Działalność krzyżackiego szpiega o pseudonimie „N.S. Arman” w Królestwie Polskim w połowie XV wieku i jego tożsamość

• Authors: Michalina Duda , Sławomir Jóźwiak , Sobiesław Szybkowski

Title variants

EN

Activities of a Teutonic Spy Nicknamed “N.S. Arman” in the Kingdom of Poland in the Mid-Fifteenth Century and its Identity

DE

Die Tätigkeit des Spions des Deutschen Ordens mit dem Spitznamen „N.S. Arman“ im Königreich Polen in der Mitte des 15. Jahrhunderts und seine Identität

Abstracts

DE

Im Artikel wird die Person des Informanten des Deutschen Ordens mit dem Spitznamen „N.S. Arman“ dargestellt. Die Ausführungen stützen sich auf Berichte, die von ihm in den Jahren 1451 und 1453 an den Hochmeister des Deutschen Ordens - Ludwig von Erlichshausen, gerichtet wurden. Dabei wird ein Versuch unternommen, die Datierung der Berichte, die mit keinem Jahresdatum versehen sind, ungefähr zu bestimmen. Die Analyse der darin enthaltenen Informationen ergab, dass es sich bei dem Spion um den aus Thorn stammenden Bürger der Stadt Rippin - Niclos Scharar, handelt, der Klient und Faktotum des Woiwoden von Brieg - Jan Kretkowski, und später auch dessen Sohnes - Andrzej, war. In Scharars Briefen findet man ein breites Panorama des ständischen Lebens in Polen sowie Schilderungen der polnischlitauischen Beziehungen, insbesondere im Hinblick auf Territorialstreitigkeiten um Wolhynien und Podolien, der Leistungen des Königs Kasimir des Jagiellonen, Einfälle von Tataren bzw. Kriege im polnisch-schlesischen Grenzgebiet. Die Berichte enthalten hingegen kaum einen Hinweis auf den damals bereits intensiven Kontaktaustausch zwischen der preußischen Opposition und verschiedenen politischen Zentren in Polen. Dies lässt den Schluss zu, dass der Verkehr für die Auftraggeber von Niclos aus dem Deutschen Orden eine geringe Rolle spielte. Scharars Berichte sind in besonderem Maße für die zeitgenössische Forschung von Bedeutung, da sie Informationen über das innenpolitische Leben des Königreichs Polen zu Beginn der 1550er Jahre liefern.

EN

This authors of this article discuss the figure of the Teutonic informant with the pseudonym “N.S. Arman”, based on reports addressed by him to the Grand Master of the Teutonic Order Ludwig von Erlichschausen in 1451 and 1453. They have attempted to establish an indicative date for those of the reports that did not have annual dates. After analyze the scope of the messages included in these sources, the spy was identified with Niclos Scharar, a Rypin burgher from Toruń, a client and handyman of the Brest voivode Jan Kretkowski, and then his son Andrzej. In Scharar’s letters we find a wide panorama of state life in Poland, a description of relations between Poland and Lithuania, related in particular to territorial disputes over Volhynia and Podolia, the actions of King Kazimierz Jagiellończyk, Tatar invasions, as well as wars on the Polish-Silesian borderland. However, the data from these reports contain almost no references to the intensive contacts of the Prussian opposition with various political centers in Poland, which were already ongoing at that time. This allows the scholars to conclude that their value for the Teutonic principals of Niclos was small. Scharar’s reports, however, are of great importance for contemporary researchers in the context of the information they contain regarding the internal political life of the Kingdom of Poland in the early 1450s.

PL

W artykule omówiono postać krzyżackiego informatora o pseudonimie „N.S. Arman”, opierając się na raportach kierowanych przez niego do wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Ludwika von Erlichschausen w latach 1451 i 1453. Podjęto również próbę ustalenia orientacyjnej datacji tych spośród raportów, które nie posiadały dat rocznych. Po przeprowadzeniu analizy zakresu wiadomości zamieszczonych w tych źródłach dokonano identyfikacji szpiega z wywodzącym się z Torunia mieszczaninem rypińskim Niclosem Schararem, klientem i totumfackim wojewody brzeskiego Jana Kretkowskiego, a następnie jego syna Andrzeja. W listach Scharara znajdujemy szeroką panoramę życia stanowego w Polsce, opis relacji pomiędzy Polską a Litwą, szczególnie w aspekcie sporów terytorialnych o Wołyń i Podole, poczynań króla Kazimierza Jagiellończyka, najazdów tatarskich, a także wojen na pograniczu polsko-śląskim. Dane z tych raportów nie zawierały jednak niemal wcale odniesień do trwających już wówczas intensywnych kontaktów opozycji pruskiej z różnymi ośrodkami politycznymi w Polsce. Pozwala to zatem uznać, że ich wartość dla krzyżackich mocodawców Niclosa była niewielka. Raporty Scharara mają wszakże wielkie znaczenie dla współczesnych badaczy w kontekście płynących z nich informacji dotyczących wewnętrznego życia politycznego Królestwa Polskiego na początku lat 50. XV wieku.

Keywords

DE

Königreich Polen; Deutscher Orden in Preußen; Großfürstentum Litauen; Intelligenz; ständisches Leben; Parlamentarismus; politische Kultur

PL

Królestwo Polskie; zakon krzyżacki w Prusach; Wielkie Księstwo Litewskie; wywiad; życie stanowe; parlamentaryzm; kultura polityczna

EN

Kingdom of Poland; Teutonic Order in Prussia; Grand Duchy of Lithuania; intelligence; state life; parliamentarism; political culture

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
• Journal: Średniowiecze Polskie i Powszechne
• Year: 2022
• Volume: 14
• Pages: 237-274

Dates

published

2022

Contributors

author

Michalina Duda

• Archiwum Państwowe w Toruniu

• https://orcid.org/0000000250581507

author

Sławomir Jóźwiak

• Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

• https://orcid.org/0000000282284347

author

Sobiesław Szybkowski

• Instytut Historii, Uniwersytet Gdański

• https://orcid.org/0000000193668568

References

• Źródła rękopiśmienne
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Księgi ziemskie przedeckie, ks. 3; Księgi ziemskie radziejowskie, ks. 1.
• Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem: XX. Hauptabteilung, Ordensbriefarchiv, nr 7543, 10087, 10523, 11854, 12035, 12036, 12131, 27914, 27916.
• Źródła drukowane
• Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, t. 1, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1894.
• Acten der Ständetage Preussens unter der Herrschaft des Deutschen Ordens, hrsg. M. Toeppen, Bd. 3-4, Leipzig 1882-1884.
• Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie, t. 5, 14, wyd. O. Pietruski, X. Liske, Lwów 1875-1889.
• Codex epistolaris saeculi decimi quinti, t. 1, wyd. A. Sokołowski, J. Szujski, Kraków 1876.
• Daniłowicz I., Skarbiec dyplomatów papiezkich, cesarskich, królewskich, książęcych, uchwał narodowych, postanowień różnych władz i urzędów posługujących do krytycznego wyjaśnienia dziejów Litwy, Rusi litewskiej i ościennych krajów, t. 2, wyd. J. Sidorowicz, Wilno 1862.
• Joannis Dlugosii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 12, ed. J. Wyrozumski, Cracoviae 2003.
• Kodeks dyplomatyczny Litwy, wyd. E. Raczyński, Wrocław 1845.
• Księga ławnicza Starego Miasta Torunia (1428-1456), t. 1-2, wyd. K. Ciesielska, J. Tandecki, Toruń 1992-1993.
• Księga Theudenkusa, wyd. L. Koczy, Toruń 1937.
• Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394-1435, wyd. K. Mikulski, J. Tandecki, A. Czacharowski, Toruń 2002.
• Liber scabinorum veteris civitatis Thorunensis 1363-1428, wyd. K. Kaczmarczyk, Toruń 1936.
• Lites ac res geste inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. 2, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1892.
• Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198-1525, Pars I, Bd. 1, hrsg. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948.
• Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 2: Z ksiąg rękopiśmiennych dotąd nieużytych, główniej zaś z ksiąg dawnych sądowych ziemskich i grodzkich ziemi krakowskiej, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1870.
• Tabliczki woskowe miasta Torunia ok. 1350-I poł. XVI w., wyd. K. Górski, W. Szczuczko, Warszawa 1980.
• Opracowania
• Biskup M., Bajerski (z Bajerza, Beyersee) Mikołaj, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 55-57.
• Biskup M., Trzynastoletnia wojna z zakonem krzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967.
• Błaszczyk G., Dzieje stosunków polsko-litewskich, t. 2: Od Krewa do Lublina, cz. 1, Poznań 2007.
• Caro J., Dzieje Polski, t. 4: : 1430-1455, przeł. S. Mieczyński, Warszawa 1897.
• Caro J., Dzieje Polski, t. 5: 1455-1480, przeł. S. Mieczyński, Warszawa 1899.
• Czaja R., Urzędnicy miejscy Torunia. Spisy, cz. 1: do roku 1454, Toruń 1999.
• Czamańska I., Mołdawia i Wołoszczyzna wobec Polski, Węgier i Turcji w XIV i XV wieku, Poznań 1996.
• Czwojdrak B., Envoys or Diplomats? Envoys of the Polish Medieval Monarchs in Their Marriage Politics, „Przegląd Historyczny” 2021, 112, 2, s. 261-270.
• Dembiński P., Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich, Poznań 2012.
• Engel P., Magyarország világi archontológiája 1301-1457, t. 1, Budapest 1996.
• Fijałek J., Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kraków 1894.
• Górski K., Kilka dokumentów toruńskich z r. 1453, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1949, 15, 1-2, s. 181-186.
• Górski K., Młodość Kazimierza i rządy na Litwie (1440-1454), w: M. Biskup, K. Górski, Kazimierz Jagiellończyk. Zbiór studiów o Polsce drugiej połowy XV wieku, Warszawa 1987, s. 9-17.
• Górski K., Przyczynek do zjazdu parczewskiego 3 VI 1453 r., „Roczniki Historyczne” 1948, 17, s. 176-178.
• Górski K., Rządy wewnętrzne Kazimierza Jagiellończyka w Koronie, w: M. Biskup, K. Górski, Kazimierz Jagiellończyk. Zbiór studiów o Polsce drugiej połowy XV wieku, Warszawa 1987, s. 82-127.
• Górski K., Starostowie malborscy w latach 1457-1510. Pierwsze półwiecze polskiego Malborka, Toruń 1960.
• Halecki O., Dzieje Unii Jagiellońskiej, t. 1, Warszawa 1919.
• Halecki O., O początkach szlachty i heraldyki na Litwie, „Kwartalnik Historyczny” 1915, 29, s. 177-207.
• Halecki O., Ostatnie lata Świdrygiełły, Kraków 1914.
• Jakubczak S., Mikołaj Rychlik, który się za króla polskiego Władysława Warneńczyka podawał, „Kwartalnik Historyczny” 1988, 95, s. 189-205.
• Jóźwiak S., Działalność szpiegowska mieszczanina toruńskiego Pietrasza Czyresa w Królestwie Polskim w drugiej i trzeciej dekadzie XV wieku, „Rocznik Toruński” 2005, 32, s. 7-22.
• Jóźwiak S., Informacje o charakterze wywiadowczym w korespondencji urzędników krzyżackich w okresie Wielkiej Wojny (1409-1411), w: Kancelaria wielkich mistrzów i polska kancelaria królewska w XV wieku, red. J. Trupinda, Malbork 2006, s. 145-156.
• Jóźwiak S., Na tropie średniowiecznych szpiegów. Wywiad i kontrwywiad w polsko-litewsko-krzyżackich stosunkach politycznych w XIV i pierwszej połowie XV wieku, Inowrocław 2005.
• Jóźwiak S., Polscy i litewscy szpiedzy w Malborku w pierwszej połowie XV wieku. „Zapiski Historyczne” 2004, 69, 4, s. 29-39.
• Jóźwiak S., Spionage zur Zeit des polnisch-litauischen Krieges gegen den Deutschen Orden 1409-1411, in: Tannenberg-Grunwald-Žalgiris 1410: Krieg und Frieden im späten Mittelalter, hrsg. W. Paravicini, R. Petrauskas, G. Vercamer, Wiesbaden 2012, s. 191-197.
• Jóźwiak S., Wywiad i kontrwywiad w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. Studium nad sposobami pozyskiwania i wykorzystywaniem poufnych informacji w późnym średniowieczu, Malbork 2004.
• Karczewska J., Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu, Poznań-Wrocław 2003.
• Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. 1: 1377-1499, wyd. 2, Oświęcim 2014.
• Kotzebue F.A., Preussens ältere Geschichte, Bd. 4, Riga 1808.
• Lewicki A., Pseudo-Warneńczyk, „Kwartalnik Historyczny” 1895, 9, s. 239-245.
• Mikulski K., Urzędnicy miejscy Torunia. Spisy, cz. 2: 1454-1650, Toruń 2001.
• Możejko B., Ród Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998.
• Możejko B., Szybkowski S., Śliwiński B., Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, Gdańsk 2003.
• Niemiecko-polski i polsko-niemiecki słownik historyczny (na podstawie źródeł średniowiecznych i wczesnonowożytnych z terenu Polski), oprac. K. Kopiński, J. Tandecki, L. Lewandowska, t. 1-2, Toruń 2018.
• Olejnik K., Władysław III Warneńczyk (1424-1444), Szczecin 1996.
• Petrauskas R., Lietuvos diduomenė XIV a. pabaigoje-XV a. Sudėtis - struktūra - valdžia, Vilnius 2003.
• Plewczyński M., Wojny Jagiellonów z wschodnimi i południowymi sąsiadami Królestwa Polskiego w XV wieku, wyd. 2, Siedlce 2005.
• Polechow S., Książę Michał Zygmuntowicz - walka o spadek po ojcu, w: Ojcowie i synowie. O tron, władzę, dziedzictwo. W 700. rocznicę narodzin Karola IV Luksemburskiego króla czeskiego i cesarza 1316-1378, red. B. Możejko, A. Paner, Gdańsk 2018, s. 199-234.
• Polechow S., Szybkowski S., Nowe źródło do dziejów kształtowania się polskiej reprezentacji stanowej w późnym średniowieczu. Raport krzyżackiego informatora Mikołaja Steinchena z początku grudnia 1432 roku, „Roczniki Historyczne” 2020, 86, s. 133-152.
• Prokop K.R., Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438-1513. Dzieje polityczne, Kraków 2002.
• Rajman J., Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998.
• Rowell S.C., Bears and Traitors, or: Political Tensions in the Grand Duchy, ca 1440-1481, “Lithuanian Historical Studies” 1997, 2, s. 28-55.
• Rowell S.C., Pomirtinis Vladislovo Varniečio gyvenimas - Vidurio Europos karalius Artūras iš Lietuvos, „Lietuvos istorijos metraštis” 2007, 2, s. 5-30.
• Rowell S.C., Rumour and Ambiquity in Diplomatic Relations between the Jagiellonians and the Teutonic Order, 1445-1466, w: Kancelaria wielkich mistrzów i polska kancelaria królewska w XV wieku, red. J. Trupinda, Malbork 2006, s. 249-256.
• Rozbiór krytyczny Annalium Jana Długosza z lat 1445-1480, t. 2, oprac. S. Gawęda, K. Pieradzka, J. Radziszewska, red. J. Dąbrowski, Wrocław 1965.
• Rutkowska G., Itinerarium króla Kazimierza Jagiellończyka 1440-1492, Warszawa 2016.
• Sarnowsky J., Die Wirtschaftsführung des Deutschen Ordens in Preußen (1382-1454), Köln-Wien 1993.
• Semrau A., Katalog der Geschlechts der Schöffenbank und des Ratsstuhls in der Altstadt Thorn 1233-1602, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“ 1938, 46, s. 1-115.
• Sławiński T., Kretkowscy i ich dzieje od połowy XIV wieku, wyd. 2, Warszawa-Skrzeszew 2011.
• Sperka J., Kazimierz Jagiellończyk wobec książąt i księstw górnośląskich. Zarys relacji politycznych, w: Jagiellonowie i ich świat. Dynastia królewska w drugiej połowie XV i w XVI wieku, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski, Kraków 2015, s. 91-116.
• Sroka S.A., Sława, chwała i plotka. Władysław III jako król Węgier, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, 15, 2, s. 103-126.
• Szweda A., Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim w Prusach w latach 1386-1454, Toruń 2009.
• Szybkowski S., Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370-1501), Gdańsk 2006.
• Szybkowski S., Pochodzenie Chodeckich herbu Ogon oraz ich związki rodzinne z Umieńskimi i Lubińskimi, „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2016, 8 (12), s. 240-259.
• Szybkowski S., Szarlejski Mikołaj ze Ściborza, w: Polski słownik biograficzny, t. 47, Warszawa-Kraków 2010, s. 98-103.
• Szymczakowa A., Szlachta sieradzka w XV wieku. „Magnifici et generosi”, Łódź 1998.
• Tęgowski J., Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Poznań-Wrocław 1999.
• Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, Kórnik 2014.
• Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, A. Szymczakowa, Wrocław 1985.
• Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P.K. Wojciechowski, B. Wyrozumska, Wrocław 1990.
• Urzędnicy województwa ruskiego XIV-XVIII wieku (ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław 1987.
• Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968.
• Wiśniewski J., Parawa Mikołaj z Lubina, w: Polski słownik biograficzny, t. 25, Wrocław 1980, s. 197-198.
• Zawitkowska W., W służbie pierwszych Jagiellonów. Życie i działalność Jana Taszki Koniecpolskiego, Kraków 2005.
• Гулевич В.П., Кримське ханство й Північне Причономор’я в період правління Хаджи Ґірея (1442-1466), «Український історичний журнал» 2014, 6, s. 4-28.
• Гулевич В.П., От ордынского улуса к ханству Гиреев. Крым в 1399-1502 гг., Казань 2018.
• Пятраўскас Р., Літоўскя знаць у канцы XIV-XV ст. Склад - структура - улада, Смаленск 2014.

Identifiers

DOI

10.31261/SPiP.2022.18.11

Biblioteka Nauki

27268747