Беларуская лінгвістычная транстэрмінаграфія канца XX – пачатку XXI стагоддзя (на матэрыяле руска-беларускіх, беларуска-рускіх і шматмоўных слоўнікаў)

• Authors: Дзмітрый Дзятко

Title variants

Беларуская лінгвістычная транстэрмінаграфія канца XX – пачатку XXI стагоддзя (на матэрыяле руска-беларускіх, беларуска-рускіх і шматмоўных слоўнікаў)

• Languages of publication: RU

Abstracts

RU

На працягу ХХ–ХХІ стст. беларуская лінгвістычная тэрмінаграфія развівалася ў цеснай сувязі з іншымі галінамі тэрмінаграфіі пад непасрэдным уплывам канкрэтных сацыяльна-палітычных абставін. За гэты перыяд айчыннымі мовазнаўцамі было створана больш за 70 разнастайных слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў: аўтаномных і інкарпараваных, агульных і аспектных, слоўнікаў-падборак і слоўнікаў-дадаткаў, перакладных, тлумачальных і тлумачальна-перакладных, алфавітных і алфавітна-гнездавых і інш. Асобныя пытанні развіцця беларускай тэрмінаграфіі абагульняюцца ў даследаваннях Л. Антанюк, Г. Гваздовіч, М. Гуліцкага, А. Жураўскага, А. Падлужнага, М. Судніка, Т. Тамашэвіча, Л. Шакуна і інш. (пераважна ў кантэксце вывучэння гісторыі беларускага мовазнаўства і тэрміназнаўства). Публікацыі А. Адамовіча і А. Каўруса, А. Крывіцкага, П. Марціноўскага, Р. Агеевай і інш. прысвечаны агляднай крытыцы слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў. Падрабязна і ў розных аспектах гісторыю тэрмінаграфіі, структуру найбольш аўтарытэтных слоўнікаў і іх змест даследаваў В. Шчэрбін. Аднак да нашага часу ў беларускай лінгвістыцы не сістэматызаваны ўвесь ход станаўлення мовазнаўчай тэрмінаграфіі, адсутнічаць таксама канцэптуальныя працы па метадалогіі тэрмінаграфічнай дзейнасці. Мэта гэтага даследавання – прааналізаваць стан сучаснай беларускай перакладной тэрмінаграфіі (транстэрмінаграфіі) і выявіць асноўныя трэнды ў метадалогіі тэрмінаграфічнай дзейнасці. Задачы даследавання: выявіць, якія тыпы слоўнікаў пераважаюць у беларускай перакладной тэрмінаграфіі; ахарактарызаваць тыпы мікраструктуры перакладных лінгвістычных слоўнікаў; вызначыць задачы, якія стаяць перад сучаснай беларускай транстэрмінаграфіяй. Матэрыялам для даследавання паслужылі беларускія аўтаномныя і інкарпараваныя слоўнікі, у якіх лінгвістычныя тэрміны перакладаюцца з рускай мовы на беларускую, з беларускай мовы на рускую, а таксама шматмоўныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, у якіх уваходнай або выходнымі мовамі з’яўляюцца руская і беларуская. Метады даследавання – апісальны метад сінхроннага аналізу з элементамі дыяхраніі, параўнальна-супастаўляльны метад і асобныя прыёмы кампанентнага аналізу. У працэсе даследавання абгрунтоўваецца шэраг высноў. У сучаснай лінгвістычнай транстэрмінаграфіі пераважаюць двухмоўныя слоўнікі. Сярод аўтаномных большая частка прыпадае на руска-беларускія выданні. З інкарпараваных слоўнікаў пераважаюць беларуска-рускія слоўнікі-дадаткі (у значнай ступені за кошт істотнай колькасці мікраслоўнікаў, змешчаных у школьных падручніках па беларускай мове). Тыпалогія шматмоўных лінгвістычных слоўнікаў уяўляецца збыткоўнай, паколькі многія выданні па сваіх структурна-зместавых асаблівасцях з’яўляюцца ўнікальнымі. Так, у рознай кампаноўцы ў аўтаномных слоўніках прадстаўлены беларуская, руская, польская, кітайская мовы, а ў інкарпараваных – беларуская, руская, англійская, нямецкая, французская, іспанская, польская і кітайская мовы. Мікраструктура пераважнай большасці перакладных слоўнікаў элементарная і фарміруецца зонай намінацыі і зонай эквівалентаў. У асобных выпадках у слоўнікавы артыкул уключаецца таксама зона граматычнай інфармацыі (фрагмент парадыгмы словазмянення і ўказанне на граматычна-семантычны клас слоў). Далейшае развіццё беларускай транстэрмінаграфіі (у першую чаргу, беларуска-рускай і руска-беларускай) мае патрэбу ў пэўнай карэкціроўцы з боку навуковай супольнасці. Колькасць перакладных слоўнікаў ужо дасягнула таго «крытычнага аб’ёму», пры якім колькасныя паказчыкі павінны балансавацца якаснымі. Гэта значыць, што на аснове створаных слоўнікаў павінна быць распрацавана грунтоўная метатэорыя тэрмінаграфічнай дзейнасці, якая б закранала як тэхнічныя, так і ўласна лінгвістычныя аспекты стварэння спецыяльных слоўнікаў. Адной з магчымых рэалізацый такой тэорыі і працэсуальным крокам на шляху да пераадолення крызісу ў лінгвістычнай транстэрмінаграфіі, на наш погляд, можа стаць стварэнне зводных перакладных слоўнікаў тэрмінаў, якія б у межах адной навуковай парадыгмы абагульнялі назапашаны за стагоддзе вопыт сістэматызацыі, кадыфікацыі і трансляцыі тэрмінаў.

EN

During the 20th and 21st centuries, the Belarusian linguistic terminography developed in close connection with other branches of terminography under the direct influence of specific social and political circumstances. During this period, local linguists compiled more than 70 different dictionaries of linguistic terms: stand-alone and incorporation dictionaries, general and aspectual dictionaries, selection dictionaries and usage dictionaries, translation dictionaries, explanatory and explanatory-translation dictionaries, alphabetical and alphanumeric dictionaries, etc. Certain issues of the development of Belarusian terminography are summarized in the studies of L. Antanyuk, G. Gvazdovich, M. Gulitski, A. Zhurauski, A. Padluzhny, M. Sudnik, T. Tamashevich, L. Shakun and others (mainly in the context of studies of the history of Belarusian linguistics and terminology). The publications of A. Adamovich and A. Kaurus, A. Krivitsky, P. Martinouski, R. Ageeva and others are devoted to the surveying of criticism of dictionaries of linguistic terms. The structure of the most authoritative dictionaries and their content were investigated in detail by V. Shcherbin who explored various aspects of the history of terminography. However, until our time, the whole field of the formation of linguistic termography in the Belarusian linguistics has not been systematized, nor are there any conceptual studies available on the methodology of terminographic practice. The purpose of this study is to analyze the state of the modern Belarusian translation terminography (transterminography) and identify the main trends in the methodology of terminographic practice. Research objectives: to identify which types of dictionaries prevail in the Belarusian translation terminography; characterize the types of microstructure of the translation linguistic dictionaries; determine what challenges the modern Belarusian transterminography is facing. The research material was the Belarusian stand-alone dictionaries and incorporation dictionaries in which linguistic terms are translated from Russian into Belarusian, from Belarusian into Russian, and multilingual dictionaries of linguistic terms in which Russian and Belarusian are input or output languages. Research methods – a descriptive method of synchronous analysis with elements of diachronic method, a comparative method and some individual techniques of component analysis. The study confirms a number of conclusions. Bilingual dictionaries prevail in the modern linguistic transterminography. Among the stand-alone dictionaries, a major part falls within Russian-Belarusian editions. Among incorporation dictionaries, the Belarusian-Russian dictionaries of usage are most numerous (largely due to a significant number of mikrodictionaries found in Belarusian language school textbooks). The typology of multilingual linguistic dictionaries seems redundant because most publications are unique in their structural and substantive features. So, in different layouts, the Belarusian, Russian, Polish, and Chinese languages are available as stand-alone dictionaries, and the Belarusian, Russian, English, German, French, Spanish, Polish and Chinese languages are corporation dictionaries. The microstructure of the major part of translation dictionaries is elementary and is formed by the nomination zone and the equivalent zone. In some cases, the area of grammatical information (a fragment of the inflection chain and an indication of the grammatical-semantic class of words) is also included in the dictionary entry. Further development of the Belarusian transterminography (first of all, the Belarusian-Russian and Russian-Belarusian) needs some adjustment on the part of the scientific community. The number of translation dictionaries has already reached that “critical volume” at which quantitative indicators must be balanced by qualitative ones. This means that based on compiled dictionaries a thorough metatheory of terminographic activity should be developed that would affect both the technical and linguistic aspects of creating special dictionaries. In our opinion, one of the possible implementations of such a theory and a process step towards overcoming the crisis in linguistic transterminography could be the creation of consolidated translation dictionaries of terms that would, within the framework of one scientific paradigm, summarize the experience accumulated over a century of systematization, codification and translation.

Keywords

RU

лексікаграфія; тэрмінаграфія; транстэрмінаграфія; слоўнік; тэрмін; слоўнікавы артыкул; лексікаграфія; тэрмінаграфія; транстэрмінаграфія; слоўнік; тэрмін; слоўнікавы артыкул

EN

lexicography; terminography; transterminography; dictionary; term; dictionary entry

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica Rossica
• Year: 2019
• Issue: 17
• Pages: 13-28

Dates

published

2019-06-30

Contributors

author

Дзмітрый Дзятко

References

• Бирилло, Н.В., Стецко, П.В. (ред.) (1988). Русско-белорусский словарь лингвистических терминов. Минск: Наука и техника.
• Бірыла, М.В., Сцяцко, П.У. (рэд.) (1990). Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мінск: Вышэйшая школа.
• Валынец, Т.М., Ратнікава, І.Э., Роўда, І.С., Шуба, П.П. (1996). Моўныя тэрміны. У: Слоўнік да падручніка па беларускай мове для 2 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 1–2). Мінск: Аракул.
• Валынец, Т.М., Ратнікава, І.Э., Роўда, І.С., Шуба, П.П. (2001). Тэрміны з правілаў. У: Слоўнік беларускай мовы: дапаможнік для вучняў пачатковых класаў агульнаадукацыйнай школы (форз. 1–2). Мінск: Аракул.
• Дзятко, Д. (2019). Інкарпараваныя перакладныя слоўнікі ў беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі. Slavica Nitriensia: časopis pre výskum slovanských filológií, roč. 8, 2, 5–30.
• Жываткевіч, Р.С., Шуба, П.П. (1983). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова: граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (141–143). Мінск: Народная асвета.
• Жываткевіч, Р.С., Шуба, П.П. (1987). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова: граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (141–143). Мінск: Народная асвета.
• Міхей, М.З. (1989). Беларуска-рускі слоўнік лінгвістычных тэрмінаў з метадычнымі парадамі для студэнтаў спецыяльнасці 02.17. Мінск: БДУ.
• Потапова, О.В., Фоменкова, М.А., Фоменков, И.Н., Вэньган, Ли (2016). Русско-белорусско­китайский, белорусско-русско-китайский, китайско-русско-белорусский словарь-минимум лингвистической терминологии. Минск: БГУ.
• Садоўскі, П. (1986). Час одуму (да выхаду 5-томнага Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы). Полымя, 5, 168–180.
• Скляревская, Г.Н. (2013) Современная русская лексикография: достижения и лакуны. В: Славянская лексикография (579–615), М.И. Чернышева (ред.). Москва: Азбуковник.
• Сямешка, Л.І. і інш. (2016). Лінгвістычныя тэрміны. У: Лексічны мінімум па беларускай мове як замежнай. Элементарны ўзровень (А1). Агульнае валоданне (72–75). Мінск: РІВШ.
• Сямешка, Л.І. і інш. (2017). Лінгвістычныя тэрміны. У: Лексічны мінімум па беларускай мове як замежнай. Базавы ўзровень (А2). Агульнае валоданне (108–111). Мінск: РІВШ.
• Сямешка, Л.І. і інш. (2019). Лінгвістычныя тэрміны. У: Лексічны мінімум па беларускай мове як замежнай. Базавы ўзровень (А2). Агульнае валоданне (108–111). Мінск: РІВШ.
• Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1989). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 4 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
• Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1990). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
• Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1995а). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Уступны моўны курс. Граматыка, правапіс, чытанне і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (243–244). Мінск: Народная асвета.
• Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1995б). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы : падручнік для 4 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
• Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1996). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
• Якубовіч, Т.І. (1992а). Кароткі руска-беларускі слоўнік лінгвістычных тэрмінаў (для настаўнікаў пачатковых класаў). Магілёў: МгДПІ.
• Якубовіч, Т.І. (1992б). Руска-беларускі слоўнік па методыцы мовы. Магілёў: МгДПІ.
• Bekiš, V., Fontański, H. (1997). Białorusko-polsko-rosyjski słownik terminów lingwistycznych i leksyki specjalnej = Беларуска-польска-рускi слоўнiк лiнгвiстычных тэрмiнаў i спецыяльнай лексiкi = Белорусско-польско-русский словарь лингвистических терминов и специальной лексики. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Nosowicz, J.F. (red.) (1994). Słownik terminologii lingwistycznej (białorusko-rosyjsko-polski i polsko-rosyjsko-białoruski). Białystok: Zakład Filologii Wschdniosłowiańskich Filii UW w Białymstoku.
• Bekiš, V., Fontański, H. (1997). Białorusko-polsko-rosyjski słownik terminów lingwistycznych i leksyki specjalnej = Беларуска-польска-рускi слоўнiк лiнгвiстычных тэрмiнаў i спецыяльнай лексiкi = Белорусско-польско-русский словарь лингвистических терминов и специальной лексики. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Birillo, N.V., Stetsko, P.V. (red.) (1988). Russko-belorusskii slovar’ lingvisticheskikh terminov. Minsk: Nauka i tekhnika.
• Bіryla, M.V., Stsyatsko, P.U. (red.) (1990). Sloўnіk lіngvіstychnykh termіnaў. Mіnsk: Vysheishaya shkola.
• Dzyatko, D. (2019). Іnkarparavanyya perakladnyya sloўnіkі ў belaruskai lіngvіstychnai termіnagrafіі. Slavica Nitriensia: časopis pre výskum slovanských filológií, roč. 8, 2, 5–30.
• Jakubovich, T.I. (1992a). Karotki ruska-belaruski slownik lingvistychnyh tjerminaw (dlja nastawnikaw pachatkovyh klasaw). Magiljow: MgDPI.
• Jakubovich, T.I. (1992b). Ruska-belaruski slownik pa metodycy movy. Magiljow: MgDPI.
• Mіkhei, M.Z. (1989). Belaruska-ruskі sloўnіk lіngvіstychnykh termіnaў z metadychnymі paradamі dlya studentaў spetsyyal’nastsі 02.17. Mіnsk: BDU.
• Nosowicz, J.F. (red.) (1994). Słownik terminologii lingwistycznej (białorusko-rosyjsko-polski i polsko-rosyjsko-białoruski). Białystok: Zakład Filologii Wschdniosłowiańskich Filii UW w Białymstoku.
• Potapova, O.V., Fomenkova, M.A., Fomenkov, I.N., Ven’gan, Li (2016). Russko-belorussko-kitaiskii, belorussko-russko-kitaiskii, kitaisko-russko-belorusskii slovar’-minimum lingvisticheskoi terminologii. Minsk: BGU.
• Sadowski, P. (1986). Chas odumu (da vyhadu 5-tomnaga Tlumachal”naga slownika belaruskaj movy). Polymja, 5, 168–180.
• Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1989). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 4 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
• Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1990). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 3 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
• Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1995a). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Ustupny mowny kurs. Gramatyka, pravapis, chytanne i razviccjo movy: padruchnik dlja 3 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (243–244). Minsk: Narodnaja asveta.
• Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1995b). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 4 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
• Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1996). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 3 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
• Sjameshka, L.I. i insh. (2016). Lingvistychnyja tjerminy. U: Leksichny minimum pa belaruskaj move jak zamezhnaj. Jelementarny wzroven” (A1). Agul”nae valodanne (72–75). Minsk: RIVSh.
• Sjameshka, L.I. i insh. (2017). Lingvistychnyja tjerminy. U: Leksichny minimum pa belaruskaj move jak zamezhnaj. Bazavy wzroven” (A2). Agul”nae valodanne (108–111). Minsk: RIVSh.
• Sjameshka, L.I. i insh. (2019). Lingvistychnyja tjerminy. U: Leksichny minimum pa belaruskaj move jak zamezhnaj. Bazavy wzroven” (A2). Agul”nae valodanne (108–111). Minsk: RIVSh.
• Sklyarevskaya, G.N. (2013). Sovremennaya russkaya leksikografiya: dostizheniya i lakuny. V: Slavyanskaya leksikografiya (579–615), M.I. Chernysheva (red.). Moskva: Azbukovnik.
• Valynets, T.M., Ratnіkava, І.E., Roўda, І.S., Shuba, P.P. (1996). Moўnyya termіny. U: Sloўnіk da padruchnіka pa belaruskai move dlya 2 klasa shkol z ruskai movai navuchannya (forz. 1–2). Mіnsk: Arakul.
• Valynets, T.M., Ratnіkava, І.E., Roўda, І.S., Shuba, P.P. (2001). Termіny z pravіlaў. U: Sloўnіk belaruskai movy: dapamozhnіk dlya vuchnyaў pachatkovykh klasaў agul’naadukatsyinai shkoly (forz. 1–2). Mіnsk: Arakul.
• Zhyvatkevіch, R.S., Shuba, P.P. (1983). Gramatychnyya termіny. U: Belaruskaya mova: gramatyka, pravapіs і razvіtstse movy: padruchnіk dlya 3 klasa shkol z ruskai movai navuchannya (141–143). Mіnsk: Narodnaya asveta.
• Zhyvatkevіch, R.S., Shuba, P.P. (1987). Gramatychnyya termіny. U: Belaruskaya mova: gramatyka, pravapіs і razvіtstse movy: padruchnіk dlya 3 klasa shkol z ruskai movai navuchannya (141–143). Mіnsk: Narodnaya asveta.

Identifiers

DOI

10.18778/1731-8025.17.02