczystości rodzinne w Wilnie za Augusta III (1733–1763). Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje.
• Nowicka-Struska, Anna. (2006). Obraz kobiety i kobiece wzorce osobowe w siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych autorstwa karmelitów bosych. Wschodni Rocznik Humanistyczny, 3, pp. 57–68.
• Partyka, Joanna. (2004). „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
• Rynduch, Zbigniew (1967). Nauka o stylach w retorykach polskich XVII wieku. Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
• Sawa, Anna. (2014). „Nieśmiertelna pamiątka” – rola pisma drukowanego w kazaniach pogrzebowych z XVII wieku. Acta Humana, 5(1), pp. 167–180.
• Skwara, Marek (2009). Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/obraz terytoria.
• Targosz, Karolina. (1997). Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich. Warszawa: Wydawnictwo Retro-Art.
• Trawicka, Zofia. (2007). Jakub Sobieski 1591–1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów. Kraków: Societas Vistulana.
• Trębska, Małgorzata. (2011). Odważna Judyt i mężna w Bogu Amazonka, czyli o walce duchownej w staropolskich oracjach obłóczynowych. In: Magdalena Piskała, Wiesław Pawlak (eds.), Wojny, bitwy i potyczki (pp. 373–386). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
• Ulčinaitė, Eugenija. (1984). Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Wyrobisz, Andrzej. (1992). Staropolskie wzory rodziny i kobiety – żony i matki. Przegląd Historyczny, 3, pp. 405–421.

Identifiers

DOI

10.17951/ff.2020.38.2.15-25