Translacja i uposażenie kolegiaty w Raciborzu w 1416 roku. Przyczynek do dziejów Kościoła na Górnym Śląsku w średniowieczu

• Authors: Jerzy Sperka

Title variants

EN

The Translation and Endowment of the Collegiate in Racibórz in 1416: A Contribution to the History of the Church in Upper Silesia in the Middle Ages

DE

Gründung und Verlegung der Ratiborer Stiftskirche im Jahre 1416. Ein Beitrag zur Geschichte der oberschlesischen Kirche im Mittelalte

Abstracts

DE

Die Ursprünge der Ratiborer Stiftskirche sind mit historischen Ereignissen des späten 13. Jahrhunderts in Schlesien verbunden, als es zu einem gewaltsamen Konflikt zwischen dem Breslauer Herzog Heinrich IV. Probus und dem Breslauer Bischof Thomas II. kam. Im Jahre 1288 gründete der Bischof als Dank für die Hilfe seiner Verbündeten, aber auch als Sühne für den beigelegten Streit, bei der Burgkapelle in Ratibor die dem Heiligen Thomas Becket von Canterbury geweihte Stiftskirche. Darüber hinaus sicherte er die materiellen Grundlagen ihrer Tätigkeit, indem er die neugegründete Kirche mit Spenden aus bischöflichen Zehntabgaben finanzierte. In den Jahren 1288-1292 wurde auf der Burg eine imposante gotische Kapelle errichtet, in der das Stiftskapitel seinen Sitz fand. In den folgenden Jahren stand die Ratiborer Stiftskirche unter der Obhut von Herzögen, die über Ratibor herrschten, unter anderem Lestko von Ratibor - dem Sohn von Primislaus, und später auch von Vertretern der böhmischen Přemysliden aus der Troppauer Linie, die 1337 das Herzogtum Ratibor übernahmen - Nikolaus II., und danach seinem Sohn - Johann I. und seinem Enkel - Johann II. dem Eisernen. Die Herzöge errichteten zugunsten des Kapitels und dessen Burgsitzes weitere Stiftungen, indem sie sein Vermögen steigerten und neue Präbenden gründeten. Im Jahre 1416 verlegte Johann II. der Eiserne mit Zustimmung des Fürstbischofs von Breslau und Herzogs von Liegnitz- Wenzels II., das Stiftskapitel, das sich auf der Ratiborer Burg bei der Kapelle des Heiligen Thomas Becket von Canterbury befand, in die Stadtpfarrkirche Mariä Himmelfahrt von Ratibor. Dabei stiftete er dort Präbenden für den Propst, Dekan, 12 Kanoniker und ebenso viele Vikare. Der Grund für den Umzug war die problematische Lage der Stiftskirche bei einer kleinen Kapelle, die schon damals für die wachsenden Bedürfnisse, insbesondere in Bezug auf die Errichtung neuer Präbenden, nicht ausreichte. Außerdem war es für die in der Stadt lebenden Kanoniker und Vikare aufgrund der täglichen Schließung der Stadt- und Burgtore schwierig, die Gottesdienste pünktlich abzuhalten. Das Vermögen der neugegründeten Ratiborer Stiftskirche bestand aus einem Teil, der aus der Zeit ihrer ersten Gründung (Ende des 13. Jahrhunderts) stammte, sowie einem Teil, der neu gestiftet wurde. Im Jahre 1416 ließ der Herzog eine neue Kapelle errichten und 1422 stiftete er eine neue Custodia. Die Verlegung der Stiftskirche von der Burgkapelle in die Stadtpfarrkirche Mariä Himmelfahrt durch Herzog Johann II. den Eisernen trug zweifellos zu ihrer Weiterentwicklung bei, da sie in den folgenden Jahren von Stadtbehörden und Bürgern des reichen Ratibor wesentlich unterstützt wurde.

EN

The beginnings of the collegiate church of Racibórz are associated with the effects of events that took place at the end of the thirteenth century in Silesia, i.e., the violent conflict between the Duke of Wrocław Henry IV Probus and the bishop of Wrocław Thomas II, who was supported by the Dukes of Opole. In 1288, the bishop of Wrocław, repaying his allies for the help they provided, but also as an expiation for the settled dispute, founded a collegiate church of St. Thomas Cantapurian at the chapel in Racibórz. He also provided it with a material for its functioning, endowing it with tithes from the bishop’s treasury. In the years around 1288-1292, an impressive gothic chapel was erected in the castle, where the collegiate chapter was located. In the following years, the collegiate church of Racibórz remained under the care of subsequent princes who ruled in Racibórz, the son of Przemysław, Leszek, and later representatives of the Czech Přemyslids from the Opava line, who in 1337 took over the Duchy of Racibórz. Nicholas II, and then his son John I and grandson John II Żelazny (the Iron). These princes made further foundations for the chapter and its castle seat, increasing the salary and establishing new prebends. In 1416, John II the Iron, with the consent of the bishop of Wrocław, Wacław, Duke of Legnica, moved the collegiate church located at the Racibórz Castle at the chapel of St. Thomas Cantapurai to the parish church of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in the city of Racibórz and established and endowed there prebends for the provost, dean, 12 canons and as many vicars. The reason for the relocation was the problematic location of the collegiate church at a small chapel, which at that time was already insufficient for the growing needs, especially the erection of new prebends. In addition, canons and vicars living in the city, due to the daily closure of the city and castle gates, had difficulties with punctual celebration of services. The new salary of the Racibórz collegiate church consisted of a part from the time of its establishment (the end of the thirteenth century) and a part established anew. In 1416, the prince erected and planted a new chapel, while in 1422 he re-endowed the custody. The transfer of the collegiate church from the chapel in the castle to the town, to the parish church of the Assumption of the Blessed Virgin Mary by Prince John II the Iron undoubtedly contributed to its significant development in the following years. The collegiate church gained great support from the authorities and the bourgeoisie of rich Racibórz.

PL

Początki kolegiaty raciborskiej wiążą się ze skutkami wydarzeń, które rozegrały się w końcu XIII wieku na Śląsku, kiedy doszło do gwałtownego konfliktu między księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem a biskupem wrocławskim Tomaszem II, którego wsparli książęta opolscy. W 1288 roku biskup wrocławski, odwdzięczając się swoim sojusznikom za udzieloną pomoc, ale także jako ekspiację za zakończony spór, ufundował przy kaplicy zamkowej w Raciborzu kolegiatę pw. św. Tomasza Kantauryjskiego. Zapewniał jej także podstawy materialnego funkcjonowania, uposażając dziesięcinami ze stołu biskupiego. W latach ok. 1288-1292 wzniesiono na zamku imponującą gotycką kaplicę, gdzie znalazła siedzibę kapituła kolegiacka. W następnych latach kolegiata raciborska pozostawała pod opieką kolejnych książąt władających Raciborzem: syna Przemysława, Leszka, a później przedstawicieli czeskich Przemyślidów z linii opawskiej, którzy w 1337 roku przejęli księstwo raciborskie - Mikołaja II, a potem jego syna Jana I i wnuka Jana II Żelaznego. Książęta ci czynili kolejne fundacje na rzecz kapituły i jej zamkowej siedziby, zwiększając uposażenie i powołując nowe prebendy. W 1416 roku Jan Żelazny, za zgodą biskupa wrocławskiego Wacława, księcia legnickiego, przeniósł kolegiatę znajdującą się na zamku raciborskim przy kaplicy św. Tomasza Kantauryjskiego do kościoła parafialnego Wniebowzięcia NMP w mieście Raciborzu oraz ustanowił i uposażył tam prebendy dla prepozyta, dziekana, 12 kanoników i tyluż wikariuszy. Powodem przeniesienia było problematyczne usytuowanie kolegiaty przy niewielkiej kaplicy, która w tym czasie była już niewystarczająca w stosunku do rosnących potrzeb, zwłaszcza erygowania nowych prebend. Ponadto kanonicy i wikariusze mieszkający w mieście ze względu na codzienne zamykanie bram miejskiej i zamkowej mieli trudności z punktualnym odprawianiem nabożeństw. Nowe uposażenie kolegiaty raciborskiej składało się z części pochodzącej z czasów jej powołania (koniec XIII wieku) oraz z części ustanowionej na nowo. W 1416 roku książę erygował i uposażył nową kaplicę, natomiast w 1422 roku na nowo uposażył kustodię. Przeniesienie kolegiaty z kaplicy na zamku do miasta, do kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP przez księcia Jana II Żelaznego niewątpliwie przyczyniło się do jej znacznego rozwoju w następnych latach. Kolegiata zyskała bowiem duże wsparcie ze strony władz i mieszczaństwa bogatego Raciborza.

Keywords

DE

Ratibor; Kirche in Schlesien; schlesische Fürsten; Johann II. der Eisern

PL

Racibórz; kościół na Śląsku; książęta śląscy; Jan II Żelazny

EN

Racibórz; church in Silesia; Silesian princes; John II Żelazny (the Iron

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
• Journal: Średniowiecze Polskie i Powszechne
• Year: 2022
• Volume: 14
• Pages: 185-199

Dates

published

2022

Contributors

author

Jerzy Sperka

• Uniwersytet Śląski w Katowicachi

• https://orcid.org/0000000213164640

References

• Źródła rękopiśmienne
• Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Raciborzu: Komora Książęca Zamku w Raciborzu, sygn. 11, 17.
• Archiwum Państwowe we Wrocławiu: Rep. 111, nr 15, 16, 25, 32, 33, 38
• Źródła drukowane
• Bullarium Poloniae, t. 3, wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś, Rzym-Lublin 1988.
• Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae, t. 12, ed. V. Brandl, Brünn 1890.
• Codex diplomaticus Silesiae, Bd. 2, 6, 16, hrsg. W. Wattenbach, C. Grünhagen, C. Wutke, Breslau 1859, 1865, 1892.
• Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7-8, 10, 11, Warszawa 1974, 1981, 1985.
• Joannis Dlugossii Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 7-8, 10, 11, Varsaviae-Cracoviae 1975, 1985, 2000.
• Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, t. 2, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1883.
• Kronika książąt polskich, wyd. Z. Węclewski, Lwów 1878 (Monumenta Poloniae Historica, t. 3).
• Listinář Těšínska. Codex diplomaticus ducatus tesinensis, díl. 2, ed. E. Němec, Český Těšín 1955.
• Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia, t. 5, ed. C. Krofta, Praha 1904.
• Ratiborer Chronik, hrsg. A. Weltzel, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens“ 1862, 4, s. 111-126.
• Regesten zur Geschichte des Herzogthums Troppau (1061-1464), hrsg. F. Kopetzky, „Archiv für österreichische Geschichte“ 1871, 45, s. 99-179.
• Regesty dokumentów przechowywanych na Górnym Śląsku, red. A. Barciak, K. Müller, t. 3, Opava-Opole-Katowice 2017.
• Regesty śląskie, t. 2, oprac. K. Bobowski, M. Cetwiński, J. Gilewska-Dubis, A. Skowrońska, B. Turoń, Wrocław-Kraków 1983.
• Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 6, hrsg. W. Irgang, Köln-München 1998.
• Staré letopisy české z Vratislavského rukopisu, ed. F. Šimek, Praha 1937.
• Staří letopisové čeští od roku 1378 do 1527 čili Pokračování v kronikáh Přibíka Pulkavy a Beneše z Hořovic z rukopisů starých vydané, ed. F. Palacký, Pragae 1829 (Scriptorum rerum Bohemicarum, t. 3).
• Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 2, wyd. S. Kuraś, Warszawa-Kraków 1963.
• Opracowania
• Čapský M., Poklady slezských knížat - rodové jmění i nástroj každodenní sebeprezentace, v: Confinia Silesiae. (K životnímu jubileu Rudolfa Žáčka), Opava 2008 (Acta Historica Universitatis Silesianae Opaviensis, 1), s. 321-335.
• Chojecka E., Gorzelik J., Kozina I., Szczypka-Gwiazda B., Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, Katowice 2004.
• Czechowicz B., Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza, Warszawa 2005.
• Dola K., Szpitale średniowieczne Śląska, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” 1968, 1, s. 239-292.
• Grodecki R., Dzieje polityczne Śląska do roku 1290, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, red. S. Kutrzeba, Kraków 1933 (wyd. 2 - Kraków 2013), s. 155-326.
• Grzybkowski A., Kaplica zamkowa w Raciborzu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1994, 39, 4, s. 243-265.
• Heyne J., Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau. Aus Urkunden, Aktenstücken, ältern Chronisten und neuren Geschichtsschreibung, Bd. 1, Breslau 1860.
• Hyckel G., Geschichte der Stadt Ratibor. Das Mittelalter, Augsburg 1956.
• Kloch B., Kościół św. Mikołaja w Starej Wsi (Racibórz). Z średniowiecznych dziejów parafii na Górnym Śląsku, w: „Studia i Materiały z Dziejów Śląska”, t. 23, Katowice 1998, s. 56-64.
• Kloch B., Rybnik w średniowieczu. Z dziejów miasta i okolic do pierwszej połowy XIV wieku, Rybnik 2002.
• Kutzner M., Studium nad kulturą artystyczną Raciborza, w: Szkice z dziejów Raciborza, red. M. Suboczowa, Katowice 1967, s. 345-442.
• Mandziuk J., Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. Średniowiecze, t. 1, cz. 1: (do 1302 roku), Warszawa 2003.
• Mezník J., Lucemburská Morava 1310-1423, Praha 1999.
• Mika N., Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu, w: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław-Opole 2000, s. 419-426.
• Miketová H., Muž se špatnou pověstí. Itinerář vévody Jana II. Opavského a Ratibořského, v: Historie 2008. Sborník prací ze 14. celostátni’ studentské vědecké konference konané 5. a 6. Března 2009 v Hradci Králové, Hradec Králově 2009, s. 37-58.
• Neuling H., Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stifungen zum Ausgang des Mittelalters, Breslau 1902.
• Panic I., Książę cieszyński Przemysław Noszak (*1332-1336 † 1410). Wielki pan małego księstwa, Cieszyn 2020.
• Pietrzyk I., Jan II opawsko-raciborski jako starosta kłodzki, v: Korunní země v dějinách českého státu, edd. L. Bobková, J. Konvična, Praha 2005, s. 57-68.
• Pietrzyk I., Kancelaria i dokument Przemyślidów opawskich w XIV-XV wieku, Katowice 2008.
• Prix D., Gotická přestavba kostela Panny Marie ve Starém Meste u Bruntalu, „Umeni” 1999, 47, 1-2, s. 3-17.
• Schaffer H., Geschichte einer Schlesischen Liebfrauengilde seit dem Jahre 1343, Ratibor 1883.
• Sikora F., Chełm, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 3, red. J. Wiśniewski, Wrocław-Kraków 1985, s. 331-332.
• Silnicki T., Dzieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca w. XIV, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 2, z. 1, red. S. Kutrzeba, Kraków 1939 (wyd. 2 - Kraków 2013), s. 1-380.
• Sperka J., Średniowiecze (do 1517 roku), w: Pszczyna. Monografia historyczna, t. 1, red. R. Kaczmarek, J. Sperka, Pszczyna 2014, s. 82-151.
• Sperka J., Wojny króla Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem (1391-1396), wyd. 2, Wodzisław Śląski 2011.
• Sperka J., Z dziejów wojen Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem. Działania wojenne w latach 1393-1394, w: Cracovia - Polonia - Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Kraków 1995, s. 307-322.
• Spévaček J., Václav IV. 1361-1419. K předpokladům husitské revoluce, Praha 1986.
• Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999.
• Štěpán V., Moravský markrabě Jošt (1354-1411), Brno 2002.
• Štěpán V., Vražda čtyř členů královské rady na Karlštejně roku 1397, „Český časopis historický” 1994, 92, 1, s. 24-44.
• Supruniuk A., Mazowsze Siemowitów (1341-1442). Dzieje polityczne i struktury władzy, Warszawa 2010.
• Tęgowski J., Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Poznań-Wrocław 1999.
• Wawoczny G., Kaplica zamkowa w Raciborzu. Perła gotyku i pomnik dziejowy, Racibórz 2016.
• Weber M., Udział księcia mazowieckiego Siemowita IV w konflikcie między Luksemburgami Morawskimi na przełomie XIV i XV wieku, w: Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, red. D.A. Sikorski, A.M. Wyrwa, Poznań-Warszawa 2006, s. 483-494.
• Weltzel A., Geschichte der Stadt Ratibor, Ratibor 1861.
• Wolný G., Excommunication des Markgrafen von Mähren Prokop und seines Anhanges im Jahre 1399 und was damit zusammenhängt: ein Beitrag zur Kirchengeschichte von Mähren, „Archiv für Kunde österreichischer Geschichtsquellen“ 1852, 8, s. 175-207.

Identifiers

DOI

10.31261/SPiP.2022.18.08

Biblioteka Nauki

27266853