Dzieje parafii pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika w Gródku Podolskim w latach 1941-1991

• Authors: Vladyslav Rozhkov

Title variants

RU

История прихода св. Станислава - Епископа и Мученика в Городке на Подолье в 1941-1991 гг.

Abstracts

EN

As of the end of the 18th century there were two churches in Horodok, one under the invocation of St Anne and St Anthony, and the other of St Stanislaus the Bishop and Martyr. In 1935, these temples were closed by the Soviet authorities and soon devastated, including the chapel built in 1845 in the cemetery part. Catholics in Horodok were deprived of pastoral care. The revival of religious life in Soviet Ukraine occurred during the German occupation period. The faithful regained their temples and were able to worship freely. In 1943, thanks to the efforts of the Catholics of Horodok, Rev. Franciszek Oleń from the Diocese of Lutsk began to visit the cemetery, where he celebrated Mass and administered the sacraments. Toward the end of 1944, Rev. Jan Olszański, a 25-year-old priest from the Lviv archdiocese and future bishop of the Kamianets-Podilskyi Diocese, assumed the post of parish priest in Horodok. His catechization of children, which was forbidden in the USSR, caused him to be expelled to the village of Manikowce in 1959. Over the years, pastoral care for the Catholics of Horodok was provided by commuting priests. It was not until 1970 that Rev. Franciszek Karasiewicz was assigned to St Stanislaus Parish and served there as pastor until 1977. Due to his deteriorating health, caused by constant harassment from the local authorities, the clergyman left Horodok Podilskyi and was replaced by Rev. Wladyslaw Wanags, M.I.C. At the outset of his work in Horodok, the new pastor intended to build a new church in place of the small chapel, retaining the former name of St Stanislaus the Bishop and Martyr. In 1988, despite opposition from state authorities, Rev. W. Wanags decided to begin construction of the church. On 17 September 1988 Bishop Vilhelms Ņukšs consecrated the new church in Horodok. It was the first Catholic temple established in Soviet Ukraine.

PL

Od końca XVIII wieku w Gródku Podolskim funkcjonowały dwa kościoły – jeden pw. św. Anny i św. Antoniego, drugi pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika. W 1935 roku świątynie te zostały zamknięte przez władze sowieckie, a wkrótce zdewastowane. Zamknięto także kaplicę wybudowaną w 1845 roku na cmentarzu. Katolicy z Gródka zostali pozbawieni opieki duszpasterskiej. Odrodzenie życia religijnego na Ukrainie Sowieckiej nastąpiło w okresie okupacji niemieckiej. Wierni odzyskali świątynie i mogli swobodnie sprawować nabożeństwa. W roku 1943, dzięki staraniom katolików gródeckich, zaczął do nich przyjeżdżać ks. Franciszek Oleń z diecezji łuckiej, który odprawiał w kaplicy cmentarnej Msze św. oraz udzielał sakramentów. Pod koniec 1944 roku funkcję proboszcza parafii w Gródku objął 25-letni kapłan z archidiecezji lwowskiej ks. Jan Olszański, przyszły biskup diecezji kamieniecko-podolskiej. Prowadzona przez niego katechizacja dzieci, która była w ZSRS zakazana, spowodowała, że w 1959 roku został on wydalony do wioski Manikowce. W ciągu wielu lat opiekę duszpasterską nad katolikami z Gródka sprawowali dojeżdżający kapłani. Dopiero w 1970 roku do parafii św. Stanisława skierowano ks. Franciszka Karasiewicza, który pełnił tam funkcję proboszcza do 1977 roku. Z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, spowodowanego nieustannym nękaniem ze strony lokalnych władz, duchowny opuścił Gródek Podolski, a na jego miejsce wyznaczono ks. Władysława Wanagsa MIC. Już na początku swojej pracy w Gródku nowy proboszcz miał zamiar w miejsce małej kapliczki zbudować nowy kościół, zachowując dotychczasowe wezwanie św. Stanisława – Biskupa i Męczennika. W 1988 roku pomimo sprzeciwu władz państwowych ks. W. Wanags zdecydował się na rozpoczęcie budowy kościoła. W dniu 17 września 1988 roku bp Vilhelms Ņukšs poświęcił nowy kościół w Gródku Podolskim. Była to pierwsza świątynia katolicka powstała na Ukrainie Sowieckiej.    

Keywords

PL

Gródek Podolski;; Podole; diecezja kamieniecko-podolska; ks. Franciszek Oleń; bp Jan Olszański; ks. Franciszek Karasiewicz; ks. Władysław Wanags

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
• Journal: Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne
• Year: 2022
• Volume: 118
• Pages: 291-334

Dates

published

2022

Contributors

author

Vladyslav Rozhkov

• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

• https://orcid.org/000000019577564X

References

• Źródła
• Archiwum abp. Eugeniusza Baziaka w Krakowie
• sygn. 1053 – Akta Kurii Metropolitarnej obrządku łacińskiego we Lwowie.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
• /108 – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
• Archiwum Kurii Diecezji Kamieniecko-Podolskiej
• b. sygn. – Dokumenty i korespondencja bp. Jana Olszańskiego.
• Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej w Moskwie
• f. P-9401 – NKWD ZSRS.
• Archiwum Państwowe Obwodu Chmielnickiego w Chmielnickim
• f. 685 – Podolski Rzymskokatolicki Konsystorz Duchowny.
• f. P-6193 – NKWD Zarząd Główny Bezpieczeństwa Państwowego.
• f. P-338 – Komitet Wykonawczy Rady Deputowanych pracujących w obwodzie kamieniecko-podolskim (chmielnickim).
• f. P-6416 – Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów Ukrainy w obwodzie chmielnickim.
• Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie
• f. P-1332 – Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRS w obwodzie lwowskim.
• Archiwum Państwowe Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu
• f. P-338 – Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy RM ZSRS w obwodzie tarnopolskim.
• Archiwum Państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy w Kijowie
• f. 6 – Sprawy kryminalne osób zrehabilitowanych.
• Archiwum parafii pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika w Gródku Podolskim
• Wanags Władysław, Autobiografia to jest krótki życiorys księdza W. Wanagsa do 25 września 1986 roku (rps).
• Centralne Archiwum Państwowe Społecznych Organizacji Ukrainy w Kijowie
• f. 1 – Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy.
• Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy Ukrainy w Kijowie
• f. 4648 – Rada ds. Religii przy Radzie Ministrów USRS.
• Źródła drukowane
• Andruszczyszyn Antoni, Dziesięć kościołów „na sumieniu” (wywiad z ks. A. Andruszczyszynem przeprowadzony przez L. Danilecką), w: S. Kurlandzki, L. Danilecka, Panie, do kogóż pójdziemy? Marianie na Ukrainie, Warszawa 2001, s. 75-88.
• Bizuń Stanisław, Historia Krzyżem znaczona. Wspomnienia z życia Kościoła katolickiego na Ziemi Lwowskiej 1939-1945, Lublin 1994.
• Dąbkowski Henryk, Wspomnienie o ks. mgr Michale Żukowskim (1899-1983), w: Kresowi księża harcerze. Od Kamieńca Podolskiego do Nowogródka, red. H. Dąbkowski, Warszawa 1999, s. 37-44.
• Gonczaruk Paweł, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 36-38 [wywiad z Zuzanną Michalską], s. 53-54 [wywiad z Jadwigą Śnigórską].
• Gonczaruk Pawło, Wira i żyttia. Swidoctwa wirujuczych, „Studia Catholica Podoliae”, 2 (2003) s. 640-646 [wywiad z Emilią Gulko].
• Gumeniuk Stanisław, Kim ty jesteś…?, „Głos Podola”, (2000) nr 1-2, s. 7-10.
• Karasiewicz Francysk, Spogady pro duszpastyrs’ku praciu, „Studia Catholica Podoliae, 6 (2012) s. 435-494.
• Mańkowski Piotr, Pamiętniki, Warszawa 2000.
• Olszański Jan, Wygnali mnie z Gródka (wywiad z bp. J. Olszańskim przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 293-303.
• Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r., „Dziennik Ustaw” z 1921 r. poz. 300.
• Wanags Władysław, Nie sprzeciwiaj się Bogu (wywiad z ks. W. Wanagsem przeprowadzony przez ks. S. Kurlandzkiego), w: S. Kurlandzki, L. Danilecka, Panie, do kogóż pójdziemy? Marianie na Ukrainie, Warszawa 2001, s. 222-258.
• Wilk Hilary Marcin, „Ty nie zginiesz”, Lublin 2002.
• Źródła dźwiękowe
• Zbiory Władysława Rożkowa
• Wywiad z ks. Antonim Andruszczyszynem przeprowadzony 18 VI 2013 przez autora (nagranie).
• Wywiad z ks. Olegiem Siwcem przeprowadzony 30 VI 2013 przez autora (nagranie).
• Wywiad z Marią Szczucką przeprowadzony 4 XI 2019 przez autora (nagranie).
• Zbiory Anastazji Podluk
• Wywiad z Józefem Szpyczko przeprowadzony 15 V 2016 przez A. Podluk (nagranie).
• Opracowania
• Barcik Symeon, Franciszkanie łagiernicy, w: Duchowieństwo polskie w świecie. Materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polonijnej. Papieski Uniwersytet Urbaniański. Rzym, 17-18 października 2002 r., red. A. i Z. Judyccy, Toruń 2002, s. 29-37.
• Biletska Maria, Ks. Władysław Wanags MIC i jego posługa na Podolu w latach 1977-2001, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 107 (2017) s. 33-62.
• Chajko Grzegorz, Arcybiskup Bolesław Twardowski (1864–1944). Metropolita lwowski obrządku łacińskiego, Rzeszów 2010.
• Čigāne Iveta, Vilhelms Ņukšs - priesteris uz mūžiem!, „Ludzas Zeme”, (2015) nr 70, s. 6.
• Dębowska Maria, Kościół katolicki na Wołyniu w warunkach okupacji 1939-1945, Rzeszów 2008.
• Dębowska Maria, Popek Leon, Duchowieństwo diecezji łuckiej. Ofiary wojny i represji okupantów 1939-1945, Lublin 2010.
• Dzwonkowski Roman, Kapłani-męczennicy i wyznawcy wiary w diecezji kamieniecko-podolskiej w XX wieku, „Studia Catholica Podoliae”, 1 (2002) s. 235-254.
• Dzwonkowski Roman, Kościół katolicki obrządku rzymskiego w Ukraińskiej SRS 1921-1939, „Studia Catholica Podoliae”, 8-9 (2014-2015) s. 297-320.
• Dzwonkowski Roman, Kościół katolicki w ZSSR. Zarys historii, Lublin 1997.
• Dzwonkowski Roman, Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS 1939-1988, Lublin 2003.
• Dzwonkowski Roman, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998.
• Dzwonkowski Roman, Odrodzenie życia religijnego w diecezji łucko-żytomierskiej i kamienieckiej 1941-1991, w: Restaurare omnia in Christo. 25-lecie reaktywowania Kościoła Rzymskokatolickiego na Ukrainie. Diecezja kijowsko-żytomierska, red. J. Ślepowroński, W.W. Żurek, Kijów-Żytomierz 2017, s. 85-117.
• Dzwonkowski Roman, Za wschodnią granicą 1917-1993. O Polakach i Kościele w dawnym ZSRR z Romanem Dzwonkowskim rozmawia Jan Pałyga, Warszawa 1993.
• Gadacz Jan Ludwik, Słownik polskich kapucynów, t. 2., Wrocław 1986.
• Gonczaruk Pawło, Wira i żyttia. Swidoctwa wirujuczych, „Studia Catholica Podoliae”, 2 (2003) s. 640-646.
• Hlebowicz Adam, „Trwajcie”. Biskup Jan Olszański (1919-2003), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 64 (2006) nr 5, s. 73-81.
• Jusiak Roman Oktawian, O. Martynian Wojciech Darzycki OFM (1918-2009) – bernardyn, odnowiciel franciszkanów na Ukrainie, Kalwaria Zebrzydowska 2014.
• Juszczyszyna Wiktorija, Pols’ko-ukrajins’ki wzajemyny na terytoriji Chmelnyc’koji obłasti: polaky ta Rymo-katołyc’ka Cerkwa w Gorodku, w: Represiji proty polakiw ta inszych nacionalnostej na Podilli: rol i misce w kraju, red. I. Jaszczuk, Chmelnyckyj 2016, s. 418-438.
• Kaczmarski Krzysztof, Niezłomny kapłan z Podola. Ks. kanonik Bronisław Mirecki (1903-1986), w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), red. M. Krzysztofiński, J. Wołсzański, t. 2, Rzeszów-Lwów 2017, s. 89-100.
• Karłowicz Leon, Ciernista droga. Życie i działalność o. Martyniana Darzyckiego OFM więźnia Kołymy, Kalwaria Zebrzydowska 1997.
• Karwowska Beniamina, Rozynkowski Waldemar, Zygner Leszek, Ks. Biskup Adolf Piotr Szelążek (1865-1950). Kapłan, biskup, wygnaniec, Podkowa Leśna 2010.
• Koprowski Marek, Kresy we krwi, Warszawa 2011.
• Kuczer Marija, Ksiądz Andrzej Gładysiewicz (1914-1983), duszpasterz parafii Połonne na Podolu, w: Wytrwać i przetrwać jak Bóg daje. Świadkowie Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie Sowieckiej 1917-1991, red. J. Wołczański, Kraków 2010, s. 329-354.
• Kumor Вolesław, Kasata diecezji kamienieckiej na Podolu w 1866, „Studia Catholica Podoliae, 1 (2002) s. 209-217.
• Lech Z., Szpieg Watykanu!, „Duszpasterz Polski Zagranicą”, (1993) nr 4, s. 565-574.
• Nabywaniec Stanisław, Odrodzenie diecezji kamienieckiej i jej losy po 1918 r., „Studia Catholica Podoliae”, 1 (2002) s. 157-207.
• Niemiec Jan, Utworzenie i początki działalności Wyższego Seminarium Duchownego diecezji kamieniecko-podolskiej obrządku łacińskiego w Gródku Podolskim 1991-1992, „Studia Catholica Podoliae”, (2002) nr 1, s. 61-91.
• Reaktywowanie duszpasterstwa w diecezjach żytomierskiej i kamienieckiej, oprac. M. Dębowska, Rzeszów 2010.
• Rosowski Witalij, Dzieje rzymskokatolickiej diecezji kamienieckiej w latach 1918-1941, Lublin 2008.
• Rozhkov Vladyslav, Losy świątyń i wspólnot rzymskokatolickich w obwodzie kamieniecko-podolskim (chmielnickim) w latach 1944-1964, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 115 (2021) s. 419–446.
• Rożkow Władysław, Ksiądz Władysław Wanags (1931-2001) – obrońca Kościoła na Podolu, Biały Dunajec-Ostróg 2018.
• Rożkow Władysław, Sowiecka administracja państwowa wobec duchowieństwa rzymskokatolickiego na Podolu w latach 1944-1964, w: Studia z historii najnowszej Polski, red. R. Łatka, M. Przeperski, t. 2, Warszawa 2020, s. 73-90.
• Rublowa Natalia, Kokin Sergij, Kuras Iwan, Biografiji rymo-katołyc’kych swiaszczenykiw, represowanych radians’koju władoju, „Z archiwiw WUCZK-GPU-NKWD-KGB” nr 21 (2003) nr 2, s. 374-438.
• Schematyzm Kamjanec-Podilskoji dijeceziji, Kamjanec-Podilskyj 2003.
• Sidłec’kyj Andrij, Swiatyj Antonij z Paduji, pokrowytel Gorodka, „Gołos Seminariji” 17 (2013) nr 1, s. 6-7.
• Sołżenicyn Aleksander, Archipelag Gułag. Próba dochodzenia literackiego, t. 1, Warszawa 1998.
• Sosnowskich Jelena, Transformacija gosudarstwienno-konfessionalnych otnoszenij w 1985-1997 gg. Na materiałach Czielabinskoj obłasti, Czielabinsk 2014.
• Stoczkowyj Wałerij, Nesterenko Wałerij, Rymsko-Katolycka Cerkwa na Podilli u 20-ti – 90-i roku XX st. Istoryko-geograficzne doslidżenia, Kołomyja 2001.
• Sula Dorota, Kościół katolicki na Ukrainie w latach 1921–1939, w: Państwo – religia. Instytucje państwowe i obywatele wobec religii w Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku, red. J. Durka, t. 1, Kalisz 2014, s. 107-128.
• Szpyczko Nela, Śladami Księdza Władysława Wanagsa, niestrudzonego sługi Maryi, „Rota” (2004) nr 49, s. 1-10.
• Szubtarski Grzegorz, Antykościelne ustawodawstwo w ZSRR za rządów Włodzimierza Lenina (1917-1923), „Kościół i Prawo”, 2 (2013) nr 2, s. 63-75.
• Szymański Józef, Kościół katolicki na Podolu. Obwód winnicki 1941-1964, Lublin 2003.
• Szymański Józef, Kościół katolicki w obwodzie kamieniecko-podolskim w 1945 r., w: Historia świadectwem czasów. Księdzu Markowi Tomaszowi Zahajkiewiczowi, red. W. Bielak, S. Tylus, Lublin 2006, s. 471-482.
• Urban Wincenty, Archidiecezja lwowska, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939-1945. Metropolie wileńska i lwowska, zakony, red. Z. Zieliński, Katowice 1992, s. 91-171.
• Urban Wincenty, Duszpasterska siejba kapłanów repatriantów na Ziemiach odzyskanych w latach 1945-1970, Wrocław 1972.
• Wołczański Józef, Misja pastoralna ks. Jana Olszańskiego na Podolu z lat 1944-1989 w relacjach sowieckich władz wyznaniowych, w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), red. M. Krzysztofiński, J. Wołсzański, t. 2, Rzeszów-Lwów 2017, s. 239-264.
• Wołсzański Józef, Ksiądz biskup Jan Olszański. Duszpasterz – patriota – człowiek, w: Pasterz i twierdza. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu biskupowi Janowi Olszańskiemu ordynariuszowi diecezji w Kamieńcu Podolskim, red. J. Wołczański, Kraków-Kamieniec-Podolski 2001, s. 9-19.
• Żaryn Jan, Starania ks. dr Teodora Benscha o uwolnienie czternastu księży diecezji łuckiej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (1997) nr 1, s. 61-71.
• Netografia
• Ks. Jan Ślepowroński, http://www.orient.sacro.pl/index.php?a=gl&s=246&szczeg=216 (dostęp: 7.01.2021).
• Poluchowicz Dmytro, Denysiewicz Anna, Przygody Świętego Antoniego na Podolu, http://slowopolskie.org/przygody-witego-antoniego-na-podolu/ (dostęp: 23.09.2020).

Identifiers

DOI

10.31743/abmk.11891

Biblioteka Nauki

2088342