O sobie samych – z historii przestępczych nazw złodziei (na materiale z XIX wieku)

• Authors: Jarosław Pacuła

Title variants

EN

Robbers about themselves – the history of thieves’ names in the criminal sociolect (on material from the 19th century)

Abstracts

EN

The article concerns the history of Polish criminal jargon. The author presented 68 names of thieves. He extracted linguistic material from 19th‑century texts, but some of the collected units are much older. The author presented the provenance of the names and characterized the material in formal and semantic terms. The author drew attention to the territorial diversity of names – their functioning in the speech of criminals operating in different partitions and their fate after the unification of various parts of Poland. Among the names discussed are, for example: andrus, klawiszarz, pajęczeniarz, szpringer, marwicher, jold.

Keywords

PL

leksyka; socjolekt; żargon złodziejski; historia języka; etymologia

EN

lexis; sociolect; thieves' jargon; history of language; etymology

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica
• Year: 2023
• Issue: 18
• Pages: 281-297

Dates

published

2023

Contributors

author

Jarosław Pacuła

• Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska

• https://orcid.org/0000000299727925

References

• ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW
• AwU – Gorbač O., 2006, Arǵo v Ukraïnì, Lʹvìv: [Горбач O., 2006, Арѓо в Україні, Львів].
• Bań – Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I–II, Warszawa.
• Bm – [b.a.] Blatnaâ muzyka. Slovarʹ žargona prestupnikov. Izdanie upravleniâ ugolovnogo rozyska respubliki, Moskva 1923: [Блатная музыка. Словарь жаргона преступников. Издание управления уголовного розыска республики, Москва 1923].
• BmT – Trahtenberg V.F., 1908, Blatnaâ muzyka („žargon” tûrʹmy), Sankt‑Peterburg: [Трахтенберг В.Ф., 1908, Блатная музыка („жаргон” тюрьмы), Санкт‑Петербург].
• Br – Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• DdG – Avé‑Lallemant F. Ch.B., 1858, Das deutsche Gaunerthum in seiner social‑politischen, literarischen und linguistischen Ausbildung zu seinem heutigen Bestande. Zweiter Theil, Leipzig.
• Die – Anton F.C., 1859, Wörterbuch der Gauner- und Diebessprache. Dritte verbesserte Auflage, Berlin.
• Esrj – Fasmer M.R., 1986, Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka, t. 1, tłum. O. Trubačev, Moskva: [Фасмер М.Р., 1986, Этимологический словарь русского языка, t. 1, tłum. О. Трубачев, Москва].
• Gau – Wolf S.A., 1956, Wörterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache, Mannheim.
• Gz – Estreicher K., 1867, Gwara złoczyńców, Warszawa.
• HoYL – Weinreich M., 1980, History of the Yiddish Language, Chicago–London.
• Jü – Weinberg W., 1973, Die Reste des Jüdischdeutschen. Zweite, erweiterte Auflage, Stuttgart–Berlin–Köln–Mainz.
• Jz – Estreicher K., 1859, Język złoczyńców, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 12, s. 89–92; 13, s. 97–100; 14, s. 105–110.
• Knap – Cnapius G., 1621, Thesaurus polono‑latino‑graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graece […], Cracoviae.
• Kpl – Jaworskij J., 1901, „Kumać po lembersku”. Przyczynek do słownika lwowskiej gwary złodziejskiej, „Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie” VII, s. 276–281.
• Llw – Hobzej N., Sìmovič K., Âstremsʹka T., Meuš‑Didik G., 2009, Leksikon lʹvìvsʹkij. Považno ì na žart, Lʹvìv: [Хобзей Н., Сімович К., Ястремська Т., Меуш‑Дидик Г., 2009, Лексикон львівський. Поважно і на жарт, Львів].
• Mz – Kurka A., 1896 (wyd. II – 1899, wyd. III – 1907), Słownik mowy złodziejskiej, Lwów.
• Rot – Kluge F., 1901, Rotwelsch, Quellen, und Wortschatz der Gaunersprache und der verwandten Geheimsprachen, Straßburg.
• SXVI – Mayenowa M.R., Pepłowski F., Mrowcewicz K., Potoniec P., Wilczewska K., Woronczakowa L. i in., 1966 –, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I–XXXVII, Wrocław–Warszawa.
• Sgw – Wieczorkiewicz B., 1996, Słownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa.
• SW – Karłowicz J., Kryński A.A., Niedźwiedzki W. (red.), 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa.
• SWil – Zdanowicz A., Szyszko M.B., Filipowicz J., Tomaszewicz W., Czepieliński F., Korotyński W., 1861, Słownik języka polskiego, Wilno.
• Sz – Estreicher K., 1903, Szwargot więzienny, Warszawa.
• Szł – Ziemba J.S., 1890, Przyczynek do słownictwa szwargotu złodziejskiego i kilka próbek poezji złodziejskiej w okolicy Dąbrowy Górniczej, „Wisła” 4, 1, s. 152–155.
• Sżp – Potapov S.M., 1927, Slovarʹ žargona prestupnikov, Moskva: [Потапов С.М., 1927, Словарь жаргона преступников, Москва].
• Trotz – Trotz M.A., 1744, Nowy dykcyonarz, to jest mownik polsko‑niemiecko‑francuski […], Lipsk.
• Wa – Popov V.F., 1912, Slovarʹ vorovskogo i arestantskogo âzyka, Kiev: [Попов В.Ф., 1912, Словарь воровского и арестантского языка, Киев].
• Wj – Klepsch A., 2004, Westjiddisches Wörterbuch. Auf der Basis dialektologischer Erhebungen in Mittelfranken. Band 1, Tübingen.
• WjL – Lebedev V., 1909, Slovarʹ vorovskogo âzyka, „Vestnik policii”, s. 22–24: [Лебедев В., 1909, Словарь воровского языка, „Вестник полиции”, s. 22–24].
• Żp – Ludwikowski W., Walczak H., 1922, Żargon mowy przestępców. „Błatna muzyka”. Ogólny zbiór słów gwary złodziejskiej, Warszawa.
• Żz – Udziela S., 1892, Żargon złodziejski we Lwowie (rękopis; cyt. za: M. Rak, 2016, Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” 30, s. 133–145).
• BIBLIOGRAFIA
• Altbauer M., 2003, Wzajemne wpływy polsko‑żydowskie w dziedzinie językowej, Kraków.
• Althaus H.P., 1963, Jüdisch‑hessische Sprachbeziehungen, „Zeitschrift für Mundartforschung” XXX, 2, s. 104–156.
• Bárczi G., Országh L., Balázsi J. (red.), 1992, .A magyar nyelv értelmező szótára, Budapest.
• Bliharski M., 1995, Slovoobrazovatelʹnoe gnezdo i frazeologizmy ot slova „blat” v sovremennom russkom âzyke [Блихарски М., 1995, Словообразовательное гнездо и фразеологизмы от слова „блат” в современном русском языке], [w:] Prace Językoznawcze. Tom 23: Zagadnienia ogólnojęzykoznawcze i slawistyczne, red. H. Fontański, Katowice, s. 65–70.
• Bondaletov V.D., 1980, Grečeskie zaimstvovaniâ v russkih, ukrainskih, belorusskih i polʹskih argo, „Ètimologiâ”, s. 64–79: [Бондалетов В.Д., 1980, Греческие заимствования в русских, украинских, белорусских и польских арго, „Этимология”, s. 64–79].
• Brzezina M., 1986, Polszczyzna Żydów, Kraków.
• Bykov V., 1994, Žargonoidy i žargonizmy v reči russkoâzyčnogo naseleniâ („Novye” slova i značeniâ v sovremennom russkom âzyke), „Rusistika” 1–2, s. 85–95: [Быков В., Жаргоноиды и жаргонизмы в речи русскоязычного населения („Новые” слова и значения в современном русском языке), „Русистика” 1–2, s. 85–95].
• Doroszewski W., 1948, O wyrazach „szaber”, „szabrować” i pokrewnych, [w:] tegoż, Rozmowy o języku, Warszawa, s. 93–101.
• Êrmolenko S. [Єрмоленко С.], 2021, The Category of disembodied proper names and linguistic‑cultural description of Ukrainian eponymy, with special reference to eponyms in „Leksikon Lʹvìvsʹkij” [„Лексикон Львівський”], „Slavia Orientalis” LXX, 3, s. 559–622.
• Garlicʹka T.S., 2014, Žargonna leksika âk lìngvìstičnij ì socìokulʹturnij fenomen mìsʹkogo movlennâ, „Naukovij vìsnik Mìžnarodnogo gumanìtarnogo unìversitetu. Ser. Fìlologìâ” I, 11, s. 17–20: [Гарлицька Т.С., 2014, Жаргонна лексика як лінгвістичний і со- ціокультурний феномен міського мовлення, „Науковий вісник Міжнародного гуманітарного університету. Сер. Філологія” I, 11, s. 17–20].
• Gnatûk V., 1896, Lìrniki. Lìrnicʹkì pìsnì, molitvi, slova, zvìstki ì t. p. pro lìrnikìv povìtu Bučacʹkogo, „Etnografìčnij zbìrnik” 2, s. 1–76: [Гнатюк В., 1896, Лірники. Лірницькі пісні, молитви, слова, звістки і т. п. про лірників повіту Бучацького, „Етнографічний збірник” 2, s. 1–76].
• Gorbač O., 1974, Pravoporušnicʹkì shìdnʹo‑ukraïnsʹkì argotizmi v dotičnih slovnikah ì v lìteraturì pered 1-oâ Svìtovo vìjnoâ, [w:] Zbìrnik na pošanu Ìvana Mìrčuka (1891–1961). Symbolae in memoriam Ioannis Mirtschuk (1861–1961), red. O. Kulʹčicʹkij, Monachium–Nowy Jork–Paryż–Winnipeg, s. 14–28: [Горбач О., 1974, Правопорушницькі східньо‑українські арготизми в дотичних словниках і в літературі перед 1-оя Світовоя війноя, [w:] Збірник на пошану Івана Мірчука (1891–1961). Symbolae in memoriam Ioannis Mirtschuk (1861–1961), red. О. Кульчицький, Monachium–Nowy Jork–Paryż–Winnipeg, s. 14–28].
• Górawski W., 1982, Słownik gwary lwowskiej, „Poradnik Językowy” 2, s. 111–117.
• Grabias S., 2019, Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii, Lublin.
• Gračëv M.A, 2005, Ot Vanʹki Kaina do mafii, Sankt‑Peterburg: [Грачёв М.А., 2005, От Ваньки Каина до мафии, Санкт‑Петербург].
• Gračëv M.A, Mokienko V.M. (red.), 2008, Russkij žargon. Istoriko‑ètimologičeskij slovarʹ, Moskva: [Грачёв М.А, Мокиенко В.М. (red.), 2008, Русский жаргон. Историко‑этимологический словарь, Москва].
• Günther L., 1910, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XXXVIII, 3–4, s. 193–288.
• Günther L., 1912a, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XLVIII, 1–2, s. 1–31.
• Günther L., 1912b, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” XLVIII, 3–4, s. 289–314.
• Günther L., 1913, Beiträge zur Systematik und Psychologie des Rotwelsch und der ihm verwandten deutschen Geheimsprachen, „Archiv für Kriminologie (Kriminalanthropologie und Kriminalistik)” LIV, 1–2, s. 148–192.
• Gutknecht Ch., 2014, Die geheimnisvolle Chonte. Woher das das jiddische Wort für ‘Hure’ stammt, darüber streiten die Experten, „Jüdische Allgemeine” 69, 36, s. 17.
• Habela J., Kurzowa Z., 1989, Lwowskie piosenki uliczne, kabaretowe i okolicznościowe do 1939 roku, Kraków.
• Jakubowska U., 1998, Mit lwowskiego batiara, Warszawa.
• Kania S., 1972, Grypsera, „Poradnik Językowy” 10, s. 597–602.
• Kirschner B., 1930, Vulgärausdrücke, [w:] Jüdisches Lexikon. Ein enzyklopädisches Handbuch des jüdischen Wissens in vier Bänden, t. 4, cz. 2, red. G. Herlitz, B. Kirschner, Berlin, s. 1254–1268.
• Królikowska S., 1975, O współczesnym słownictwie przestępców, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego – Nauki Humanistyczno‑Społeczne. Seria 1” 110, s. 55–77.
• Kurzowa Z., 1983, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo‑wschodnich do 1939 roku, Warszawa–Kraków.
• Machnicka V., 2007, Ludzie i festy oraz frajerzy i cwele, czyli określenia osób w gwarze więziennej (na podstawie powieści „Zbrodnia i.…” Jerzego Trębickiego), „Conversatoria Linguistica” I, s. 29–37.
• Małocha A., 1994, Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, [w:] Język a kultura. Tom 10: Języki subkultur, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław, s. 135–170.
• Milewski S., 1971, Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, „Poradnik Językowy” 2, s. 92–101.
• Milik J.T., 1947, Szaber, „Język Polski” XXVII, 1, s. 21–23.
• Młotek M., 1989, Gwara lwowska w pierwszym półwieczu XX wieku, Londyn.
• Okarinsʹkij V., 2016, Ândrus, antek, mahabunda ta inšì. Ukraïnsʹka ì lokalʹnì recepcìï subkulʹturi „batârìv” na tlì konstruûvannâ modernogo mìtu batârìv ì staroï marg̀ìnalʹnosti (druga polovina HÌH st.–1939 r.), [w:] Ukraïna – Êvropa – Svìt. Mìžnarodnij zbìrnik naukovih pracʹ. Serìâ: Ìstorìâ, mìžnarodnì vìdnosi. Vipusk 18, red. L.M. Aleksìêvecʹ, Ternopìlʹ, s. 215–237: [Окаринський В., 2016, Яндрус, антек, махабунда та инші. Українська і локальні рецепції субкультури „батярів” на тлі конструювання модерного міту батярів і старої марґінальности (друга половина ХІХ ст.–1939 р.), [w:] Україна – Європа – Світ. Міжнародний збірник наукових праць. Серія: Історія, міжнародні відносини. Випуск 18, red. Л.М. Алексієвець, Тернопіль, s. 215–237].
• Omecìnsʹkij O., 1983, Mova Ternopìlʹŝini, [w:] Šlâhami Zolotogo Podìllâ. Tom 2, red. G. Âvorsʹkij, Ternopìlʹ, s. 190–199: [Омецінський О., 1983, Мова Тернопільщини, [w:] Шляхами Золотого Поділля. Том 2, red. Г. Яворський, Тернопіль, s. 190–199].
• Oryńska A., 1991, Kategorie semantyczne leksyki języka potocznego i gwary więziennej, [w:] Język a Kultura. Tom 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław, s. 80–106.
• Pacuła J., 2020a, Kilka uwag o polskim socjolekcie przestępczym z okresu XVIII w. (glosa do informacji z „Gazety Warszawskiej” z 1778 r.), „Forum Filologiczne Ateneum” 8, s. 163–180.
• Pacuła J., 2020b, Leksyka dotycząca „najstarszego zawodu świata” w polskim socjolekcie przestępczym z XIX i początku XX wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia Linguistica” 39, s. 129–152.
• Pacuła J., 2020c, Słownictwo związane z kradzieżą drobiu w polskim socjolekcie przestępczym z przełomu XIX i XX wieku, „Heteroglossia. Studia kulturoznawczo‑filologiczne” 10, s. 115–131.
• Pacuła J., 2021a, Garść słów z XVI‑wiecznego języka złoczyńców (glosa do artykułów Witolda Maisla [1956 r.] i Bogdana Walczaka [1993 r.]), „Prace Językoznawcze” XXIII, 1, s. 5–18.
• Pacuła J., 2021b, Słownictwo dotyczące kradzieży w polskim socjolekcie przestępczym – spojrzenie diachroniczne (leksyka wyekscerpowana z opowiadania Antoniego Langego „Fatum” z 1925 roku), „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii” 3, s. 318–335.
• Rak M., 2016, Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” XXX, s. 133–145.
• Rieger J., 1996, Język polski dawnych Kresów Wschodnich. Studia i materiały, Warszawa.
• Seiffert I., 1992, Dawny dialekt miejski Lwowa. Część 1, Wrocław.
• Słuszkiewicz E., 1951, Dwa słowa o „szabrze” i o „talizmanie”, „Poradnik Językowy” 10, s. 7–12.
• Stępniak K., 1970, O kształt współczesnej gwary przestępczej, „Przegląd Humanistyczny” XIV, 1 (76), s. 149–157.
• Stępniak K., 1973, Polska gwara złodziejska, „Јужнословенски филолог. Повремени спис за словенску филологију и лингвистику” 30, 1–2, s. 203–209.
• Thiele A.F., 1842, Die jüdischen Gauner in Deutschland, ihre Taktik, ihre Eigenthümlichkeiten und ihre Sprache, Berlin.
• Tomaszewski J., Żbikowski A., 2001, Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa.
• Ułaszyn H., 1951, Język złodziejski, Łódź.
• Walczak B., 1993, Najstarszy polski słowniczek gwary złodziejskiej, „Kronika Miasta Poznania” 61, 1/2, s. 60–64.
• Wojtyka M., 2016, Od „chąśnika” do „kradzieżnika” – jak zmieniały się nazwy „złodzieja” na przestrzeni wieków, [w:] Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii, t. 6, red. J. Przyklenk, W. Wilczek, Katowice, s. 109–118.
• Zajączkowski A., 1950, W sprawie wyrazu „szaber”, „Poradnik Językowy” 6, s. 10–11.
• Zimmermann C.W., 1847, Die Diebe in Berlin, Berlin.
• Zornickij A.V., 2012, Evrejskie ètimologii russkih ugolovnyh argotizmov i metodologičeskie trudnosti ih izučeniâ, „Novìtnâ fìlologìâ” 41, s. 63–79: [Зорницкий А.В., 2012, Еврейские этимологии русских уголовных арготизмов и методологические трудности их изучения, „Новітня філологія” 41, s. 63–79].

Identifiers

DOI

10.24917/20831765.18.20

Biblioteka Nauki

26731737