"Palestyna leje wodę…" Sztuki wizualne a pogromy i wystąpienia antyżydowskie w latach 1914–1920

• Authors: Artur Tanikowski

Title variants

"Palestyna leje wodę…" Sztuki wizualne a pogromy i wystąpienia antyżydowskie w latach 1914–1920

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Niniejsze studium ze względów obiektywnych nie aspiruje do całościowego ujęcia tematu sygnalizowanego w tytule. W zamyśle autora ma stanowić punkt odniesienia dla przyszłych badaczy. Autorzy obrazów, rysunków czy grafik o tematyce pogromowej, reprezentujący różne generacje, szkoły artystyczne, tendencje stylistyczne, poglądy polityczne i status społeczny, nieczęsto byli naocznymi świadkami komentowanych wydarzeń. Wizualizowali je w oparciu o rozmaite relacje w prasie, komentarze ocalonych, własną wyobraźnię, wreszcie wzory ikonograficzne popularyzowane od lat. Gdyby w oparciu o znane nam prace pokusić się o ułożenie spójnego narracyjnie scenariusza zajść pogromowych musiałby on rozpoczynać się od „okrzyków pogromowych”, przedstawiających złowieszczą atmosferę przedpogromową, niejako uzasadniającą i usprawiedliwiającą w mniemaniu ich autora (T. Pobóg-Rossowski) krwawe zajścia od strony politycznej, religijnej czy społecznej. Takie obrazy spotykamy nad wyraz rzadko. Zupełnie wyjątkowa jest w tej grupie litografia ukazująca perspektywę niedoszłych ofiar, które szykują się do samoobrony (W. Wachtel).1 Dużo częściej artyści przedstawiali sceny właściwego pogromu ‒ niszczenie dobytku ofiar, palenie ich domostw, ukrywanie się, mordowanie, dużo rzadziej gwałty. Pogrom Wojciecha Weissa jest w tej grupie prac wybitnym ewenementem. W obrębie tych właśnie epizodów znajdują się sceny ucieczek niedoszłych ofiar, próbujących się ocalić (niektóre litografie A. Panna). Należy je stanowczo odróżnić od obrazów przedstawiających popogromowych wygnańców, bo ich wizerunki zaliczają się już do ostatniej, może najliczniejszej grupy, którą można określić mianem następstw pogromów czy też ich skutków. Do tej ikonografii zaliczyć należy widoki orszaków pogrzebowych i cmentarzy. W obrębie sztuki o tematyce pogromowej i okołopogromowej jako osobny, ważny rozdział jawi się tzw. dyskurs chrystologiczny. Wprowadzenie postaci Nazarejczyka do pejzażu pogromowego dawało artystom pole do malarskich czy graficznych komentarzy o podłożu polityczno-społecznym i religijnym. Przybierały one ton oskarżenia sprawców (chrześcijan, Rosjan, Ukraińców, Polaków), ale też wyraźnej wskazówki dotyczącej jedynego dla wielu zakończenia żydowskiej niedoli, czyli syjonizmu (R. Rubin). Żydowski Chrystus, konfrontowany z wiecznym tułaczem Ahaswerem lub wręcz z nim utożsamiany, ze sprawcy żydowskich nieszczęść stawał się ofiarą własnych wyznawców, ofiarą, z którą łatwiej się było utożsamić. Nie sposób dziś pokusić się o pełny katalog artystycznych narracji o pogromach żydowskich okresu pierwszej wojny światowej, rewolucji październikowej i czasu, który nastąpił tuż po obu krwawych konfliktach, gdy miały miejsce polsko-ukraińskie walki o Lwów oraz wojna polsko-bolszewicka. Komentowane przez artystów wydarzenia wpisują się w długi ciąg represji antyżydowskich, w tym pogromy w Kiszyniowie i Homlu (1903) czy te w Żytomierzu i Odessie (1905). Znalazły one swych artystycznych komentatorów, którzy na początku XX wieku wykreowali schematy kompozycyjne i ikonograficzne, inspirujące później ich młodszych kolegów.  

EN

Authors of paintings, drawings or graphics on pogrom themes, representing various generations, art schools, stylistic tendencies, political views and social status, have rarely witnessed commented events. They visualized them based on various reports in the press, comments from survivors, their own imagination, and finally iconographic formulas that have been popularized for years. If, based on known works, we were tempted to arrange a narrative coherent scenario of pogroms, it would have to start with „pogrom shouts”, presenting the ominous pre-pogrom atmosphere, justifying the events in the opinion of their author (Pobóg-Rossowski), in terms of politics, religion and society. Such images are extremely rare. The lithograph showing the perspective of would-be victims who are preparing for self-defense (Wachtel) is quite unique in this group. Much more often, the artists presented scenes of the actual pogrom – destruction of the victims’ belongings, burning their homes, hiding, murdering, and much less often rapes. Pogrom by Wojciech Weiss is an outstanding phenomenon in this group of works. Within these episodes there are scenes of escape of would-be victims trying to save themselves (some Pann’s lithographs). They should be clearly distinguished from images of post-fire exiles, because their images are already in the last, perhaps the most numerous group, which can be described as the consequences of pogroms or their effects. This iconography includes views of retinue and cemeteries. In the collection of pogrom and post-pogrom art there is a separate, important episode – Christological discourse. The introduction of the figure of the Nazarene into the pogrom landscape gave artists room for painting or graphic commentaries of the political, social and religious background. They took on a tone of accusation of perpetrators (Christians, Russians, Ukrainians, Poles), but also clear directions include the only way of ending misery for many Jews, i.e. Zionism (Rubin). Jewish Christ, confronted with Ahasver, the Wandering Jew, or even identified with him, instead of being a cause of Jewish misfortunes became a victim of the followers’ bonds, a victim with which it was easier to identify. It is impossible today to fully catalogue the artistic narratives about the Jewish pogroms of the First World War, the October Revolution and the time that followed just after both bloody conflicts, when the Polish-Ukrainian struggle over Lviv and the Polish-Bolshevik war took place. The events commented on by the artists are part of a long string of anti-Jewish repression, including the ones more than a decade earlier, to mention the pogroms in Chisinau and Gomel (1903) as well as those in Żytomierz and Odessa (1905). They found their commentators in the field of visual arts, who at the beginning of the 20th century created compositional and iconographic schemes, later inspiring their younger.  

Keywords

PL

sztuka żydowska; ikonografia pogromowa; Wilhelm Wachtel; Tadeusz Pobóg-Rossowski; Wojciech Weiss; Abel Pann; Jezus Chrystus; sztuka i wojna; sztuka żydowska; ikonografia pogromowa; Wilhelm Wachtel; Tadeusz Pobóg-Rossowski; Wojciech Weiss; Abel Pann; Jezus Chrystus; sztuka i wojna

EN

Jewish Art; pogrom iconography; Wilhelm Wachtel; Tadeusz Pobóg-Rossowski; Wojciech Weiss; Abel Pann; Jezus Chrystus; sztuka i wojna

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2019
• Issue: 3
• Pages: 51-80

Dates

published

2019-06-30

Contributors

author

Artur Tanikowski

• https://orcid.org/0000-0001-8278-124X

References

• AMISHAI-MAISELS 1993 – Ziva Amishai-Maisels, Depiction and Interpretation: The Influence of the Holocaust on the Visual Arts, Oxford 1993.
• AN-SKI 2010 ‒ Szymon An-ski, Tragedia Żydów Galicyjskich w czasie I wojny światowej. Wrażenia i refleksje z podróży po kraju, przeł. z hebrajskiego Krzysztof Dawid Majus, wstęp, przypisy i opracowanie Krzysztof Dawid Majus i Stanisław Stępień, Przemyśl 2010.
• AVENARIUS 1918 – Ferdinand Avenarius, L’Image au Service de la Vérité. Quelques remarques pour ceux qui veulent voir clair, 1918.
• CHRZANOWSKI/WASERCUG 1918 – Leon Chrzanowski, Józef Wasercug, Raport Delegacji Ministerstwa Spraw Zagranicznych R.P. w Sprawie Wystąpień Antyżydowskich we Lwowie [Lwów 17 grudnia 1918], Archiwum Akt Nowych, Komitet Narodowy Polski, nr 159, k. 103–108
• COHEN 2001 – Richard I. Cohen, Samuel Hirszenberg, [w:] The Emergence of Jewish Artists in Nineteenth-Century Europe, red. Susan Tumarkin Goodman, książka towarzysząca wystawie w The Jewish Museum, New York 2001, s. 174.
• FRIEDRICH 1999 – Jacek Friedrich, Żydowskie tematy Wojciecha Weissa, [w:] Żydowskie tematy Wojciecha Weissa/Jewish Themes in the Work of Wojciech Weiss, kat. wystawy, red. Stanisław Piwowarski, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 1999.
• GAMZU 1959 – Haim Gamzu, Steinhardt, His Life, His Work, [w:] The Woodcuts of Jakob Steinhardt Chronologically Arranged and Fully Reproduced, red. Leon Kolb, San Francisco 1959, s. 1–23.
• GAUDEN 2019 – Grzegorz Gauden, Lwów – kres iluzji. Opowieść o pogromie listopadowym 1918, Kraków 2019.
• JUSZCZAK 1979 – Wiesław Juszczak, Młody Weiss, Warszawa 1979.
• KASOVSKY 1992 – G. Kasovsky, Artists from Vitebsk. Yehuda Pen and his pupils, Moscow (1992?).
• MALINOWSKI 2000 – Jerzy Malinowski, Malarstwo i rzeźba Żydów Polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2000.
• MEIDLER-WAKS 2012 – Sigalit Meidler-Waks, Die Pogromserie von Issachar Ber Ryback, [w:] Berlin Transit. Jüdische Migranten aus Osteuropa in den 1920er Jahren, kat. wystawy w Jüdisches Museum Berlin, Göttingen 2012.
• MENDELSOHN 2006 – Amitai Mendelsohn, Prophets and Visionaries: Reuven Rubin’s Early Years, 1914–1923, kat. wystawy w Israel Museum, Jerusalem 2006.
• MENDELSOHN 2017 – Amitai Mendelsohn, Behold the Man: Jesus in Israeli Art, kat. wystawy w Israel Museum, Jerusalem 2017.
• MUKDONY 1937 – Alexander Mukdony, [w:] Issachar Ryback – Zayn Leybn un Shafn, Paris 1937.
• STEINHARDT 1959 – The Woodcuts of Jakob Steinhardt Chronologically Arranged and Fully Reproduced, red. Leon Kolb, San Francisco 1959.
• SZYMANIAK 2018 – Karolina Szymaniak, (Nie) na własne oczy. Demony wojny i pogromu Abla Panna, [w:] Krzycząc: Polska! Niepodległa 2018, kat. wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie, red. Piotr Rypson, Warszawa 2018, s. 138–141.
• ŚWIERZEWSKA 1998 – Olga Świerzewska, „…krocząc wśród pocisków i ognia”. Lwów 1918–1919 w obrazkach Tadeusza Pobóg-Rossowskiego, „Niepodległość i Pamięć” 1998, nr 13, s. 113–136.
• TANIKOWSKI 2004 – Artur Tanikowski, O starszych braciach i ich obrazach, [w:] Nasi Bracia Starsi. Malarstwo, rysunek i grafika ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, kat. wystawy, red. Artur Tanikowski, Poznań 2004.
• TANIKOWSKI 2006 – Artur Tanikowski, Malarze żydowscy w Polsce, cz. 1, Edipresse Polska, Warszawa 2006.
• TANIKOWSKI 2014 – Artur Tanikowski, Po obu stronach rozbitego lustra. Żydzi polscy i Legiony Polskie w kulturze wizualnej lat 1914–1920, [w:] Żyd, Polak, legionista 1914–1920, red. Artur Tanikowski, kat. wystawy w Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2014, s. 11–36.
• TOKARSKA-BAKIR 2012 – Joanna Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec 2012.
• TOMASZEWSKI 1984 – Jerzy Tomaszewski, Lwów, 22 listopada 1918, „Przegląd Historyczny” 1984, z. 2, s. 281–285.
• TUMARKIN GOODMAN 2001 – The Emergence of Jewish Artists in Nineteenth-Century Europe, red. Susan Tumarkin Goodman, książka towarzysząca wystawie w The Jewish Museum, New York 2001.
• WISCHNITZER-BERNSTEIN 1937 – Rachel Wischnitzer-Bernstein, [w:] Issachar Ryback – Zayn Lebn un Shafn, Paris 1937.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.07.04