Drudzy po królu. Marszałkowie koronni jako fundatorzy i właściciele rezydencji – inicjatywy warszawskie z XVII–XVIII wieku

• Authors: Alina Barczyk

Title variants

EN

Second after the King. Marshals of the Crown as founders and owners of the residences – Warsaw initiatives from the 17th-18th century

Abstracts

EN

Thanks to their political and social position and financial resources, Crown Marshals were able to undertake extensive architectural investments. They were also aware of the importance of visual and ceremonial setting. The profiles of individual magnates (who performed this honourable function), as well as specific individual buildings, have been discussed in detail. The patronage of Stanisław Herakliusz Lubomirski – which manifested itself in the creation of the famous Łazienka (bath house) at Ujazdów – or the activity of Franciszek Bieliński, who ordered the design of the boudoir from J.A. Meissonier, can be mentioned here. However, no attempt has been made to indicate the features common to the marshals’ foundation mechanisms, or to answer the questions as to whether – and, if so, how - the marshal’s office determined the intensification or change of its foundation policy. The main goal of this article is an attempt at a synthetic and cross-sectional view of the activity of Crown Marshals in the space of the Royal City of Warsaw. Three important ways of marking their presence in urban space can be distinguished: establishing and taking over juridical estates (e.g. Bielino), founding monuments (e.g. the statue of St. John of Nepomuk at Three Crosses Square), and erecting or transforming residences and gardens. Interesting conclusions are also provided by an analysis of the location of Marshal’s palaces, most of which were situated near royal residences (the Castle, Saxon Palace), and at the same time near main transport arteries (e.g. on the road from Wola or on Nowy Świat Street). The choice of location was certainly not accidental – especially with regard to palaces performing various ceremonial functions. Reflection on the specific nature of the founding activity of the Lubomirski, Bieliński and Mniszech families and the ways in which they annexed urban space allows for a closer look at both the ambitions of the marshal’s families and the spatial development of Warsaw.

PL

Marszałkowie koronni dzięki swojej pozycji polityczno-społecznej i możliwościom finansowym byli w stanie podejmować pełne rozmachu inwestycje architektoniczne. Nie bez znaczenia pozostawała świadomość, jak ważnym elementem kreującym wizerunek jest oprawa wizualna i ceremonialna. Dokładnego omówienia doczekały się sylwetki poszczególnych magnatów (pełniących tę zaszczytną funkcję), a także konkretne, pojedyncze obiekty. Wspomnieć można chociażby mecenat Stanisława Herakliusza Lubomirskiego – którego przejawem było powstanie słynnej Łazienki w Ujazdowie – czy działalność Franciszka Bielińskiego, zamawiającego projekt buduaru u J.A. Meissoniera. Nie podjęto się natomiast wskazania cech wspólnych dla mechanizmów fundacyjnych marszałków, a także udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy – i ewentualnie w jaki sposób – urząd marszałkowski determinował wzmożenie lub zmianę prowadzonej polityki fundacyjnej. Głównym celem niniejszego artykułu jest próba syntetycznego i przekrojowego spojrzenia na aktywność marszałków koronnych w przestrzeni królewskiego miasta Warszawy. Wyróżnić można trzy istotne sposoby zaznaczania swej obecności w przestrzeni urbanistycznej: zakładanie i przejmowanie jurydyk (np. Bielino), fundowanie pomników (np. figura św. Jana Nepomucena przy Placu Trzech Krzyży); wznoszenie lub przekształcanie pałaców i założeń ogrodowych. Interesujących wniosków dostarcza także analiza rozlokowania siedzib marszałkowskich, które w większości znajdowały się przy rezydencjach królewskich (Zamku, Pałacu Saskim), a zarazem przy głównych arteriach komunikacyjnych (np. przy drodze z Woli, na Nowym Świecie). Wybór lokalizacji z pewnością nie był przypadkowy – zwłaszcza w odniesieniu do pałaców pełniących różnorodne funkcje ceremonialne. Refleksja nad specyfiką aktywności fundatorskiej Lubomirskich, Bielińskich i Mniszchów oraz sposobami anektowania przestrzeni urbanistycznej pozwala na przybliżenie zarówno ambicji rodów marszałkowskich, jak i rozwoju przestrzennego Warszawy.

Keywords

PL

Warszawa; marszałkowie koronni; Bielińscy; Mniszchowie; Lubomirscy; architektura rezydencjonalna; XVIII wiek; Tylman z Gameren; czasy saskie

EN

Warsaw; Crown marshals; Bieliński family; Mniszech family; Lubomirski family; residential architecture; 18th century; Tylman von Gameren; Saxon era

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2022
• Issue: 9
• Pages: 155-183

Dates

published

2022

Contributors

author

Alina Barczyk

• Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki

• https://orcid.org/0000000265968915

References

• AGAD, AGW, sygn. 105 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Anteriora, Inwentarze pałacu Antoniego Lubomirskiego w Warszawie (1754–1762), sygn. 105.
• AGAD, AGW, sygn. 174 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Anteriora, Inwentarz różnych rzeczy w pałacu J.O. Księżny Izabeli Lubomierskiej przeciw pałacu J.W.W. Ogińskich, kaszt[elaństwa] wil[eńskich] stojącym znajdujących się, spisany [w] roku 1781, sygn. 174.
• AGAD, AGW, sygn. 224 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Anteriora, Inwentarz wszelkiego zabudowania i jurydyki w Warszawie Ignacego Potockiego dziedzicznych obejmujący wszelkie meble i inne sprzęty (1795), sygn. 224.
• AGAD, KWE, sygn. 88 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Wymiar przedmieściów miasta Starej Warszawy […] w Roku Pańskim 1743 spisany, sygn. 88.
• AGAD, KWE, sygn. 540 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Liber consultationum publicarum ordinum civilium Civitatis Antiquae Varsoviae, sygn. 540.
• AGAD, KWE, sygn. 900 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Dekretał Komisyji Brukowej, sygn. 900.
• AGAD, KWE, sygn. 1431 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Comput osiadłościey miasta starej Warszawy 1655. Odpis lustracji starostwa warszawskiego w 1660 r. Rewizya i pomierzenie na pręty ulic warszawskich do brukowania 1685, sygn. 1431.
• AGAD, Zdp, sygn. 1705 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, August III, król polski, potwierdza i transsumuje przywilej fundacyjny na założenie miasteczka Bielina przy Warszawie, wydany przez Franciszka Bielińskiego, marszałka w[ielkiego] k[oronnego]. Warszawa, (28.03.1757), sygn. 1705.
• APŁ, ArB, sygn. 930 – Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, Julian Bartoszewicz – Jerzy Sebastian Lubomirski, [biogram], sygn. 930.
• ZNiO, AM, sygn. DE-8879 – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Akta rodzinno-majątkowe Mniszchów, XVI–XVIII w., sygn. DE-8879.
• ZNiO, AM, sygn. 2646/I – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Listy Józefa Wandalina Mniszcha marszałka wielkiego koronnego z lat 1710–1740, sygn. 2646/I.
• ZNiO, AM, sygn. 2664/I – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Listy Sebastiana Rybczyńskiego z lat 1717–1718, sygn. 2664/I.
• ZNiO, AM, sygn. 2697/II – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Listy różnych osób z lat 1716–1791. Lit. M, sygn. 2697/II.
• ZNiO, ZACz, sygn. DE-2566 – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, Wizyja pałacu warszawskiego Jana W. Mniszcha podkomorzego litewskiego, sygn. DE-2566.
• ZNiO, ZACz, sygn. DE-2570 – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, Regestr mobiliów i inszych rzeczy Ś.P. JW Mniszcha podkomorzego WW X Litt w pałacu warszawskim znajdujących się do przewiezienia trudnych, sygn. DE-2570.
• ERNDTEL 1730 – Christian Heinrich Erndtel, Warsavia Physice Illustrata, Sive De Aere, Aquis, Locis Et Incolis Warsaviae, Eorundemque Moribus Et Morbis Tractatus. Cui Annexum Est Viridarium, Vel Catalogus Plantarum Circa Warsaviam Nascentium, Dresdae 1730.
• LUBOMIRSKI 1688 – Stanisław Herakliusz Lubomirski, Adverbia moralia (Mirobulli Tassalini Adverbiorum moralium sive de virtute et fortuna libellus), Warszawa 1688.
• ANUSIK 2004 – Zbigniew Anusik, Kilka rys na portrecie sławnego rokoszanina. Rzecz o najnowszej biografii Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, „Przegląd Nauk Historycznych” 2004, nr 1 (5), s. 145–191.
• BARANOWSKA 1988 – Zofia Baranowska, Pałac w Starym Otwocku (z historii budowy w XVII i przebudowy w XIX stuleciu), „Rocznik Historii Sztuki” 1988, nr 17, s. 261–269.
• BARANOWSKI 1919 – Ignacy Baranowski, Marszałek F. Bieliński, Warszawa 1919.
• BARCZYK 2017 – Alina Barczyk, Pałac w Dęblinie. Inwentarze z czasów Michała Jerzego Wandalina Mniszcha, Kraków 2017.
• BARCZYK 2019a – Alina Barczyk, Pałac „jakoż nigdzie w Polsce nie masz”. Saskie inspiracje w architekturze warszawskiej rezydencji marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha, „Biuletyn Historii Sztuki” 2019, t. LXXXI, nr 3, s. 413–438.
• BARCZYK 2019b – Alina Barczyk, „Wizyja pałacu w Warszawie na ulicy Miodowej”. Architektura i wyposażenie rezydencji w czasach Jana Karola Mniszcha, [w:] Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, red. Piotr Lasek, Piotr Sypczuk, Warszawa 2019, s. 15–40.
• BARCZYK 2021 – Alina Barczyk, Rezydencje rodu Mniszchów w czasach saskich. Historia i treści ideowe architektury, Łódź 2021.
• BARTCZAKOWA 1970 – Aldona Bartczakowa, Jakub Fontana, architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970.
• BARTOSZEWICZ A./BARTOSZEWICZ H. 2009/2010 – Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Obraz kartograficzny terytoriów przedmiejskich Warszawy w XVII–XVIII wieku, „Rocznik Warszawski” 2009/2010, t. 37, s. 41–92.
• BEDNARUK 2016 – Waldemar Bednaruk, „Ambitia podczas y pycha częściey się uczyć każą, niż cnota…”, czyli o szkodliwości pobierania nauk według Stanisława Lubomirskiego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2016, t. XXX, nr 3, s. 53–62.
• BERDECKA 1951 – Anna Berdecka, Pałac Mniszchów przy ulicy Senatorskiej w Warszawie,npraca magisterska napisana w Instytucie Historii Sztuki UW pod kierunkiem prof. S. Lorentza, mps, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1951.
• BERDECKA 1961 – Anna Berdecka, Ożywienie gospodarcze i reformy okresu Oświecenia 1730–1794, [w:] Szkice nowomiejskie, red. Romana Zdziarska, Warszawa 1961, s. 82–106.
• BERNATOWICZ 2001a – Tadeusz Bernatowicz, Cesarskie Łazienki w Warszawie. Pałac w świetle nieznanych pomiarów Ludwika Szmideckiego z 1841 roku, [w:] Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, red. Marian Arszyński, Edward Bartman, Tadeusz Bernatowicz, Warszawa 2001, s. 29–37.
• BERNATOWICZ 2001b – Tadeusz Bernatowicz, Ogrody do zabaw myśliwskich. Królewskie zwierzyńce czasów saskich wokół Warszawy, [w:] Królewskie ogrody w Polsce, red. Małgorzata Szafrańska, Warszawa 2001, s. 265–288.
• BERNATOWICZ 2007 – Tadeusz Bernatowicz, Nowe spojrzenie na pałac Saski, „Spotkania z Zabytkami” 2007, z. 31, s. 14–16.
• BERNATOWICZ 2011 – Tadeusz Bernatowicz, Mitra i buława: królewskie ambicje książąt w sztuce Rzeczypospolitej szlacheckiej (1697–1763), Warszawa 2011.
• BERNATOWICZ 2019 – Tadeusz Bernatowicz, Przestrzeń królewskich polowań: między elitarną reprezentacją a kameralną rekreacją, [w:] Świat polskich Wazów. Eseje, red. Zbigniew Hundert, Jacek Żukowski, Warszawa 2019, s. 157–171.
• BOBIATYŃSKI/HUNDERT 2021 – Konrad Bobiatyński, Zbigniew Hundert, W służbie obojga narodów – mechanizmy kariery podstolego rzeczyckiego Kazimierza Michała Pusłowskiego w latach 1660–1696, „Rocznik Lituanistyczny” 2021, t. 7, s. 129–153.
• BOROWSKA 2020 – Joanna Borowska, Niezwykła historia Pałacu Saskiego, Warszawa 2020.
• CHARAZIŃSKA 1979 – Elżbieta Charazińska, Ogród Saski, Warszawa 1979.
• CHEMPEREK 2014 – Dariusz Chemperek, Poematy epickie Stanisława Herakliusza Lubomirskiego – w kręgu barokowego klasycyzmu, [w:] Lubomirscy. Wśród ludzi i książek, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2014, s. 123–133.
• CHROŚCICKI 1981 – Juliusz A. Chrościcki, Trakt Królewski, Warszawa 1981.
• CHROŚCICKI 1983 – Juliusz A. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668, Warszawa 1983.
• CIARA 1990 – Stefan Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990.
• CZEPPE 1994 – Maria Czeppe, Z dziejów rywalizacji między marszałkiem i kanclerzem, [w:] Trudne stulecia. Studia z dziejów XVII i XVIII wieku ofiarowane Profesorowi Jerzemu Michalskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Łukasz Kądziela, Wojciech Kriegseisen, Zofia Zielińska, Warszawa 1994, s. 55–59.
• DONNELL 1941 – Edna Donnell, Juste Aurèle Meissonnier and the Rococo Style, „The Metropolitan Museum of Art Bulletin” 1941, t. 36, nr 12, s. 254–260.
• DROZDOWSKI/SOŁTAN/ZAHORSKI 2017 – Marian M. Drozdowski, Andrzej Sołtan, Andrzej Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2017.
• DUCH 2005 – Małgorzata Duch, Od Tylmana z Gameren do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, czyli od sztuki do emblematyki baroku. Rzecz o „Adverbium moralium”,
• „Notatki Płockie. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2005, t. 50, nr 1 (202), s. 12–19.
• FAVILLA/RUGOLO 2012 – Massimo Favilla, Ruggero Rugolo, Lo specchio di Armida: Giambattista Tiepolo per i Corner di San Polo, „Arte Veneta” 2012, nr 69, s. 71–105.
• FIEDOROWICZ 2013 – Jacek Aleksander Fiedorowicz, Dynasy – zapomniany fragment Warszawy, „Kronika Warszawy” 2013, nr 1 (148), s. 94–117.
• GAJDA 2014 – Radosław Gajda, Najdawniejsze domy własne architektów w Warszawie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2014, nr 1, s. 29–39.
• GAJEWSKI 1979 – Marian Gajewski, Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny, Warszawa 1979.
• GŁOWACKI 2017 – Radosław Głowacki, Echa dawnej Warszawy. Zamki i pałace, Warszawa
• GÓRALSKI 1998 – Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1998.
• GRUSZECKI 1967 – Andrzej Gruszecki, Opracowanie trwałej ruiny Pałacu Ujazdowskiego w Warszawie, „Ochrona Zabytków” 1967, t. 20, nr 1 (76), s. 3–18.
• GUTKOWSKI 2010 – Jerzy Gutkowski, „Loża Masońska” na Zamku Królewskim w Warszawie,
• „Ars Regia: czasopismo poświęcone myśli i historii wolnomularstwa” 2010, t. 12, nr 19, s. 11–23.
• GUTTMEJER 2013 – Karol Guttmejer, Kościół Bernardynów pod wezwaniem świętego Antoniego z Padwy na Czerniakowie w Warszawie, [w:] Kościół Bernardynów na Czerniakowie: dzieło, artyści i projekty Tylmana z Gameren, red. Karol Guttmejer, Warszawa 2013, s. 9–34.
• GUTTMEJER 2021 – Karol Guttmejer, Kościół Bernardynów na Czerniakowie. Dwie fazy projektowania, [w:] Miraże natury i architektury. Prace naukowe dedykowane Profesorowi Tadeuszowi Bernatowiczowi, red. Alina Barczyk, Piotr Gryglewski, Łódź 2021, s. 307–318.
• HENTSCHEL 1967 – Walter Hentschel, Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, t. 1, Berlin 1967.
• HERZOG 2017 – Vera Herzog, Das Ujazdówer Bad (Łazienki) als Repräsentationsbau (von 1683 – bis 1733), „Almanach Warszawy” 2017, t. XI, s. 11–28.
• HUNDERT 2018 – Zbigniew Hundert, Marszałek Wielki Koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski wobec Sejmu 1683 roku i problemu wojny z portą osmańską, „Saeculum Christianum” 2018, t. XXV, s. 222–238.
• JAKÓBCZYK-GOLA 2021 – Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Ogrody zwierząt. Staropolskie zwierzyńce i menażerie, Warszawa 2021.
• JANAS 2014 – Eugeniusz Janas, Jerzy Sebastian Lubomirski – mistrz intrygi politycznej, [w:] Lubomirscy. Wśród ludzi i książek, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2014, s. 29–65.
• JANICKA 2011 – Magdalena Janicka, Układ przestrzenny Łazienek Królewskich w Warszawie jako przykład założenia krajobrazowego na skalę krajową, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych” 2011, nr 7, s. 132–143.
• JAROSZEWSKI 1970 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970.
• JAROSZEWSKI 1971 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Pałac Lubomirskich, Warszawa 1971.
• JAROSZEWSKI 1985 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Księga pałaców Warszawy, Warszawa 1985.
• JAROSZEWSKI/KOWALCZYK 1959 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Jerzy Kowalczyk, Artyści w Puławach w XVIII wieku (w świetle ksiąg metrykalnych parafii Włostowice), „Biuletyn Historii Sztuki” 1959, t. XXI, nr 2, s. 213–221.
• JAROSZEWSKI/ROTTERMUND 1974 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Andrzej Rottermund, Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm Henryk Minter. Architekci polskiego klasycyzmu, Warszawa 1974.
• JAWOREK 2009 – Patryk Jaworek, Królewska Wola. Tutaj wybierano królów, Warszawa 2009.
• JĘDRZEJEWSKI 2017 – Przemysław Jędrzejewski, Działalność komisji boni ordinis dla miast wielkorządów krakowskich w Olkuszu w latach osiemdziesiątych XVIII stulecia, „Kwartalnik Historyczny” 2017, nr 2, s. 237–265.
• JURSZ-SALVADORI 2010 – Katarzyna Jursz-Salvadori, Pałac Pod Blachą w czasach króla Stanisława Augusta i księcia Józefa Poniatowskiego, „Kronika Zamkowa. Roczniki” 2010, t. 1/2 (59/60), s. 47–59.
• KARPOWICZ 2012 – Mariusz Karpowicz, Książę Stanisław Herakliusz Lubomirski i artyści, Warszawa 2012.
• KŁACZEWSKI 2002 – Witold Kłaczewski, Jerzy Sebastian Lubomirski, Wrocław–Warszawa–Kraków 2002.
• KŁACZEWSKI 2012 – Witold Kłaczewski, Janowiecka linia Lubomirskich na tle dziejów rodu, [w:] Lubomirscy. Rodu droga na parnas Rzeczypospolitej, t. I, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2012, s. 9–23.
• KOBIELSKI 1984 – Dobrosław Kobielski, Widoki dawnej Warszawy, Warszawa 1984.
• KONARSKI 1915 – Kazimierz Konarski, Pałac Brühlowski w Warszawie, Warszawa 1915.
• KOSACKA 1970a – Daniela Kosacka, Plany Warszawy XVII i XVIII w. w zbiorach polskich, Warszawa 1970.
• KOSACKA 1970b – Daniela Kosacka, Północna Warszawa w XVIII wieku, Warszawa 1970.
• KOSIŃSKI 2019 – Damian Kosiński, Senator najbardziej warszawski – marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński (ok. 1683–1766), „Kronika Warszawy” 2019, nr 1 (159), s. 29–49.
• KRÓL/KRÓL-KACZOROWSKA 1974 – Aleksander Król, Barbara Król-Kaczorowska, Pałac pod Blachą, Warszawa 1974.
• KRZYWY 2021 – Roman Krzywy, Mecenat, którego tak naprawdę nie było. Polscy Wazowie i poeci, [w:] Wazowie i literatura. Przekroje i zbliżenia, red. Roman Krzywy, Paweł Tyszka, Warszawa 2021, s. 17–48.
• KULS 2020 – Tomasz Kuls, Warszawa. Szlakiem „Gościńca” Adama Jarzębskiego.
• Rekonstrukcja miasta z roku 1643 w 25 obrazach, Warszawa 2020.
• KWIATKOWSKI 1973 – Marek Kwiatkowski, Niechaj twych ulic wiatr mnie owionie… Architektura warszawskich dzielnic, Warszawa 1973.
• KWIATKOWSKI 1984 – Marek Kwiatkowski, Architektura [1720–1795], [w:] Warszawa w latach 1526–1795, red. Andrzej Zahorski, Warszawa 1984, s. 476–514.
• KWIATKOWSKI 1986 – Marek Kwiatkowski, Architektura czasów saskich, [w:] Sztuka Warszawy, red. Mariusz Karpowicz, Warszawa 1986, s. 141–161.
• KWIATKOWSKI 1989 – Marek Kwiatkowski, Architektura mieszkaniowa Warszawy: od potopu szwedzkiego do powstania listopadowego, Warszawa 1989.
• LASOCIŃSKA 2004 – Estera Lasocińska, Wizerunek mędrca w „Adverbia moralia” Stanisława
• Herakliusza Lubomirskiego, [w:] Stanisław Herakliusz Lubomirski – twórca i dzieła, red. Adam Karpiński, Estera Lasocińska, Warszawa 2004, s. 141–169.
• LAUTERBACH 1936 – Alfred Lauterbach, Pałac Brühlowski w Warszawie, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1936, t. 41, nr 1, s. 6–10.
• LORENTZ 1958 – Stanisław Lorentz, Projets pour la Pologne de J.A. Meissonier, „Biuletyn Historii Sztuki” 1958, t. XX, nr 2, s. 186–198.
• Lubomirscy 2011 – Lubomirscy w Wilanowie. Polityka i prywatność, red. Anna Ekielska, Warszawa 2011.
• LUBOMIRSKI-LANCKOROŃSKI 2018 – Jan Lubomirski-Lanckoroński, Lubomirscy. Książęta polscy. Historia rodu książąt Lubomirskich, t. 2: Od złotego wieku do konstytucji 3 maja (XVII–XVIII w.), Poznań 2018.
• ŁUPIENKO 2012 – Aleksander Łupienko, Przestrzeń publiczna Warszawy w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2012.
• ŁYSKANOWSKI 1976 – Marcin Łyskanowski, Medycyna i lekarze dawnej Warszawy, Warszawa 1976.
• MAJEWSKA-MASZKOWSKA 1976 – Bożenna Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736–1816), Wrocław 1976.
• MAKOWIECKI 1938 – Tadeusz Makowiecki, Kościół w Czerniakowie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1938, t. VI, nr 1, s. 17–38.
• MALAWSKI 2019 – Seweryn Malawski, The style of ‘regular irregularities’ rococo gardens and their reception in Polish garden art of the 18th century, „Roczniki Humanistyczne” 2019, t. LXVII, nr 4, s. 61–107.
• MALAWSKI 2021 – Seweryn Malawski, Polskie ogrody XVIII wieku. Kompozycje, style, kontekst kulturowy, Warszawa 2021.
• MALEC 2016 – Jerzy Malec, Marszałkowie koronni w świetle konstytucji sejmowych z lat 1504–1699. Z badań nad urzędami centralnymi Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. Marcin Głuszak, Dorota Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016, s. 191–202.
• MIGASIEWICZ 2016 – Paweł Migasiewicz, Bellotti Giuseppe Simone, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 46–54.
• MIŁOBĘDZKI 1986 – Adam Miłobędzki, Architektura XVII wieku, [w:] Sztuka Warszawy, red. Mariusz Karpowicz, Warszawa 1986, s. 60–112.
• MOSSAKOWSKI 1966a – Stanisław Mossakowski, Architektura kościoła Bernardynów w Czerniakowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1966, t. XI, z. 2, s. 125–165.
• MOSSAKOWSKI 1966b – Stanisław Mossakowski, Pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach, „Biuletyn Historii Sztuki” 1966, t. XXVIII, nr 1, s. 3–27.
• MOSSAKOWSKI 2012 – Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012.
• NADOLSKI 2008 – Artur Nadolski, Pani Chłodna. Opowieść o warszawskiej ulicy, Warszawa 2008.
• OLEŃSKA 2017 – Anna Oleńska, Magnificentia principis. Brühl’s Artistic Activities in Poland as a Means of Political Self-Propaganda, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763): ein sächsischer Mäzen in Europa, red. Ute Christina Koch, Cristina Ruggero, Dresden 2017, s. 230–247.
• PELC 1973 – Janusz Pelc, Obraz – słowo – znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973.
• PIOŁUNOWICZ-PTASZYŃSKA 1986 – Eliza Piołunowicz-Ptaszyńska, „Adverbia moralia” – emblematyka w twórczości Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, „Roczniki Humanistyczne” 1986, t. XXXIV, nr 4, s. 109–132.
• POPIOŁEK 1996 – Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996.
• POPOW 2005 – Samanta Popow, Meissonnierowski salon Franciszka Bielińskiego – historia rokokowej dekoracji dworu magnackiego, [w:] Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, Warszawa 2005, s. 295–320.
• PUSTOŁA/PUSTOŁA-KOZŁOWSKA 1985 – Jacek Pustoła, Ewa Pustoła-Kozłowska, Hotel Bristol, Warszawa 1985.
• PUTKOWSKA 1991 – Jolanta Putkowska, Architektura Warszawy XVII wieku, Warszawa 1991.
• PUTKOWSKA 2016 – Jolanta Putkowska, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016.
• RACHUBA 2011 – Andrzej Rachuba, Litewski korpus posiłkowy przeciw rokoszowi Lubomirskiego w 1665 r., „Przegląd Historyczny” 2011, t. 102, z. 3, s. 451–458.
• RADZIWONKA 2019 – Rafał Radziwonka, Warszawa i jej mieszkańcy w czasach wielkiej wojny północnej (1700–1721), Warszawa 2019.
• SAWICKI 1925 – Tymoteusz Sawicki, Jurydyki i ratusze Warszawy, „Kronika Warszawy” 1925, z. 11, s. 2–8.
• SIKORA 2016 – Dorota Sikora, The baroque connection within city and garden – selected Warsaw examples = Barokowe sprzężenie miasta i ogrodu na wybranych przykładach warszawskich, „Technical Transactions” 2016, nr 1-A, s. 3–13.
• SITO 2007 – Jakub Sito, Warszawski pałac Sanguszków w rękach Heinricha Brühla, [w:] Wokół Sanguszków. dzieje – kultura – sztuka, red. Barbara Bułdys, Józef Skrabski, Tarnów 2007, s. 129–146.
• SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej: modele kariery, formacja artystyczna, organizacja produkcji, Warszawa 2013.
• SITO 2014 – Jakub Sito, Das Sendomirsche Palais – Die Warschauer Residenz Von Heinrich Brühl an der Wierzbowa-Straße Aspekte der Architektur und Stadtplanung, [w:] Barocke Repräsentation in der Ära des sächsischen Ministers Heinrich Graf von Brühl (1738–1763), red. Markus Hörsch, Tomasz Torbus, Leipzig 2014, s. 85–100.
• SITO 2016 – Jakub Sito, Rzeźba św. Jana Nepomucena – pamiątka po działalności Komisji Brukowej, „Spotkania z Zabytkami” 2016, nr 12, s. 36–40.
• SIWIEC 2015 – Tomasz Siwiec, Elementy użytkowe przestrzeni miejskiej Warszawy – od Komisji Brukowej do Księstwa Warszawskiego, „Kronika Warszawy” 2015, nr 2 (151), s. 55–79.
• SMOLEŃSKA 1984 – Barbara Smoleńska, Przemiany struktury własności ziemskiej w okolicach Warszawy w XVI–XVIII wieku, „Rocznik Mazowiecki” 1984, nr 8, s. 87–107.
• SOKOŁOWSKA 1958 – Alina Sokołowska, Bazyli Walicki i założenie Walicowa w drugiej połowie XVIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1958, t. 49, nr 4, s. 761–772.
• SOKOŁOWSKA 1975 – Alina Sokołowska, Własność i zabudowa na terenach Przedmieścia Krakowskiego zajętych w pierwszej połowie XVIII w. pod założenie saskie, „Rocznik Warszawski” 1975, t. 13, s. 67–95.
• SZKURŁAT 1996 – Anna Szkurłat, Przed i po Dynasach – stracona szansa?, [w:] Miasto tyłem do rzeki, red. Bożena Wierzbicka, Warszawa 1996, s. 140–151.
• SZLEZYNGER 1996 – Piotr S. Szlezynger, Mauzoleum rodowe Lubomirskich w Nowym Wiśniczu, „Ochrona Zabytków” 1996, t. 49, nr 2 (193), s. 149–158.
• TRZEBIŃSKI 1962 – Wojciech Trzebiński, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII wieku, Warszawa 1962.
• Varsaviana 1965 – Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego, red. Monika Kretschmerowa, Jerzy Lileyko, Warszawa 1965.
• WANICZKÓWNA 1936 – Helena Waniczkówna, Bieliński Franciszek (zm. 1766), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 47–50.
• WARDZYŃSKI 2015 – Michał Wardzyński, Giovanni Lievorati – the Casus of an Italian Sculptor in Early Eighteenth-Century Warsaw, [w:] Artyści znad jezior lombardzkich w nowożytnej Europie. Prace dedykowane pamięci Profesora Mariusza Karpowicza, red. Mariusz Smoliński, Renata Sulewska, Warszawa 2015, s. 353–371.
• WĄTROBA 2019 – Przemysław Wątroba, Tylman z Gameren. Rysunki architektoniczne i dekoracyjne, t. I, Warszawa 2019.
• WEJNERT 1848 – Aleksander Wejnert, Starożytności warszawskie: dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 1, z. 6.
• WESZPIŃSKI 2007 – Paweł Weszpiński, Warszawa. Obrazy z dziejów, Warszawa 2007.
• WIERZBICKA 2017 – Elżbieta Wierzbicka, Wielopolscy. Dzieje awansu społecznego oraz utrwalania pozycji rodziny od połowy XVII do schyłku XVIII wieku, Lublin 2017.
• WIERZBICKI 2014 – Leszek Wierzbicki, Działalność poselska Stanisława Herakliusza i Hieronima Augusta Lubomirskich, [w:] Lubomirscy. Wśród ludzi i książek, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2014, s. 67–82.
• WIŚNIEWSKI 2013 – Krzysztof Wiśniewski, Kształtowanie się kompetencji sądów marszałkowskich koronnych oraz ich pozycja w systemie politycznym i strukturze sądownictwa Rzeczypospolitej do 1766 roku, „Archeion” 2013, t. 114, s. 233–262.
• WIŚNIEWSKI 2015 – Krzysztof Wiśniewski, Urząd marszałkowski koronny w bezkrólewiach XVII–XVIII wieku (1632–1736), Warszawa 2015.
• ZIELIŃSKA 1977 – Teresa Zielińska, Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej, Warszawa 1977.
• ZIELIŃSKA 1997 – Teresa Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997.
• ŻÓRAWSKA-WITKOWSKA 1997 – Alina Żórawska-Witkowska, Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, Warszawa 1997.
• ŻÓRAWSKA-WITKOWSKA 2012 – Alina Żórawska-Witkowska, Muzyka na polskim dworze Augusta III, Lublin 2012.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.13.08

Biblioteka Nauki

26469665