Stefan Batory w pamięci historycznej Grodna i jego mieszkańców (XX – początek XXI wieku)

• Authors: Siarhei Marozau
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The actualization of the epoch and personality of the King of Poland and the Grand Duke of Lithuania Stefan Batory took place in modern Belarus on the wave of growing scientific and public interest in the political history of the Grand Duchy of Lithuania and the Polish-Lithuanian Commonwealth, neglected in Soviet times. The historical memory of him is most firmly established in the Grodno region and has a 100-year tradition. The article substantiates the reason for this phenomenon - first of all, the city of Grodno owes its worthy status of being a royal city as well as its high historical image to Batory. The ‘places of memory’ left by Batory in Grodno and their European significance are shown: the Old Castle is the only remaining royal castle in Belarus (except the New Castle), in the 1930s it was supposed to be transformed into the ‘Wawel over the Neman’, an analogue of Krakow Wawel; ‘Batoryevka’, known in the history of European medicine (the resting site of the body of Batory); the Vytautas Fara, the most famous Belarusian church destroyed by the communist authorities, which became a symbol of Grodno. Three stages of the evolution of the memory of Grodno and Grodno residents about Batory in the 20th - early 21st centuries are described: from the strong presence in the Grodno tradition from 1919 to 1939 through the transformation into a ‘white spot’ of history in Soviet times (the king who made campaigns to the East, could not be a symbol of the city) to ‘rehabilitation’ in the 1990s and an increasing presence in memory in recent years. The contribution of Grodno historians (Yu. Yadkovsky; scientific events organized by D. Karav) to the historical memory of the inhabitants of the region is emphasized. The forms and ways of manifestation of memory are identified: the nationwide character of celebrations of 1933 in honour of the 400 anniversary of the birth of Batory (apogee of his honour); the inclusion into the modern calendar of memorable dates of the day of remembrance of Batory (December 12), the installation of the monument to the lost churches on the site of Vytautas Fara (2014) and the discovery of new circumstances of its tragedy in 1961, ‘Stefan Batory Festival’ and others. There are three approaches to Batory of modern Grodno: from his recognition as a strong political figure among the figures of Eastern and Central Europe in the second half of the 16th century and his contribution to the development of Grodno through a neutral attitude to its exclusion from urban history (because he favoured the Jesuits, ‘suppressed’ the locals). Recently, public opinion of the city is concerned about the reconstruction of the ‘Vytautas Fara’ church, the reconstruction of the Old Castle, and the installation of a monument to Batory. These issues acquire a new practical meaning in the context of the development of Grodno as a tourist centre. Their solution can give a strong impetus to the tourism business in Belarus.

PL

We współczesnej Białorusi zainteresowanie postacią króla Polski i wielkiego księcia litewskiego Stefana Batorego oraz jego epoką należy tłumaczyć rozwojem badań naukowych poświęconych zaniedbanej w czasach sowieckich historii politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej. Posiadająca stuletnią tradycję i zakorzeniona najsilniej na Grodzieńszczyźnie pamięć historyczna o władcy jest związana z rolą, jaką odegrał on w dziejach miasta: Grodno zawdzięcza Batoremu pozycję miasta królewskiego i atrakcyjny wizerunek historyczny. W oparciu o topografię Grodna w artykule omówiono miejsca związane z Stefanem Batorym: Stary Zamek jako jedyny zachowany po dziś dzień zamek królewski na Białorusi (oprócz tzw. Nowego Zamku), który w latach trzydziestych XX w. planowano przebudować na wzór krakowskiego Wawelu (tzw. Wawel nad Niemnem), znana w historii europejskiej medycyny Batorówka (miejsce przeprowadzenia sekcji zwłok Stefana Batorego), kościół Najświętszej Maryi Panny (zwany też Farą Witoldową) – najsłynniejszy białoruski kościół zniszczony przez władze komunistyczne, symbol Grodna. W artykule opisano trzy etapy ewolucji pamięci mieszkańców Grodna o Batorym w XX i na początku XXI wieku: od pozytywnego wizerunku w latach 1919–1939, poprzez białą plamę w historii w czasach radzieckich (król wyprawiający się na Wschód nie mógł być symbolem miasta), do „rehabilitacji” w latach 90. i dużego zainteresowanie postacią króla w ostatnich latach. Autor podkreśla wkład historyków Grodna (J. Jadkouski; wydarzenia naukowe organizowane przez D. Karawego) w projekty kultywujące pamięć historyczną mieszkańców regionu. Omówiono formy i sposoby manifestowania pamięci o Batorym: ogólnokrajowe obchody 400-lecia urodzin Batorego w 1933 r. (apogeum jego czci); wpisanie do współczesnego kalendarza pamiętnych dat dnia pamięci Batorego (12 grudnia), ufundowanie na miejscu Fary Witoldowej pomnika upamiętniającego dawny kościół (2014) oraz ujawnienie nowych okoliczności wyburzenia świątyni w 1961 r., „Święto Stefana Batorego” i inne. Opisano różne oceny Batorego jako władcy w opinii współczesnych mieszkańców Grodna: od pozytywnych, uznających go za silną postać polityczną w Europie Wschodniej i Środkowej drugiej połowy XVI w. do negatywnych, związanych z postulatem usunięcia króla z historii miasta (ponieważ faworyzował jezuitów, „tłumił” miejscowych). Omówiono zagadnienia, które w ostatnim czasie nurtują opinię publiczną miasta: odbudowa Fary Witoldowej, przebudowa Starego Zamku i ufundowanie pomnika Batorego. Kwestie te nabierają nowego znaczenia w kontekście rozwoju Grodna jako ośrodka turystycznego. Ich uregulowanie może dać silny impuls dla rozwoju turystyki na Białorusi.

UK

Актуалізацыя эпохі і постаці караля польскага і вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя адбылася ў сучаснай Беларусі на хвалі ўзмацнення навуковай і грамадскай цікавасці да палітычнай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, занядбанай у савецкі час. Гістарычная памяць пра яго найбольш трывала ўмацавалася на Гродзеншчыне і мае ўжо 100-гадовую традыцыю. Артыкул абгрунтоўвае прычыну гэтай з'явы – найперш Баторыю горад Гродна абавязаны годным статусам каралеўскага горада і высокім гістарычным іміджам. Паказаны “месцы памяці”, якія пакінуў Баторый у Гродна, і іх еўрапейская значнасць: Стары замак – адзіны на Беларусі (акрамя Новага замку) захаваны каралеўскі замак, у 1930-я г. меркаваны для ператварэння ў “Вавель над Нёманам”, раўназначны кракаўскаму Вавелю; «Батор’еўка», вядомая ў гісторыі еўрапейскай медыцыны (месца анатаміравання цела Баторыя); Фара Вітаўта – самы вядомы беларускі храм, знішчаны камуністычнай уладай, які стаў сімвалам Гродна. Ахарактарызаваны тры этапы эвалюцыі памяці Гродна і гродзенцаў пра Баторыя у ХХ – пачатку ХХІ ст.: ад трывалай прысутнасці ў традыцыі Гродна ў 1919–1939 г. праз ператварэнне ў „белую пляму” гісторыі ў савецкі час (кароль, які рабіў паходы на ўсход, не мог быць сімвалам горада) да “рэабілітацыі” ў 1990-я г. і ўзмацнення прысутнасці ў памяці ў апошнія гады. Падкрэслены ўклад гродзенскіх гісторыкаў (Ю. Ядкоўскі; навуковыя мерапрыемствы, арганізаваныя Д. Каравым) у гістарычную памяць жыхароў краю. Раскрыты формы і спосабы праяўлення памяці: агульнадзяржаўнага характару ўрачыстасці 1933 г. у гонар 400-годдзя нараджэння Баторыя (апагей яго ўшанавання); уключэнне ў сучасны каляндар памятных дат дня памяці Баторыя (12 снежня), усталяванне помніка страчаным храмам на месцы Фары Вітаўта (2014 г.) і адкрыццё новых абставін яе трагедыі 1961 г., «Фестываль Стэфана Баторыя» і інш. Выдзелены тры падыходы ў стаўленні да Баторыя сучасных гродзенцаў: ад яго прызнання моцнай палітычнай фігурай сярод дзеячаў Усходняй і Цэнтральнай Еўропы другой паловы XVI ст. і ўкладу ў развіццё Гродна праз нейтральнае стаўленне да вырачэння яго з гарадской гісторыі (бо спрыяў езуітам, “душыў” мясцовых жыхароў). Названы пытанні, якія вярэдзяць гарадскую грамадскую думку ў апошні час: адбудова храма “Фара Вітаўта”, рэканструкцыя Старога замку, усталяванне помніка Баторыю. Гэтыя пытанні набываюць новы практычны сэнс у кантэксце развіцця Гродна як турыстычнага цэнтра. Іх вырашэнне можа даць моцны штуршок для турбізнеса Беларусі.

Keywords

EN

Grodno; Stefan Batory; historical memory; ‘places of memory’

PL

Grodno; Stefan Batory; pamięć historyczna; „miejsca pamięci”

RU

UK

Гродна; Стэфан Баторый; гістарычная памяць; „месцы памяці”

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Studia Białorutenistyczne
• Year: 2020
• Volume: 14

Dates

published

2020

online

2020-12-15

Contributors

author

Siarhei Marozau

References

• References
• Ânuškevìč A. (1998). Prysâga Stèfana Batoryâ [pra pahod knâzâ S. Batoryâ na Polack u 1579 g.]. Belaruskaâ mìnuǔščyna, 1, pp. 7–10. [Янушкевіч А. (1998). Прысяга Стэфана Баторыя [пра паход князя С. Баторыя на Полацк у 1579 г.]. Беларуская мінуўшчына, 1, c. 7–10].
• Bibliografiâ Iosifa Iodkovskogo. [Библиография Иосифа Иодковского]. Taken from: http://skarbonka.ru/num-ka/numizmaty/jodk/11-bibliografiya-iosifa-iodkovskogo (accessed: 08.03.2020).
• Caâpin, V. «Batorievka i ee obitateli», dostoprimečatelʹnosti Grodno. [Cаяпин В. «Баториевка и ее обитатели», достопримечательности Гродно]. Taken from: http://zetgrodno.com/v.sayapin-batorievka-i-eyo-obitatel (accessed: 08.03.2020).
• Filûškin, Aleksandr; Kuzʹmin, Andrej. (2017). Kogda Polock byl rossijskim. Polockaâ kampaniâ Ivana Groznogo 1563–1579. Moskva: Russkie Vitâzi. [Филюшкин, Александр; Кузьмин, Андрей. (2017). Когда Полоцк был российским. Полоцкая кампания Ивана Грозного 1563–1579. Москва: Русские Витязи].
• Grodzieńskie obchody 430. rocznicy śmierci Króla Stefana Batorego. Taken from: http://znadniemna.pl/19919/grodzienskie-obchody-430-rocznicy-smierci-krola-stefana-batorego/ (accessed: 08.03.2020).
• Gryckevìč, Anatolʹ. (1994). Stèfan Batoryj ì Garodnâ. Belaruskì gìstaryčny časopìs, 4, pp. 22–27. [Грыцкевіч, Анатоль. (1994). Стэфан Баторый і Гародня. Беларускі гістарычны часопіс, 4, c. 22–27].
• Gryckevìč, Anatolʹ. (1999). Stafan Batoryj ì Goradzen. In: G. Paškoǔ (рeд.) Pamâcʹ: Gìstoryka-dakumentalʹnaâ hronìka gorada Grodna (pp. 76–79). Mìnsk: Belaruskaâ Èncyklapedyâ ìmâ P. Broǔkì. [Грыцкевіч, Анатоль. (1999). Стафан Баторый і Горадзен. У: Editor: Г. Пашкоў (ed.) Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка горада Гродна (c. 76–79). Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі].
• Jankowski, Tadeusz. (1930). Śmierć Stefana Batorego w Grodnie. Grodno: Wydawnictwo Magistratu Miasta Grodna.
• Karaǔ, Dzmìtryj (editor-in-chief/compiler). (2004). Stèfan Batoryj u gìstaryčnaj pamâcì narodaǔ Ushodnâj Eǔropy. Matèryâly mìžnarodnaga kruglaga stala (Grodna, 26 verasnâ 2003 g.). Grodna: GCCUE. [Караў, Дзмітрый (адказны рэдактар /ўкладальнік). (2004). Стэфан Баторый у гістарычнай памяці народаў Усходняй Еўропы. Матэрыялы міжнароднага круглага стала (Гродна, 26 верасня 2003 г.). Гродна: ГЦЦУЕ].
• Karev, Dmitrij; Litvinskij, Aleksandr. (2013). Stefan Batorij i ego èpoha v istoriografičeskoj tradicii zapadnorusizma (konec XIX – načalo XX v.). In: Kraâznaǔčyâ zapìskì: zbornìk artykulaǔ. Issue 9. (pp. 63–85). Grodna: Upraǔlenne kulʹtury Grodzenskaga ablvykankama, Ustanova kulʹtury „Grodzenskì dzâržaǔny gìstoryka-arhealagìčny muzej”. [Карев, Дмитрий; Литвинский, Александр. (2013). Стефан Баторий и его эпоха в историографической традиции западнорусизма (конец XIX – начало XX в.). У: Краязнаўчыя запіскі: зборнік артыкулаў. Вып. 9. (c. 63–85). Гродна: Упраўленне культуры Гродзенскага аблвыканкама, Установа культуры „Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей”].
• Kazak, Taccâna. (2013). Ušanavanne pamâcì Stèfana Batoryâ ǔ Grodne ǔ mìžvaenny čas. Kraâznaǔčyâ zapìskì: zbornìk artykulaǔ, 9, pp. 124–131. [Казак, Таццяна. (2013). Ушанаванне памяці Стэфана Баторыя ў Гродне ў міжваенны час. Краязнаўчыя запіскі: зборнік артыкулаў, 9, c. 124–131].
• Laškevìč, Sârgej. (2010). Ushodnì nakìrunak dyplamatyčnaj dzejnascì Vâlìkaga knâstva Lìtoǔskaga ǔ apošnâj trècì XVI st. Mìnsk: Prava ì èkanomìka. [Лашкевіч, Сяргей. (2010). Усходні накірунак дыпламатычнай дзейнасці Вялікага княства Літоўскага ў апошняй трэці XVI ст. Мінск: Права і эканоміка].
• Milewski, Jerzy. (1999). Stefan Batory w tradycji Grodna 1919-1939. In: Dzmìryj Karaǔ, Aleg Latyšonak (eds.). Belarusy ì palâkì: dyâlog narodaǔ ì kulʹtur. X–XX st. Matèryâly mìžnarodnaga kruglaga stala (Grodna, 28–30 verasnâ 1999 g.) (pp. 462–467). Grodna: Naš Radavod. [У: Дзмірый Караў, Алег Латышонак (red.). Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст. Матэрыялы міжнароднага круглага стала (Гродна, 28–30 верасня 1999 г.) (c. 462–467). Гродна: Наш Радавод].
• Novodvorskij, Vitolʹd. (2015). Ivan Groznyj i Stefan Batorij: shvatka za Livoniû. Moskva: Lomonosovʺ. [Новодворский, Витольд. (2015). Иван Грозный и Стефан Баторий: схватка за Ливонию. Москва: Ломоносовъ].
• Orlovskij E. (2011). Očerk istorii goroda Grodny. In: Grodnenŝina. Part. 1. Istoriâ, kraevedenie, ètnografiâ: po materialam Pamâtnyh knižek Grodnenskoj gubernii: v 2 t. [auth.- comp. A. Ryžij]. [Facsimile edition] (Vol. 2, pp. 69–143). Grodno: ÛrSaPrint. [Орловский Е. (2011). Очерк истории города Гродны. У: Гродненщина. Ч. 1. История, краеведение, этнография: по материалам Памятных книжек Гродненской губернии: в 2 т. / [авт.-сост. А. Рыжий]. [Факсимильное издание] (Т. 2, c. 69–143). Гродно: ЮрСаПринт].
• Penskoj, Vitalij. (2019). Polockaâ vojna. Očerki istorii russko-litovskogo protivostoâniâ vremen Ivana Groznogo. 1562–1570. Moskva: Centrpoligraf. [Пенской, Виталий. (2019). Полоцкая война. Очерки истории русско-литовского противостояния времен Ивана Грозного. 1562–1570. Москва: Центрполиграф].
• Popov, F. (1998). Vozvraщenиe Stefana Batorиâ v Grodno. Narodnaâ volâ, March 18, p. 2. [Попов Ф. (1998). Возвращение Стефана Батория в Гродно. Народная воля, 18 сакавіка, c. 2].
• Šaǔcoǔ, Ûry. (1996). Bataryânskaâ partyâ. Spadčyna, 2, pp. 89–118. [Шаўцоў, Юры. (1996). Батарыянская партыя. Спадчына, 2, c. 89–118].
• Scheuring Herman. (1964). Czy królobojstwo? Krytyczne studium o śmierci króla Stefana Batorego. Londyn.
• Selʹverstova, S.; Šeršenevìč, A. (1992). Pravo na pamâtʹ. Grodnenskaâ pravda, April 4, pp. 2–3. [Сельверстова, С.; Шершеневіч, А. (1992). Право на память. Гродненская правда, 4 апреля, c. 2–3].
• Sprawozdanie Wojewodzkiego Komitetu Uczczenia Krola Stefana Batorego z prac na Starym Zamku w Grodnie, 1933-1937. (1938). Grodno: Woj. Kom. Uczczenia Krola Stefana Batorego w Grodnie.
• The Death of Stephan Bathory in Grodno 12th December, 1586. (2018). Minsk: Belarus.
• V Grodno načali sobiratʹ podpisi za ustanovku pamâtnika Stefanu Batoriû. [В Гродно начали собирать подписи за установку памятника Стефану Баторию]. Taken from: https://grodno.in/news/14221/ (accessed: 08.03.2020).
• W rocznicę 1533 1918 1933. Jednodniówka Akademickiego Oddziału Związku Strzeleckiego w Grodnie. (1933). Grodno: Oddział Związku Strzeleckiego.
• Ziembicki, Witold. (1937). Ostatnie łowy Batorego: W 350 rocznica zgonu wielkiego króla (grudzień 1586 – grudzień 1936). Lwów: Drukarnia Księgarni Polskiej Bernarda Połonieckiego.

Identifiers

DOI

10.17951/sb.2020.14.87-101