Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi

• Authors: Tomasz Figlus

Title variants

Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł przedstawia wyniki badań dotyczących nieistniejących współcześnie wsi Wiączyń Polny i Leśny, na terenie których na początku XIX w. powstały nowe kolonie pruskie. Zbadano rozwój osadnictwa w średniowieczu i dokonano analizy zagospodarowania w okresie nowożytnym na tle stosunków prawno-własnościowych. Obie wsie pojawiły się w źródłach historycznych w XIV w. i wchodziły w skład dóbr królewskich. Przez większość czasu swego funkcjonowania były dzierżawione przez przedstawicieli szlachty, przy czym najdłużej były w posiadaniu rodu Lasockich. Były to stosunkowo niewielkie osady, zamieszkane przez chłopów pańszczyźnianych. W Wiączyniu były zlokalizowane: karczma i folwark, obejmujący dwór i zabudowania gospodarcze, w tym budynek browaru. W pracy dokonano również próby rekonstrukcji rozplanowania wsi i zbadano proces sukcesji osadnictwa. Wiączyń Polny miał formę nieregularnej wsi drogowo-placowej, a Wiączyń Leśny miał charakter wsi wielodrogowej. W wyniku kolonizacji pruskiej na ich miejscu powstały nowe wsie: Nowosolna, Wiączyń Dolny, Górny i Nowy. Były rozplanowane w postaci regularnych wsi liniowych, przy czym Nowosolna przyjęła formę unikatowej struktury, składającej się z ośmiu promienistych dróg wychodzących z centrum układu.

EN

The paper presents the results of research concerning the currently non-existing villages of Wiączyń Polny and Leśny, where new Prussian colonies were created in the early 19th century. The development of settlements in the Middle Ages was studied, and the modern-period development was analysed against the legal and ownership relations. Both villages first appeared in historical sources in the 14th century and were part of the royal estate. For most of their history, they were leased by the nobility, with the longest-lasting being the Lasocki family. These were relatively small settlements, inhabited by serfs. Wiączyń had an inn and a grange, which included a mansion and farm buildings, including a brewery. The paper also attempts to reconstruct the layout of the village and to study the process of succession of settlement. Wiączyń Polny was an irregular roadand- square village, while Wiączyń Leśny was a multi-road village. As a result of Prussian colonisation, new villages were established in their place: Nowosolna, Wiączyń Dolny, Górny and Nowy. They were laid out in the form of regular linear villages, while Nowosolna took the form of a unique structure consisting of eight radial roads emerging from the centre.

Keywords

PL

osadnictwo; wieś; geografia historyczna; morfogeneza; zagospodarowanie przestrzenne; rozplanowanie; układ przestrzenny; Wiączyń; osadnictwo; wieś; geografia historyczna; morfogeneza; zagospodarowanie przestrzenne; rozplanowanie; układ przestrzenny; Wiączyń

EN

settlement; village; historical geography; morphogenesis; spatial planning; layout; spatial layout; Wiączyń

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Studia z Geografii Politycznej i Historycznej
• Year: 2017
• Volume: 6
• Pages: 183-208

Dates

published

2017-12-30

Contributors

author

Tomasz Figlus

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź

References

• Chilczuk M., 1970, Osadnictwo wiejskie Polski (Formy i układy przestrzenne), Warszawa.
• Chłapowski K., Dygdała J., 2005, Prace edytorskie nad lustracjami dóbr królewskich XVI–XVIII w. po półwieczu, „Studia Źródłoznawcze”, 43, s. 164–165.
• Figlus T., 2014a, Wsie olęderskie w Polsce Środkowej. Uwagi na temat zróżnicowania morfogenetycznego na tle rozwoju osadnictwa, „Rocznik Łódzki”, 62, s. 143–159.
• Figlus T., 2014b, Znaczenie czynników prawno-politycznych w procesie kształtowania wiejskiej sieci osadniczej dawnego województwa łęczyckiego i sieradzkiego w okresie przedrozbiorowym, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”,17, s. 203–234.
• Figlus T., 2015, Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskiego w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu szadkowskiego, „Biuletyn Szadkowski”, 15, s. 89–108.
• Figlus T., 2016, Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych. Próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 25,s. 83–108.
• Heike O., 1979, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen.
• Hochgeladen E., 1937, Neusulzfeld. Die Wege der Brüder in Polen, Łódź.
• Kokotkiewicz P., 1984/1985, Nowosolna. Studium historyczno-ruralistyczne, Łódź–Warszawa.
• Kossmann O.E., 1942, Die Anfänge des Deutschtums im Litzmannstäter Raum Hauländer und Schwabensiedlung, Leipzig.
• Koter M., 1994, Rola wiejskich elementów morfologicznych w procesie kształtowania układu przestrzennego Łodzi, [w:] Koter M., Tkocz J. (red.), Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce, Toruń–Łódź, s. 63–88.
• Kotkowski P., 1991, Struktury osadnicze i ludnościowe na terenach przyłączonych do Łodzi z dniem 1.01.1988 r., praca magisterska napisana pod kierunkiem M. Kotera,maszynopis w archiwum Katedry Geografii Politycznej, Historycznej i StudiówRegionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Malinowska J., 2001, Studia osadnicze na obszarze powiatu brzezińskiego do połowy XVI wieku, Toruń.
• Nowak T., 2003, Własność ziemska w ziemi łęczyckiej w czasach Władysława Jagiełły, Łódź.
• Schiewe M., 2000, Die südpreußischen Kolonien 1802–1806, „Altpreußische Geschlechterkunde”, 30, s. 293–360.
• Schöller H.A., 2009, Neu-Sulzfeld/Nowosolna 23.Mai 1801–17.Januar 1945, Ilustrierte historisch-geographische Erinnerungen an ein Dor fund seine Menschen, Erlangen.
• Sobczak T., 1955, Zmiany w stanie posiadania dóbr ziemskich w województwie łęczyckim od XVI do XVIII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 17,s. 163–193.
• Stępniewski M., Szambelan Z., 2009, Rozwój terytorialny Łodzi w świetle dokumentów i źródeł kartograficznych, „Rocznik Łódzki”, 6, s. 37–50.
• Tomczak A., 1957, Akta procesu mieszczan brzezińskich z dziedzicami w Asesorii Koronnej 1791 r. o pogwałcenie służących im przywilejów miejskich, „Teki Archiwalne”,5, s. 334–355.
• Wąsicki J., 1957, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806. Studium historycznoprawne, Wrocław.
• Witczak T., 1971, Lasocki Mikołaj, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 16, s. 542–545.
• Woźniak K.P., 2013, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku – procesy i jego interpretacja, Łódź.
• Woźniak K.P, 2015, Pruskie osiedla liniowe w okolicach Łodzi i ich mieszkańcy w początkach XIX wieku, ,,Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”,21, s. 101–117.
• Zajączkowski S. i S.M., 1970, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 r., cz. 2, Łódź.
• Zawadzki W., 1963, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1, Warszawa.
• Zimmermann K., 1915, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1–2, Poznań.
• Żytkowicz L., 1973, Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII wieku. Geneza i realizacja wydawnictwa, „Studia Źródłoznawcze”, 18, s. 191–197.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Skarbu Koronnego, dz. XLVI, ks. 103d, 104, 154, 173.
• AGAD, Generalne Dyrektorium Departamentu Prus Południowych, sygn. 1008.
• AGAD, Księgi ziemskie łęczyckie, ks. 6.
• AGAD, Metryka Koronna, ks. 86, 161, 195; dz. XVIII, ks. 5.
• AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-14: I Spezial Karte von Saemtlichen zu den Starostey Ober-Wionczyn gehoerige Herrschafts und Unteranen Laendereyen, Zille, 1:5000, 1796.
• AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-17: II Spezial Karte von den Laendereyen der Koenig Starostey Nieder Wionczyn, Zille, 1:5000, 1796.
• AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 327-1: Plan zur Regulierung dieser im dem Königs. Domainen Amt Laznow, belegnen zu Dörfern Ober und Nieder Wionczyn, Künzel, 1:5000, 1803.
• AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-74: Situations-Plan von der Hofflage und Vorwerks Gebauden der Koenigs Starostey Ober Wionczyn, Zille, 1:5000, 1796.
• AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 287-15: Spezielle Charte von denen im Königs. Warschauer Kammer-Departement Domainen Amt Laznow zu angelegten Dörfern Ober und Nieder Wionczyn, nebst der davon establirten Colonie Neu Sulzfeld, Künzel, 1:15700, 1803
• Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet rycin, GR 300, sygn. 299.
• Boniecki A., Herbarz Polski, t. 13, Warszawa 1909.
• Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego Nr 14 z dnia 30 października 1987 r., Zarządzenie Nr 37/87 Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 30 września 1987 r. w sprawie szczegółowego opisu granic miasta Łodzi.
• Jana Łaskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukomski, J. Korytkowski, t. 2, Gniezno 1881.
• Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1–2, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. 3–4, Warszawa 1897.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 2, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1620, cz. 1, wyd. Z. Górski, R. Kabaciński, J. Pakulski, Wrocław 1994.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 3: województwa łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd. Z. Guldon,Bydgoszcz 1967.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 3: województwa łęczyckie i brzesko-kujawskie, wyd. A. Tomczak, Z. Kędzierska, Warszawa–Poznań–Toruń 1977.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd.Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
• Matricularum Regni Poloniae summaria, cz. 2 i 4/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1910.
• Monitor Polski, Nr 25, poz. 205, z dnia 4 IX 1987 r., Uchwała Rady Narodowej Miasta Łodzi nr XXVII/161/87 z dnia 29 VI 1987 r. w sprawie zmiany granic miasta Łodzi.
• Niesiecki K., Herbarz Polski, wyd. J. Bobrowicz, t. 10, Lipsk 1845.
• Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, wyd. A. Pawiński, Wielkopolska, t. 2, [w:] Źródła dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
• Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, przypisy i wstęp K. Chłapowski i S. Górzyński, Warszawa 2006.
• Volumina legum, t. 9, Kraków 1889.

Identifiers

DOI

10.18778/2300-0562.06.08