Retoryka zakończenia kryminału na przykładzie wybranych powieści Stefana Kisielewskiego

• Authors: Mirosław Ryszkiewicz

Title variants

EN

The rhetoric of the end of a crime novel in Stefan Kisielewski’s chosen novels

Abstracts

EN

The primary topic of the article is the analysis of three detective novels by a columnist Kisiel: Zbrodnia w Dzielnicy Północnej (1948), Wszystko inaczej (1986) and Zanim nadejdzie śmierć (1995). The first one represents “a classical crime novel”; the second one – “an open work”, “postmodern”, “anti-crime novel”; the third one – an allegedly uncompleted crime novel. Each of these works, referring to a linear-regressive narrative and a plot scheme of a crime story in a different way, uses the structure of a crime novel for slightly different purposes, which is mostly enhanced by final sequences of events. Hence the title of the article and the adopted method of analysis as both theory of a (crime) novel and theory of (classical) rhetoric as well, emphasize the key importance of the narrative and plot ending, and rhetoric enables to clarify its relevance, i.e. fulfilling various functions, thanks to evoking contexts and con-situations significant in (also literary) communication. The cognitive, educational and aesthetic, and therefore persuasive, functions of a crime novel depend, among other things, on the “open” or “closed” shape of the endings of the narrative and plot. These endings in case of each of the original, unconventional and valuable works are in fact unique.

PL

Zasadniczy przedmiot artykułu stanowi analiza trzech powieści kryminalnych Stefana Kisielewskiego: Zbrodnia w Dzielnicy Północnej (1948), Wszystko inaczej (1986) i Zanim nadejdzie śmierć (1995). Pierwsza reprezentuje „klasyczną powieść kryminalną”; druga – „dzieło otwarte”, „postmodernistyczne”, „antykryminał”; trzecia – kryminał rzekomo niezakończony. Każdy z tych utworów, odmiennie odwołując się do kryminalnej narracji linearno-powrotnej i kryminalnego schematu fabularnego, do odmiennych też nieco celów strukturę powieści kryminalnej wykorzystuje, co najbardziej uwydatniają finałowe sekwencje zdarzeń. Stąd tytuł artykułu oraz przyjęta w nim metoda analizy, gdyż zarówno teoria powieści (kryminalnej), jak też teoria retoryki (klasycznej), obie podkreślają duże znaczenie narracyjnego i fabularnego finiszu, a retoryka pozwala dookreślić jego celowość, czyli pełnienie przezeń różnorakich funkcji, dzięki przywołaniu istotnych w komunikacji (także literackiej) kontekstów oraz konsytuacji. Poznawcze, wychowawcze i estetyczne, a więc perswazyjne funkcje powieści kryminalnej zależą m.in. od „otwartego” bądź „zamkniętego” kształtu zakończeń narracji i fabuły. Te zakończenia w przypadku każdego z oryginalnych, niesztampowych i wartościowych dzieł są w istocie niepowtarzalne.

Keywords

EN

crime novel; end; plot; narrative; liberalism

PL

powieść kryminalna; zakończenie; fabuła; narracja; liberalizm

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2023
• Volume: 66
• Issue: 1
• Pages: 213-245

Dates

published

2023

Contributors

author

Mirosław Ryszkiewicz

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

• https://orcid.org/0000000216836289

References

• Kisielewski Stefan, Abecadło Kisiela, Iskry, Warszawa 1997.
• Kisielewski Stefan, Lata pozłacane, lata szare. Wybór felietonów z lat 1945–1987, Znak, Kraków 1989.
• Kisielewski Stefan, Powieści sensacyjne. Miałem tylko jedno życie, Kobiety i telefon, Przygoda w Warszawie, Zbrodnia w dzielnicy północnej [sic!], Prószyński i S-ka, Warszawa 2011.
• Kisielewski Stefan, Wołanie na puszczy, Iskry, Warszawa 1997.
• Kisielewski Stefan, Wszystko inaczej, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1991.
• Kisielewski Stefan, Zanim nadejdzie śmierć, Iskry, Warszawa 1995.
• Kisielewski Stefan, Zbrodnia w Dzielnicy Północnej, Iskry, Warszawa 1990.
• Klon Teodor [Kisielewski Stefan], Kobiety i telefon, Czytelnik, Warszawa 1960.
• Klon Teodor [Kisielewski Stefan], Miałem tylko jedno życie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1958.
• Barańczak Stanisław, Polska powieść milicyjna. Dominacja funkcji perswazyjnej a problemy gatunkowe, [w:] W kręgu literatury Polski Ludowej, red. M. Stępień, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975, s. 270–316.
• Barłowska Maria, Amplifikacja retoryczna, [w:] Retoryka, red. M. Barłowska, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 98–115.
• Burke Kenneth, Tradycyjne zasady retoryki, przekł. K. Biskupski, [w:] Retoryka, red. M. Skwara, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008, s. 35–85.
• Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Krwawa setka. 100 najważniejszych powieści kryminalnych, Muza, Warszawa 2007.
• Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Kryminalna odyseja oraz inne szkice o czytaniu i pisaniu, Oficynka, Gdańsk 2017.
• Cegielski Tadeusz, Detektyw w krainie cudów. Powieść kryminalna i narodziny nowoczesności (1841–1941), W.A.B., Warszawa 2015.
• Chmielewska Joanna, Posłowie, [w:] L. Grant-Adamson, Jak napisać powieść kryminalną?, przekł. M. Rusinek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s. 184–187.
• Chyła Karolina, Garczarek Krzysztof, Poręba Izabela, Finis coronat opus? O zakończeniach artykułów literaturoznawczych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2021, nr 4, s. 127–149. https://doi.org/10.18778/1505-9057.63.06
• Czubaj Mariusz, Etnolog w Mieście Grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne, Oficynka, Gdańsk 2010.
• Czubaj Mariusz, Wstęp, [w:] S. Kisielewski, Powieści sensacyjne. Miałem tylko jedno życie, Kobiety i telefon, Przygoda w Warszawie, Zbrodnia w dzielnicy północnej [sic!], Prószyński i S-ka, Warszawa 2011, s. 7–15.
• Dąbała Jacek, Tajemnica i suspens. Wokół głównych problemów creative writing, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
• Dobraczyński Jerzy, Książka na tydzień, „Dziś i Jutro” 1948, nr 27.
• Eatwell Roger, Goodwin Matthew, Narodowy populizm. Zamach na liberalną demokrację, przekł. W. Kurylak, Wydawnictwo Post Factum, Katowice 2020.
• Eco Umberto, Dopiski na marginesie „Imienia róży”, [w:] U. Eco, Imię róży, przekł. A. Szymanowski, PIW, Warszawa 1991.
• Eile Stanisław, Światopogląd powieści, Ossolineum, Wrocław 1973.
• Fik Marta, Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1945–1981, Polonia, Londyn 1989.
• Gazdecka Elżbieta, Elementy powieści historycznej w twórczości Joanny Chmielewskiej, [w:] Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2021, s. 221–232.
• Głowiński Michał, Od metod zewnętrznych i wewnętrznych do komunikacji literackiej, [w:] Problemy teorii literatury, seria 4, Ossolineum, Wrocław 1998.
• Głowiński Michał, Powieść kryminalna, [hasło w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 2000.
• Głowiński Michał, Świadectwa i style odbioru, [w:] M. Głowiński, Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Universitas, Kraków 1998, s. 136–153.
• Golka Marian, Transformacja systemowa a kultura w Polsce po 1989 roku. Studia i szkice, Instytut Kultury, Warszawa 1997.
• Grant-Adamson Lesley, Jak napisać powieść kryminalną?, przekł. M. Rusinek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
• Grzeniewski Ludwik Bohdan, Inna twarz Kisiela, [w:] S. Kisielewski, Zanim nadejdzie śmierć, Iskry, Warszawa 1990, s. 5–10.
• Hofman Iwona, Dwugłos o Peerelu. Dzienniki Stefana Kisielewskiego i Mariana Brandysa, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000.
• http://festiwal.portalkryminalny.pl/nagroda-wielkiego-kalibru [dostęp: 30.12.2021].
• https://lubimyczytac.pl/ksiazka/114024/powiesci-warszawskie [dostęp: 12.12.2021].
• https://lubimyczytac.pl/ksiazka/160077/wszystko-inaczej [dostęp: 11.12.2021].
• https://lubimyczytac.pl/ksiazka/59733/zanim-nadejdzie-smierc [dostęp: 10.12.2021].
• https://lubimyczytac.pl/ksiazka/74651/zbrodnia-w-dzielnicy-polnocnej [dostęp: 21.12.2021].
• https://www.facebook.com/Fundacja-Stefana-Kisielewskiego-731110653666792/ [dostęp: 30.12.2021].
• https://www.fundacjakisiela.org/o-fundacji/ [dostęp: 30.12.2021].
• https://www.gandalf.com.pl/b/powiesci-sensacyjne/ [dostęp: 22.12.2021].
• https://www.idena.pl/9788376489872/Powiesci-sensacyjne---Stefan-Kisielewski.html [dostęp: 23.12.2021
• Janczewska-Altyńska Iwona, Kontralfabet dla Kisiela, Aviations Bookes, Warszawa 1990.
• Janion Maria, „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?”, Sic!, Warszawa 1996.
• Jarocki Robert, Czterdzieści pięć lat w opozycji. (O ludziach „Tygodnika Powszechnego”), Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990.
• Jastrzębski Jerzy, Niedokończona potrawa, [w:] S. Lem, Sknocony kryminał, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2009, s. 181–185.
• Kisiel (wywiady Joanny Pruszyńskiej), „Twój Styl”, Warszawa 1997.
• Kisielewski Stefan, Kiedy spotkają się piśmiennicze nurty? (Szkic), [w:] S. Kisielewski, Wołanie na puszczy, Iskry, Warszawa 1997, s. 33–50; (pierwodruk – „Spotkania”, listopad 1978).
• Kisielewski Stefan, Przeciwieństwa się stykają, [w:] S. Kisielewski, Z literackiego lamusa, Znak, Kraków 1979.
• Korolko Mirosław, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Koźniewski Kazimierz, Heretyk na ambonie, [w:] K. Koźniewski, Przekorni, Iskry, Warszawa 2000.
• Kraska Mariusz, Prosta sztuka zabijania. Figury czytania kryminału, Fundacja Terytoria Książki, Gdańsk 2013.
• Lasić Stanko, Poetyka powieści kryminalnej. Próba analizy strukturalnej, przekł. M. Petryńska, PIW, Warszawa 1976
• Lausberg Heinrich, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przekł. A. Gorzkowski, Homini, Bydgoszcz 2002.
• Lem Stanisław, Sknocony kryminał, Agora, Warszawa 2009.
• Lichański Jakub Zdzisław, Filologia – Filozofia – Retoryka. Wprowadzenie do badań (nie tylko) literatury popularnej, DiG, Warszawa 2017.
• Lichański Jakub Zdzisław, Niepopularnie o popularnej. O narzędziach badań literatury, Wydawnictwo Drugie, Warszawa 2018.
• Lichański Jakub Zdzisław, Retoryka. Przegląd współczesnych szkół i metod badawczych, [w:] Retoryka a literatura, red. B. Otwinowska, Ossolineum, Wrocław 1984.
• Lichański Jakub Zdzisław, Mazurkiewicz Adam, Metodologia badań literatury i kultury popularnej: propozycje. Retoryka i cultural criticism, Pracownia Badań Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2016.
• Literatura popularna, tom 3: Kryminał, red. E. Baros, B. Darska, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2019.
• Maciejewski Marian, Zagadka i tajemnica. Z zagadnień świadomości literackiej w okresie przełomu romantycznego, „Roczniki Humanistyczne” 1968, z. 1, s. 5–28.
• Markiewicz Henryk, Teorie powieści za granicą. Od początków do schyłku XX wieku, PWN, Warszawa 1995.
• Martuszewska Anna, Co można badać w literaturze popularnej przy pomocy retoryki, [w:] Retoryka i badania literackie. Rekonesans, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo UW, Warszawa 1998.
• Martuszewska Anna, Kryminalna powieść i nowela, [hasło w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka i in., Ossolineum, Wrocław 1992.
• Martuszewska Anna, Niektóre właściwości struktury polskiej współczesnej powieści kryminalnej, [w:] Formy literatury popularnej, red. A. Okopień-Sławińska, Ossolineum, Wrocław 1973, s. 93–113.
• Martuszewska Anna, Powieść kryminalna, [hasło w:] Słownik literatury popularnej, pod red. T. Żabskiego, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2006.
• Martuszewska Anna, Radosne gry. O grach/zabawach literackich, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007.
• Martuszewska Anna, „Ta trzecia”: problemy literatury popularnej, Wydawnictwo UG, Gdańsk 1997.
• Melos, logos, etos. Materiały sympozjum poświęconego twórczości Floriana Dąbrowskiego, Stefana Kisielewskiego, Zygmunta Mycielskiego, Sekcja Muzykologów Związku Kompozytorów Polskich, Warszawa 1987.
• Mikołajczak Hubert T., Metafizyka zła Markiza de Sade’a, czyli o beznaczeniowości Innego, „Folia Philosophica” 2008, nr 26, s. 269–283.
• Miłosz Czesław, Same pochwały, [w:] Cz. Miłosz, Diariusz paryski, „Kultura” 1960, nr 149.
• Misiewicz Janusz, Światopogląd i forma. O artystycznych wartościach literackich, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1983.
• Mytych-Forajter Beata, Retoryka a literaturoznawstwo, [w:] Retoryka, pod red. M. Barłowska, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 192–206.
• Polak Cezary (współpraca Małgorzata Pilewska), Nie tęsknię za Wallanderem. Rozmowa z mistrzem kryminału Henningiem Mankellem, „Polityka” 2013, nr 48.
• Prachnio P., Nieprzeniknione oczywistości. Warszawa z wczesnych lat 50. W powieściach kryminalnych, „Nowy Napis”, https://nowynapis.eu/czytelnia/artykul/nieprzeniknione-oczywistosci-warszawa-z-wczesnych-lat-50-w-powiesciach [dostęp: 14.12.2021].
• Regiewicz Adam, Pomiędzy zbrodniami. Komparatystyka na tropach kryminału, Katedra, Gdańsk 2017.
• Retoryka, red. M. Skwara, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008.
• Retoryka a tekst literacki, red. M. Hanczakowski, J. Niedźwiedź, t. 1–2, Universitas, Kraków 2003.
• Rusinek Michał, Załazińska Aneta, Retoryka podręczna czyli jak wnikliwie słuchać i przekonująco mówić, Znak, Kraków 2005.
• Ryszkiewicz Mirosław, Forma ideologii – ideologia formy. O powieściach Stefana Kisielewskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
• Ryszkiewicz Mirosław, Kisiela felietonowe życie po życiu (na łamach tygodników „Polityka” i „Wprost”), [w:] Dysonanse. Twórczość Stefana Kisielewskiego (1911–1991), red. A. Hejmej, K. Hawryszków, K. Cudzich-Budniak, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011, s. 159–182.
• Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej powieści kryminalnej po roku 1989. Preliminaria, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2021.
• S. T., Pod włos w literaturze, „Słowo Powszechne” 1958, nr 37.
• Sendyka Roma, W stronę kulturowej teorii gatunku, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2006, s. 249–283.
• Skalmowski Wojciech. Przystanki w czasie. (O powieściach Stefana Kisielewskiego), „Zeszyty Literackie” 1993, nr 1.
• Skwarczyńska Stefania, Wstęp do nauki o literaturze, t. 1, PAX, Warszawa 1954.
• Smuszkiewicz Adam, Retoryka polskiej współczesnej powieści historycznej dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo UAM, Poznań 1987.
• Suszko Jerzy, Donosy na Kisiela. Zeznania kandydata na donosiciela, PIW, Warszawa 2006.
• Szał na kryminały. Klasycy, najlepsze kryminały ostatnich lat i nowości. Sprawdźcie dlaczego kryminały są modne!, https://www.gandalf.com.pl/blog/szal-na-kryminaly-najlepsze-kryminaly/ [dostęp: 04.12.2022].
• Szkołut Tadeusz, Sztuka i komunikacja: „wiry redukcji” w kulturze ponowoczesnej, [w:] Komunikacja – tradycja i innowacje, red. M. Karwatowska i A. Siwiec, GRASP, Chełm 2013, s. 271–286.
• Szyszka Michał, Droga klerka. Filozofia sztuki Stefana Kisielewskiego, Universitas, Kraków 2010.
• Tatarowski Konrad W., Realizm – ale jaki? Uwagi o pisarstwie Tomasza Stalińskiego, [w:] Stefan Kisielewski. Kisiel, 1911 – 1991 – 2011, red. R. Habielski, M. Jabłonowski, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, ASPRA-JR, Warszawa 2011, s. 135–164.
• Urbanek Mariusz, Kisiel, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997.
• Urbanek Mariusz, Kisielewscy, Iskry, Warszawa 2006.
• Vater Heinz, Wprowadzenie do lingwistyki, przekł. J. Aptacy, ATUT, Wrocław 2015.
• Waldorff Jerzy, Słowo o Kisielu, Iskry, Warszawa, 1994.
• Wiatr Adam, Stefan Kisielewski jako krytyk muzyczny, ATUT, Wrocław 2006.
• Wilk Michał, Warstwa dźwiękowa hipertekstowej powieści kryminalnej „Piksel Zdrój”, [w:] Kryminał. Ćwiczenia z komparatystyki kulturowej, red. A. Regiewicz, Gdańsk 2018.
• Wiszniowska Monika, Stańczyk Polski Ludowej, Śląsk, Katowice–Warszawa 2004.
• Woźniakiewicz-Dziadosz Maria, Tekst użytkowy w tekście artystycznym. (O powieści dyskursywnej Stefana Kisielewskiego „Wszystko inaczej”), [w:] Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. Tokarski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995, s. 187–198.
• Wysłouch Seweryna, Retoryka fabuły a retoryka narracji, [w:] Tekst i fabuła, red. Cz. Niedzielski i J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 67–92.
• Zasacka Zofia. Chymkowski Roman, Stan czytelnictwa książek w Polsce w drugim roku pandemii (2021–2022), Biblioteka Narodowa, Warszawa 2022, https://www.bn.org.pl/download/document/1656416398.pdf [dostęp: 04.12.2022].
• Ziomek Jerzy, Retoryka opisowa, Ossolineum, Wrocław 1990.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.66.10

Biblioteka Nauki

2231105