Mit czy mity Sybiru w wyobraźni i pamięci zbiorowej ?

• Authors: Lidia Michalska-Bracha
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem badań podjętych w artykule jest próba charakterystyki mitu Sybiru obecnego w wyobrażeniach zbiorowych Polaków na przestrzeni XIX–XX w. oraz wytypowania jego zasadniczych komponentów. W takim ujęciu problematyka niniejszego tekstu wpisuje się w szersze studia dotyczące zagadnienia mitologizacji przeszłości i jej funkcjonowania w różnych kontekstach historycznych oraz we współczesności. Na tych aspektach, jak również na koncepcji kultury pamięci Krzysztofa Pomiana, oparte zostały założenia metodologiczne niniejszych badań. Podstawę dla tych rozważań stanowi mit Sybiru, dla którego punktem odniesienia są doświadczenia Polaków na zesłaniu na Syberii w XIX w. oraz losy represjonowanych w latach czterdziestych XX w. W artykule zwrócono więc uwagę na to, że mit Sybiru, rozumiany jako swoiste „miejsce pamięci” Polaków w XIX i XX w., konstruowany był przez wiele czynników. Obok twórczości literackiej polskich romantyków oraz dzieł artystów malarzy (np. A. Sochaczewskiego) zasadniczą rolę odegrała XIX-wieczna literatura pamiętnikarska (np. J. Glaubicz Sabińskiego, E. Felińskiej, A. Januszkiewicza, G. Zielińskiego, A. Gillera i wielu innych) oraz historiografia z dziełami takich historyków, jak Z. Librowicz i M. Janik. To w ich twórczości historycznej i wspomnieniowej utrwalił się przekaz wyobrażeniowy Syberii, m.in. jako „ziemi przeklętej”, „ziemi milczenia i zgrozy” oraz „lodowego piekła”, które w konsekwencji konstruowały wyobrażeniowy przekaz Sybiru. Istotną rolę w tworzeniu mitu Sybiru odegrali także polscy XIX-wieczni badacze Syberii, m.in.: B. Dybowski, J. Czerski i A. Czekanowski, którym poświęcono odrębne miejsce. W artykule uwagę skoncentrowano więc przede wszystkim na charakterystyce XIX-wiecznego mitu Sybiru, przy szerszym odwołaniu się do przykładów doświadczeń Polaków z okresu rosyjskich represji z lat II wojny światowej oraz współczesnych wyobrażeń na temat losów Polaków na Syberii, czego uosobieniem jest dzisiaj idea Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku.

EN

The article is an attempt to characterize the Sybir (Siberian exile) myth which is present in the collective memory of the Poles in the nineteenth and twentieth centuries. It also seeks to identify the essential components of the myth. In this approach, the article fits into a broader study on the mythologization of the past and its presence in various historical and modern contexts. These aspects, as well as the concept of the culture of remembrance by Krzysztof Pomian, provide the methodological assumptions for this research. The article outlines the Sybir myth, with the experiences of the Poles exiled to Siberia in the nineteenth century and the fate of the repressed in the 1940s as the points of reference. The article also points out that the Sybir myth, understood as a kind of “place of remembrance” of the Poles in the nineteenth and twentieth centuries, was constructed by a number of factors: the literary works of Polish romantics, the works of painters (e.g. A. Sochaczewski), the nineteenth-century diary literature, which played a crucial role (e.g. J. Glaubicz Sabinski, E. Felinska, A. Januszkiewicz, G. Zielinski, A. Giller, and many others), and historiography, with the works of historians such as Z. Librowicz and M. Janik. Their historical and recollective creations constructed the image of Siberia as “the land of the accursed”, “the land of silence and horror”, and “the icy hell”. An important role in the construction of the Sybir myth was also played by the Polish nineteenth-century explorers of Siberia, including B. Dybowski, J. Czerski, and A. Czekanowski, discussed in a separate part of the article. The article thus focuses on the characteristics of the nineteenth-century Sybir myth, with a broader reference to the experiences of the Poles under Russian repression during the World War II, and contemporary images of the fate of the Poles in Siberia, which are today epitomized in the Sybir Memorial Museum (Muzeum Pamięci Sybiru) in Bialystok.

Keywords

PL

mity, Sybir, pamięć zbiorowa, Sybiracy, pamiętniki polskie XIX–XX w.

EN

myths, Sybir, collective memory, Siberian exile, 19th- and 20th-century Polish diaries

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Res Historica
• Year: 2018
• Issue: 46

Dates

published

2018

online

2019-04-25

Contributors

author

Lidia Michalska-Bracha

References

• Źródła archiwalne
• Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich:
• Materiały Marii Bruchnalskiej, sygn. 12173/II, 14742/II.
• Dziennik Heleny Skirmuntt z lat 1863–1867, sygn. 13825/I.
• Państwowe Archiwum Lwowskiego Obwodu:
• Maria Bruchnalska – publicystka, działaczka polskiego stowarzyszenia kobiecego (1869–1944), zesp. 1186, inw. 2, sygn. 1–30.
• Pamiętniki i wspomnienia
• Czetwertyński W., Na wozie i pod wozem (1837–1917). Wspomnienia z lat ubiegłych wnukom i wnuczkom opowiedziane, oprac. S. Wasylewski, Poznań 1939.
• Dubiecki M., Podróż do puszcz północy i na stepy Kipczaku (Ułamki ze wspomnień wygnańca z r. 1861–1862), „Przegląd Powszechny” 1891, 29–31.
• Dubiecki M., Wigilia w domu niewoli, „Nowa Reforma” 1917, 592.
• Felińska E., Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie i w Saratowie, t. 1–3, Wilno 1852–1853.
• Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857–1865, poprzedzone wspomnieniami osobistymi prof. T. Korzona, t. 1–2, Wilno 1913.
• Giller A., Groby polskie w Irkucku, Kraków 1864.
• Giller A., Opisanie Zabajkalskiej krainy w Syberii, t. 1, Lipsk 1867.
• Giller A., Z wygnania, Lwów 1870.
• Glaubicz Sabiński J., Dziennik syberyjski, Warszawa 2009.
• Kennan J., Syberya, przeł. aut. Wspomnień więźnia [Florian Bogdanowicz], Lwów 1890 (wyd. 3 – Lwów 1891; seria druga, wyd. 2 – Lwów 1892; wyd. 4 – Lwów 1895; seria druga, wyd. 3 – Lwów 1896; seria trzecia, wyd. 2 – Lwów 1893; seria trzecia, wyd. 3 – Lwów 1897; część 4, przeł. K.Ł. [Karol Łaganowski] z przedmową Z. Dębickiego, Warszawa 1907).
• Kierska H., Kędy kazachski step. Dziennik deportowanej 1939–1946, Wrocław 2009.
• Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, t. 2, do druku przygot. M. Janik, F. Kopera, Kraków 1934.
• Na nieznane losy. Między Ołońcem a Jadryniem. Dwa pamiętniki z zesłania po powstaniu styczniowym, oprac. A. Brus, Warszawa 1999.
• Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930.
• Pamiętniki Marii Morzyckiej-Obuchowskiej, w: Pan Pieńkowski? Da, oni żili zdieś. Wołyń, Syberia, Nałęczów, losy ziemiaństwa na podstawie dokumentów rodzinnych, Stalowa Wola 2012.
• Pawłowicz E., Wspomnienia. Nowogródek – więzienie – wygnanie, Lwów 1887.
• Prendowska J., Moje wspomnienia, oprac. E. Kozłowski, K. Olszański, Kraków 1962.
• Siwiński J., Katorżnik czyli Pamiętniki Sybiraka, Kraków 1905.
• Tabeńska E., Z doli i niedoli. Wspomnienia wygnanki, Kraków 1897.
• Zawistowski L., Pamiętnik wygnańca z roku 1863, oprac. W. i M. Wójcikowie, wstęp W. Caban, Kielce 2015.
• Zieliński G., Kirgiz i inne poezje, oprac. J. Odrowąż-Pieniążek, Warszawa 1956.
• Zielonka K., Wspomnienia z powstania 1863 roku i z życia na wygnaniu w Syberii, Lwów 1913.
• Z życia Litwinki 1827–1874, z listów i notatek złożył B. Zaleski, Poznań 1876.
• Żywot Adolfa Januszkiewicza i jego listy ze stepów kirgiskich, Berlin–Poznań 1861.
• Opracowania
• Boczek H., Biografia artysty, w: Aleksander Sochaczewski (1843–1923), malarz syberyjskiej katorgi (życie, twórczość i dzieje kolekcji), oprac. H. Boczek, B. Meller, Warszawa 1993.
• Brus A., Kaczyńska E., Śliwowska W., Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815–1914, Warszawa 1992.
• Caban W., Michalska-Bracha L., Kobiety powstania styczniowego na Syberii. Zesłanki do Usola i Kunguru, w: Postawy i aktywność kobiet w czasie powstania styczniowego 1863–1864, red. T. Kulak, J. Dufrat, M. Piotrowska-Marchewa, Wrocław 2013.
• Caban W., Michalska-Bracha L., Polscy zesłańcy na Syberii Zachodniej w latach 60.–90. XIX wieku. Między mitem a rzeczywistością, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2017, 17.
• Chrostek M., Etos dziewiętnastowiecznych zesłańców, Wrocław 2008.
• Fiećko J., Rosja, Polska i  misja zesłańców. Syberyjska twórczość Agatona Gillera, Poznań 1997.
• Filipowicz M., Amerykanin odkrywa Syberię i Sybir. Zapomniany George Kennan, w: Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim. Studia dedykowane profesor Wiktorii Śliwowskiej, red. E. Niebelski, Lublin–Warszawa 2008.
• Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928.
• Kuczyński A., Mitologizacja polskich dziejów na Syberii. Mit Sybiraka, w: Polskie mity polityczne XIX i XX wieku. Kontynuacja, t. 10, Wrocław 1996.
• Kuczyński A., Polskie dziedzictwo naukowo-cywilizacyjne na Syberii XIX – początek XX wieku oraz jego współczesna recepcja w Polsce i Rosji, w: Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku, red. A. Kuczyński, Wrocław 2007.
• Leończyk S., Polskie osadnictwo wiejskie na Syberii w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Warszawa 2017.
• Markiewicz G., Rozważania wstępne nad pojęciem mitu historycznego, w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, t. 9: Polskie mity polityczne XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1994.
• Masiarz W., Znaczenie tradycji sybirackiej (analiza treści pisma „Sybirak” 1934–1939), „Zesłaniec” 1998, 3.
• Masiarz W., Związek Sybiraków w Krakowie 1928–1939, „Zesłaniec” 1996, 10.
• Medyński A., Lwów opiekunem Sybiraków, Lwów 1936.
• Michalska-Bracha L., Między pamięcią a historiografią. Lwowskie debaty o powstaniu styczniowym 1864–1939, Kielce 2011.
• Michalska-Bracha L., Powstanie styczniowe w pamięci zbiorowej społeczeństwa polskiego w okresie zaborów, Kielce 2003.
• Michalska-Bracha L., Weterani 1863 roku w II Rzeczypospolitej – struktury organizacyjne – system opieki, w: „Ojczyzna Obrońcy Swemu”. Weterani i kombatanci jako problem polityczny i społeczny w Polsce w XX wieku, red. M. Kornat, M. Kruszyński, T. Osiński, Lublin–Warszawa 2017.
• Micińska M., Galicjanie – zesłańcy po powstaniu styczniowym, Warszawa 2004.
• Niebelski E., Tunka. Syberyjskie losy księży zesłańców 1863 roku, Wrocław 2011.
• Nowiński F., Polacy i Syberia. Historia i współczesność, w: Sybiracy. Martyrologia Polaków na Wschodzie, red. A. Wirski, Koszalin 2000.
• Pokorska B., Aleksander Sochaczewski i jego malarski reportaż z zesłania, „Zesłaniec” 2010, 43.
• Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku, red. A. Kuczyński, Wrocław 2007.
• Pomian K., Historia. Nauka wobec pamięci, Lublin 2006.
• Pomian K., Przedmowa, w: Europa i jej narody, Gdańsk 2004.
• Sadowski R., O idei Muzeum, w: Sybir. Wysiedlenia – losy – świadectwa, red. J. Ławski, S. Trzeciakowska, Ł. Zabielski, Białystok 2013.
• Sucharski T., „Dom niewoli”, czyli Sybir. O kreacji przestrzeni w literaturze doświadczenia sowieckiego, w: Sybir. Wysiedlenia – losy – świadectwa, red. J. Ławski, S. Trzeciakowska, Ł. Zabielski, Białystok 2013.
• Śleszyński W., Pamięć o powstaniu zabajkalskim 1866 roku. Forma upamiętnienia powstania zabajkalskiego w ramach powstającego w Białymstoku Muzeum Pamięci Sybiru, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2017, 17.
• Śliwowska W., Polska – Syberia. Dwa światy w oczach polskich zesłanek, w: Polska a Syberia. Spotkanie dwóch światów, Łódź 2001.
• Śliwowska W., Polski Sybir, „Kwartalnik Polonicum” 2007, 3.
• Śliwowska W., Polski Sybir. Mity i rzeczywistość, w: Sybir. Wysiedlenia – losy – świadectwa, red. J. Ławski, S. Trzeciakowska, Ł. Zabielski, Białystok 2013.
• Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów – zesłańców postyczniowych, Warszawa 2000.
• Śliwowska W., Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005.
• Toruń W., Syberia Słowackiego. Próba tematologicznej syntezy, w: Syberyjskie przestrzenie intymne, red. M. Król, M. Łukaszuk, Lublin 2016.
• Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, Kraków 1982.
• Trynkowski J., Agaton Giller i jego Opisanie Zabajkalskiej krainy, w: J. Trynkowski, Polski Sybir. Zesłańcy i ich życie. Narodziny mitu, do druku przygotowała W. Śliwowska, przedmową opatrzyli W. Caban, W. Śliwowska, Warszawa 2017.
• Trynkowski J., Polski Sybir – przestrzeń zmitologizowana. Próba uporządkowania, „Przegląd Wschodni” 2015, 14.
• Trynkowski J., Polskie krajobrazy Sybiru, w: J. Trynkowski, Polski Sybir. Zesłańcy i ich życie. Narodziny mitu, do druku przygotowała W. Śliwowska, przedmową opatrzyli W. Caban, W. Śliwowska, Warszawa 2017.
• Trynkowski J., Przedmowa, w: J. Glaubicz Sabiński, Dziennik syberyjski, Warszawa 2009.
• Trynkowski J., Przedmurze syberyjskie Agatona Gillera, w: J. Trynkowski, Polski Sybir. Zesłańcy i ich życie. Narodziny mitu, do druku przygotowała W. Śliwowska, przedmową opatrzyli W. Caban, W. Śliwowska, Warszawa 2017.
• Trzeciakowska S., Ocalić od zapomnienia – o projekcie Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku, w: Sybir. Wysiedlenia – losy – świadectwa, red. J. Ławski, S. Trzeciakowska, Ł. Zabielski, Białystok 2013.
• Wierzbicki A., Wschód – Zachód w koncepcjach dziejów Polski, Z dziejów polskiej myśli historycznej w dobie porozbiorowej, Warszawa 1984.
• Wołczyk, Kornela i Ludwika Zielonków droga na Syberię. Rosja w oczach zesłańców postyczniowych, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2017, 17.
• Woźniak M., Doświadczanie historii. Kulturowy i społeczny wymiar mitu rewolucji, Lublin 2003.
• Źródła internetowe
• Ech, katorżnikiem być. Rozmowa z dr Janem Trynkowskim, autorem przedmowy do „Dziennika syberyjskiego” Juliana Glaubicza Sawickiego, rozmawiał T. Diatłowicki, https://www.focus.pl/artykul/ech-katorznikiem-być [dostęp: 16 XII 2017].
• Film promujący Muzeum Pamięci Sybiru, https://www.youtube.com/watch?v=qXBjvW2cNsk [dostęp: 10 XII 2017].

Identifiers

DOI

10.17951/rh.2018.46.253-271