„Reakcja pogańska” jako forma realizacji polityki zewnętrznej połabskich organizmów politycznych

• Authors: Michał Witold Pychowski

Title variants

„Reakcja pogańska” jako forma realizacji polityki zewnętrznej połabskich organizmów politycznych

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Istnieją dowody, że pogańskie ośrodki polityczne na zachodniej Słowiańszczyźnie wykorzystywały tzw. reakcje pogańskie w swojej polityce zewnętrznej. Najlepszymi przykładami tego typu zajść jest trzecie powstanie Słowian połabskich, obalenie książąt Obodrytów (Mścisława w 1018 i Gotszalka w 1066 r.), interwencja Ranów w Szczecinie w trakcie drugiej wyprawy biskupa Ottona z Bambergu, jedenastowieczne powstanie ludowe w Polsce oraz związane z nim odpadnięcie Pomorza od monarchii Piastów. Także tzw. powstanie Strojmira inspirowane było najprawdopodobniej z zewnątrz, choć stały za tym bawarskie czynniki polityczne. Cechą szczególną tego typu wystąpień (prócz wyprawy Ranów na Szczecin) było wykorzystanie propagandy w celu podburzenia miejscowej ludności przeciw władzy i wierze chrześcijańskiej. Jako inspiratorzy wystąpień przeciwko nowej wierze wymieniane są dwa ośrodki polityczne północnego Połabia: Związek Lutycki i plemię Ranów. Podstawa ideologiczno-propagandowa tego typu zajść bazowała na utrwalonym powszechnie w społeczności interwentów i ich sąsiadów poczuciu związku wspólnoty interweniującej z istotą najwyższą w ogólnie obowiązującym panteonie. Źródła wskazują, że działo się to za pośrednictwem „syna Swaroga”, czyli sławnego radogoskiego Swarożyca. Objawiało się to w ponadplemiennym znaczeniu świątyń wspomnianych ośrodków politycznych (Radogoszcz/Retra, Arkona). Treścią narracji był zapewne ogólnie znany w regionie mit etnogenetyczny, podkreślający wyjątkowość wspólnoty, dawność jej tradycji i szczególne miejsce w historii całego regionu. Połabskie federacje i państewka plemienne stawały się w ten sposób rodzajem „narodu wybranego”. Czynnikiem wzmacniającym wiarygodność narracji propagandowej były sukcesy danego ośrodka politycznego. W przypadku ich braku obowiązująca hierarchia bóstw mogła się zmienić. Opisywane treści propagandowe docierały do odbiorców za pośrednictwem działalności wyroczni bądź zwoływanych doraźnie wieców. Pod pretekstem przeciwdziałania świętokradztwu i przy wykorzystaniu wewnętrznej opozycji podburzano członków sąsiadujących plemion przeciw władzy zwierzchniej. Czynnikiem to ułatwiającym była alienacja kulturowa władcy względem poddanych.

EN

There are evidences, that West Slavic pagan political centers used so-called pagan reaction in theirs foreign policy. Best exeples for that are 3rd insurection of Wends, overthrow of Obodrites dukes (Mstislav in 1018 AD, and Gotszalk in 1066 AD), Rugian intervention in Szczecin while Otton of Bamberg second missionary trip, 11th century revolution in Poland, and related with it separation of Pomerania from Piast monarchy. Stroimir insurection was inspired from abroad too, however it ware Bavarian political influences behind it. Special feature of this type of events (excluding Rugian expedition on Szczecin) was useing of propaganda in order to revolt local citizents against authority and christianity. As a main inspirators we found two north-wendish political centres: Lutician Federation and Rugian tribe. Ideological and propaganda basis of such events was based on established vision of relationship between comunity that intervented and the greatest divinity in wide accepted pantheon. Sources shows, that was happening by character “Svarog’s son”, namely famous Svarozic from Rethra. It was manifested in overtribal magnitude of sanctuaries related with mentioned political centres (Rethra, Arkona). Contents of narration could be placed in well known in region ethnogenetic myth, which emphasizes community uniqueness, her ancient traditions and special place in region history. Wendish federations and tribal states in this way become a kind of “Chosen people”. Successes of political center were factors that strengthened credibility of propaganda. Without them devine hierarchy might change. Mentioned propaganda contents reach recipients by oracle activity, or council summoned ad hoc. Under the pretext of counteract sacrilege and with use of internal opposition, members of a neighboring tribes were incited against the authority. Factor that facilitate this way of intervention was ruler cultural alienation towards his subjects.

Keywords

PL

reakcja pogańska; pogaństwo; chrześcijaństwo; Słowianie zachodni; Słowianie połabscy; średniowiecze; polityka; propaganda; reakcja pogańska; pogaństwo; chrześcijaństwo; Słowianie zachodni; Słowianie połabscy; średniowiecze; polityka; propaganda

EN

pagan reaction; paganism; Christianity; West Slavs; Polabian Slavs; Middle Ages; policy; propaganda

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica
• Year: 2020
• Issue: 106
• Pages: 9-28

Dates

published

2020-04-30

Contributors

author

Michał Witold Pychowski

• Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

• https://orcid.org/0000-0001-7063-0970

References

• Annales Altahenses maiores, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. IV, Hanower 1890.
• Annales Augustani, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. III, Hanower 1839, s. 123–136.
• Annales Hildesheimenses, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. VIII, Hanower 1878.
• Annales Magdeburgenses, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XVI, Hanower 1859, s. 105–196.
• Annalista Saxo, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. VI, Hanower 1844, s. 542–777.
• Bernoldi Chronicon, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. XIV, Hanower 2003, s. 383–540.
• Bertholdi Chronicon, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. XIV, Hanower 2003, s. 161–381.
• Brunon z Kwerfurtu, Passio Sancti Adalberti Episcopi et Martyris, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. I, Lwów 1864, s. 189–222.
• Brunwilarensis monasterii fundatorum actus, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XIV, Hanower 1883, s. 121–144.
• Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. II, Berlin 1923.
• Ebbonis Vita Ottonis Episcopi Babenbergensis, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XII, Hanower 1856, s. 822–883.
• Galli Chronicon, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. I, Lwów 1864, s. 379–484.
• Gumpoldi vita Vencezlavi ducis Bohemiae [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. IV, Hanower 1841, s. 211–223.
• Heinrici de Antwerpe Tractatus de captione urbis Brandenburg, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XXV, Hanower 1880, s. 482–484.
• Helmolda Kronika Słowian, tłum. J. Matuszewski, Warszawa 1974.
• Helmoldi Presbyteri Bozoviensis Cronica Slavorum, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. XXXII, Hanower 1937.
• Herbordi vita Ottonis episcopi, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XII, Hanower 1856, s. 746–822.
• Křištanův Život sv. Ludmily a sv. Václava, [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 199–227.
• Kronika Thietmara, tłum. M. Z. Jedlicki, Kraków 2014.
• Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. II, Hanower–Lipsk 1917.
• Monachi Prieflingensis vita Ottonis episcopi Babenbergensis, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XII, Hanower 1856, s. 883–903.
• Polikarp Mnich Kijowskich Pieczar, Żywot Mojżesza Węgrzyna, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. IV, Lwów 1884, s. 797–817.
• Powieść minionych lat, tłum. F. Sielicki, [w:] Kroniki staroruskie, Warszawa 1987.
• Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al.-Bekriego, [w:] Monumenta Poloniae Historica Nova Series, t. I, Kraków 1946.
• Rocznik kapitulny krakowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. II, Lwów 1872, s. 779–816.
• Słowo o pułku Igora. Starosłowiański poemat z XII. wieku, [w:] Wieniec poetów słowiańskich. Zbiór klasycznych pomników poezji świata słowiańskiego. Teksty narodowe, krytycznie przejrzane i zestawione z przekładami, t. I, tłum. M. Garbel, K. J. Erben, A. S. Krasiński, Lwów 1887.
• Thietmari Merseburgensis episcopi Chronicon, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. IX, Berlin 1935.
• Život sv. Lidmily („Prolog o św. Ludmile”), [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 123–124.
• Život sv. Lidmily (Fuit in provincia Bohemorum), [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 144–145.
• Život sv. Václava, [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 183–190.
• Babij P., Wojskowość Słowian Połabskich, t. I, Wrocław 2017.
• Banaszkiewicz J., Pan Rugii – Rugiewit i jego towarzysze z Gardźca: Porewit i Porenut (Saxo Gramatyk, Gesta Danorum, XIV, 39, 38–41), [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. I, red. Z. Kurnatowska, Wrocław 1996, s. 75–82.
• Banaszkiewicz J., Polskie dzieje bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka, Wrocław 2002.
• Bojar-Fijałkowski G., Św. Otton z Bambergu, Warszawa 1986.
• Borawska D., Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa 2013.
• Boroń P., Słowiańskie plemię. O pojęciu i jego rozumieniu w polskiej historiografii, [w:] Viae Historicae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Goliński, S. Rosik, Wrocław 2001, s. 189–207.
• Boroń P., Słowiańskie wiece plemienne, Katowice 1999.
• Boroń P., „Zamachy stanu” w społecznościach słowiańskich a instytucja wiecu, [w:] Zamach stanu w dawnych społecznościach, red. A. Sołtysiak, Warszawa 2004, s. 203–209.
• Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Chudziak W., Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Toruń 2003.
• Czarnowski S., Powstanie i społeczne funkcje historii, [w:] S. Czarnowski, Dzieła, t. V, oprac. N. Assorodobraj, S. Ossowski, Warszawa 1956, s. 99–102.
• Dobek-Ostrowska B., Fras J., Ociepka B., Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1999.
• Dowiat J., Ewolucja państwa wczesnofeudalnego na Pomorzu zachodnim, „Przegląd Historyczny” 1956, R. XLVII, nr 3, s. 459–496.
• Dowiat J., Pogański obraz świata a przyczyny chrystianizacji Słowian, [w:] Wieki Średnie – Medium Aevum. Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznicę urodzin, red. G. Labuda, Warszawa 1962, s. 79–86.
• Dziewulski W., Postępy chrystianizacji i proces likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964.
• Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 1986.
• Grabski A. F., Bolesław Chrobry. Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Warszawa 1964.
• Hodana T., Najnowsze spory o autentyczność Słowa o wyprawie Igora, „Przegląd Rusycystyczny” 2011, R. XXXIII, nr 3, s. 5–32.
• Kara M., Osadnictwo ludności pomorskiej i wieleckiej w państwie pierwszych Piastów w świetle znalezisk nekropolicznych z terenu Wielkopolski, „Slavia Antiqua” 2002, R. XLIII, s. 45–96.
• Kiersnowscy T. i R., Życie codzienne na Pomorzu wczesnośredniowiecznym (wiek X–XII), Warszawa 1970.
• Kuźmiuk-Ciekanowska A., Święty i historia. Dynastia Przemyślidów i jej bohaterowie w dziele mnicha Krystiana, Kraków 2007.
• Labuda G., Dzieje polityczne (VI–XII); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII), [w:] Historia Pomorza, t. I, cz. 1, red. G. Labuda, Poznań 1972, s. 303–325.
• Labuda G., Mieszko II król Polski (1025–1034). Czasy przełomy w dziejach państwa Polskiego, Poznań 2008.
• Labuda G., Okres wspólnoty słowiańskiej w świetle źródeł i tradycji historycznej, [w:] G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I, Poznań 1960, s. 34–86.
• Labuda G., Powstania Słowian połabskich u schyłku X wieku, [w:] G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I, Poznań 1960, s. 205–246.
• Leciejewicz L., Legendy etnogenetyczne w świecie słowiańskim, „Slavia Antiqua” 1989/1990, R. XXXII, s. 129–144.
• Lewicka-Rajewska U., Al-Masudi o świątyniach o wczesnośredniowiecznych pogańskich Słowian, [w:] Świat arabski. Kultura i polityka, red. E. Machut-Mendecka, K. Pachniak, Warszawa 2012, s. 267–279.
• Lewicki T., Jeszcze o Wieletach w opisie Słowiańszczyzny arabskiego pisarza z X w. Al-Mas’ūd’īego, „Pamiętnik Słowiański” 1951, R. II, nr 1, s. 107–120.
• Lewicki T., Walinjana, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. VI, Wrocław 1977, s. 300.
• Lübke Ch., Pogańscy Słowianie – chrześcijańscy Niemcy? Tożsamość mieszkańców Połabszczyzny w VIII–XII wieku, [w:] Bogowie i ich ludy. Religie pogańskie a proces tworzenia się tożsamości kulturowej, etnicznej, plemiennej i narodowej w średniowieczu, red. L. P. Słupecki, Wrocław 2008, s. 73–84.
• Lübke Ch., Powstanie i istota Związku Luciców. Jedna z konsekwencji chrystianizacji Europy wschodniej w X stuleciu, [w:] Chrześcijańskie korzenie. Misjonarze, święci, rycerze zakonni, red. S. Sterna-Wachowiak, Poznań 1997, s. 51–64.
• Łowmiański H., Religia Słowian i jej upadek (w. VI–XII), Warszawa 1979.
• Matla M., Czechy, Poznań 2014.
• Miś A. L., Przedchrześcijańska religia Rugian, „Slavia Antiqua” 1997, R. XXXVIII, s. 105–147.
• Mitkowski J., Pomorze Zachodnie w stosunku do Polski, Poznań 1946.
• Moździoch S., Archeologiczne ślady kultu pogańskiego na Śląsku wczesnośredniowiecznym, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, Spotkania Bytomskie, t. IV, s. 155–191.
• Moździoch S., Gens perfida et nondum bene christiana – konfrontacja chrześcijaństwa i wierzeń tradycyjnych w państwie pierwszych Piastów w świetle najnowszych odkryć archeologii, [w:] Sacrum. Obraz i funkcja w społeczeństwie średniowiecznym, red. A. Pieniądz-Skrzypczak, J. Pysiak, Warszawa 2005, s. 67–82.
• Moździoch S., Nowe dane do zagadnienia socjotopografii piastowskich grodów kasztelańskich w X–XIII wieku na przykładzie Wrocławia i Bytomia Odrzańskiego na Śląsku, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, red. A. Buko, Z. Świechowski, Warszawa 2000, s. 331–353.
• Osięgłowski J., Początki słowiańskiej Rugii do roku 1168 (Zagadnienia etniczne i polityczne), „Materiały Zachodniopomorskie” 1967, R. XIII, s. 239–287.
• Pychowski M. W., Kryzys pierwszej monarchii piastowskiej. Rozważania o koronacji Bolesława Chrobrego i dziedzictwie jego panowania, [w:] De originibus. O początkach wiary i królestwa, red. A. Kowalska-Pietrzak, Łódź 2016, s. 109–143.
• Rosik S., Awans Słońca w mitologii przedchrześcijańskich Słowian na tle przemian społeczno-politycznych, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, Spotkania Bytomskie, t. IV, s. 49–58.
• Rosik S., Conversio Gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław 2010, s. 357–362.
• Rosik S., Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI–XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold), Wrocław 2000.
• Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005.
• Sikorski D. A., Świątynie pogańskich Słowian, czyli o tym, jak je stworzono, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” 2007, R. CLXXVI, s. 377–406.
• Smith A. D., Etniczne źródła narodów, Kraków 2009.
• Sobiesiak J. A., Bolesław II Przemyślida, Kraków 2006.
• Sochacki J., Związek Lucicki – między Polską a Cesarstwem do 1002 r., „Slavia Antiqua” 2006, R. XLVII, s. 17–48.
• Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 2003.
• Strzelczyk J., Bohaterowie Słowian Połabskich, Poznań 2017.
• Śliwiński B., Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski (ok. 986 – zima/wiosna 1032), Kraków 2014.
• Śliwiński B., Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), „Kwartalnik Historyczny” 2000, R. CVII, nr 2, s. 3–40.
• Trembaczkiewicz-Oziemska T., Rola kapłanów pogańskich w życiu plemion Słowian połabskich, [w:] Na granicach archeologii, red. A. Nadolski, Łódź 1968, s. 137–143.
• Turasiewicz A., Dzieje polityczne Obodrzyców od IX wieku do utraty niepodległości w latach 1160–1164, Kraków 2004.
• Urbańczyk P., Władza i polityka we wczesnym średniowieczu, Wrocław 2000.
• Widajewicz J., Masudi o Wieletach, „Pamiętnik Słowiański” 1949, R. I, nr 1, s. 55–82.
• Widajewicz J., Studia nad relacją o Słowianach Ibrahima ibn Jakuba, Kraków 1946.
• Zakrzewski S., Bolesław Chrobry Wielki, Lwów–Warszawa–Kraków 1925.

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6050.106.02