O obecności dzieła św. Teofana Rekluza w polskiej refleksji

• Authors: Justyna Kroczak

Title variants

EN

Saint Theophan the Recluse’s oeuvre and reception of his thought in Poland

Abstracts

EN

St. Theophan the Recluse (George Govorov, 1815-1894) has been remembered by theologians and researchers for his ascetic and moral writings that were original yet stayed within the tradition of Russian hesychasm. In teaching how to enter into a prayer dialogue with God, St. Theophan considered a moulding of one’s heart of the most important spiritual exercises; piety and turning one’s mind to God were seen as means to this end. In Poland, the work of this theologian is known not only in the Orthodox but also in the Catholic circles (Jan Pryszmont published a monograph about him in 1979). Nonetheless, there are only two translations of his powerful writings and a dozen miscellaneous articles. So, he remains somewhat underrepresented. In the article, the work of St. Theophan is described within the context of Russian hesychasm; I am pointing out those aspects of the theologian’s thought that Polish researchers are interested in the most, and outline the perspectives for further research.

PL

Św. Teofan Rekluz (Gieorgij Goworow, zm. 1894) zapamiętany został przez teologów i badaczy dzięki swym oryginalnym, ale mieszczącym się w tradycji rosyjskiego hezychazmu, pismom ascetyczno-moralnym. Ten biskup i święty był także autorem monumentalnego, pięciotomowego rosyjskiego wydania Filokalii (Dobrotolubija). Jego droga duchowa wiodła od pracy naukowej w Seminarium Duchowym, poprzez funkcję biskupa tambowskiego i szackiego aż do życia zamkniętego w Pustelni w Wyszy. Uważa się go zarówno za teoretyka, jak i praktyka życia ascetycznego opartego na wschodniej tradycji duchowej. Cała jego nauka i pouczenia związane były z modlitwą Jezusową, rolą serca w modlitwie i hezychazmem. W pracy Słowo o modlitwie twierdził, że „sprawa modlitwy w życiu chrześcijańskim jest najważniejsza”. Dążenie serca do Boga powinno być celem człowieka; nie zawsze jest to łatwe, ale dzięki wytrwałości każdy może cel ten osiągnąć. Święty Teofan uczył, jak wejść w dialog modlitewny z Bogiem. Jednym z najważniejszych ćwiczeń duchowych było, według niego, kształtowanie serca – środkiem do celu była tu pobożność i zwrócenie umysłu ku Bogu. Dzieło tego teologa jest znane w Polsce nie tylko w środowisku prawosławnym, ale także katolickim, gdzie powstała nawet monografia na jego temat (Jan Pryszmont). Mimo to czuje się pewien niedosyt – istnieją jedynie dwa przekłady jego pism oraz kilkanaście rozproszonych artykułów. W artykule przedstawiam twórczość św. Teofana w kontekście rosyjskiego hezychazmu, wskazuję także te jej aspekty, które najbardziej interesują polskich badaczy oraz kreślę perspektywy możliwego rozwoju badań nad myślą teologa.

Keywords

EN

Theophan the Recluse; Saint of Vysha; Philokalia; Jan Pryszmont; Piotr Nikolski; Orthodox theology

PL

Teofan Rekluz; Święty z Wyszy; Filokalia; Jan Pryszmont; Piotr Nikolski; teologia prawosławna

• Publisher: Uniwersytet Zielonogórski. Wydział Humanistyczny
• Journal: Filologia Polska. Roczniki Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego
• Year: 2023
• Volume: 9
• Pages: 145-158

Dates

published

2023

Contributors

author

Justyna Kroczak

• Uniwersytet Zielonogórski

• https://orcid.org/000000027332989X

References

• Afanasjew M., Kościół Ducha świętego, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1974, nr 3.
• Afanasjew M., Kościół Ducha świętego – cd., „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1974, nr 4.
• Agnia (Cicha), Św. Ambroży z Optiny, „Bratczyk” 2002, nr 254.
• Andrejuk J., Doświadczenie mistyczne św. Serafina z Sarowa, Warszawa 1983 (praca magisterska ChAT).
• Andronowska S., Modlitwa Jezusowa, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1975, nr 4.
• Arseniew M., Doświadczenie religijne Apostoła Pawła, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1978, nr 3-4.
• Biesiady z Motowiłowym, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1981, nr 1-2 (przeł. H. Paprocki).
• Charkiewicz J., Starzec Ambroży Optiński, „Wiadomości PDB-G” 1999, nr 4.
• Choruży S., Hezychazm dzisiaj: asceza prawosławna jako dziedzictwo ogólnochrześcijańskie, przeł. Ł. Leonkiewicz, „Zeszyty Naukowe Centrum Badań im. Edyty Stein” 2011, t. 7: Kultura prawosławna, red. D. Jewdomikow, B. Brzeziński, N. Przybylska.
• Cieślik I., Starcy pustelni optyńskiej, Kraków 2005.
• Cyrek O., Hezychastyczna koncepcja przebóstwienia (theosis) w ujęciu Grzegorza Palamasa (1296-1359) i jej wpływ na paletę barwną ruskich ikon XIV i XV wieku, „Rocznik Teologiczny ChAT” 2012, (54) z. 1-2.
• Doroszkiewicz B., Mistyka św. Serafina z Sarowa, Warszawa 1981 (praca magisterska ChAT).
• Dzieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. Łużny, Lublin 1988.
• Fiedotow G., Święci Rusi (X-XVII w.), przeł. H. Paprocki, Bydgoszcz 2002.
• Florenski P., Ikony modlitewne św. Sergiusza, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1976, nr 1-2, przeł. Z. Podgórzec.
• Florenski P., Ławra Troicko-Sergiejewska i Rosja, [w:] idem, Ikonostas i inne szkice, przeł. Z. Podgórzec, Białystok 1997.
• Glaeser Z., Święty Serafin z Sarowa i jego pouczenia ascetyczno-duchowe, „Summarium” 1993-1994, nr 22-23.
• Gogol M., List do optińskich starców, przeł. E.K., „List Informacyjny. Pismo Rady Diecezjalnej Młodzieży przy Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 1989, nr 1.
• Hryniewicz W., Boska liturgia życia, „Więź” 1975, nr 1.
• Jarocewicz P., Święty Ambroży z Optino jako duszpasterz prawosławny, Warszawa 1994 (praca magisterska ChAT).
• Jasman K., Istota życia chrześcijańskiego według św. Serafina z Sarowa, „W Drodze” 1992, nr 6.
• Kadylak J., Hezychazm, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1977, nr 3-4.
• Kanonizacje Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (Dymitr Doński, Andrzej Rublow, Maksym Grek, Makary, Paisjusz Wieliczkowski, Ksenia, bp Ignacy Brianczaninow, Ambroży Optyński, bp Teofan Zatwornik), „Za i Przeciw” 1989, nr 5.
• Kempfi A., Patron Rosji św. Sergiusz z Radoneża i jego życiorys pióra Epifaniusza, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1984, z. 1.
• Kempfi A., Św. Serafin Sarowski eremita i cudotwórca, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1985, z. 2.
• Kiejzik L., Przyczynek do problematyki filozofii imienia: tożsamości i różnice stanowisk Sergiusza Bułgakowa i Aleksego Łosiewa, [w:] Palamas, Bułgakow, Łosiew. Rozważania o religii, imieniu Bożym, tragedii filozofii, wojnie i prawach człowieka, red. L. Kiejzik, Warszawa 2010.
• Klinger J., O istocie prawosławia, Warszawa 1983.
• Kowalska H., Kultura i eschatologia: Moskwa wieku XVII, Kraków 2007.
• Kowalska H., Kultura staroruska, XI-XVI w. Tradycja i zmiana, Kraków 1998.
• Kozłowski R., Z eklezjologii o. Mikołaja Afanasjewa, „Elpis” 2003, z. 7-8.
• Kroczak J., Saint Theophan the Recluse oeuvre and reception of his thought in Poland, [w:] Russian thought in Europe. Reception, polemics, developement, red. T. Obolevitch, T. Homa, J. Bremer, Kraków 2013.
• Księga imion Świętych, red. H. Fros SJ, F. Sowa, t. 5, Kraków 2004.
• Kumor B., Historia Kościoła, t. 7, Lublin 2001.
• Leśniewski K., „Nie potrzebują lekarza zdrowi...” Hezychastyczna metoda uzdrawiania człowieka, Lublin 2006.
• Leśniewski K., Droga do zbawienia w świetle zachowanych pouczeń św. Serafina z Sarowa, „Arche. Wiadomości Bractwa” 1999, nr 4-5.
• Literatura staroruska, wiek XI-XVII. Antologia, oprac. W. Jakubowski, R. Łużny, Warszawa 1971.
• M.W., Święty Sergiusz z Radoneża, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1975, z. 1-2.
• Metropolita Sawa (Hrycuniak), Modlitwa Jezusowa, [w:] Prawosławie. Światło prawdy i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999.
• Mień A., O modlitwie domowej, „List Informacyjny. Pismo Rady Diecezjalnej Młodzieży przy Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 1995, nr 1.
• Mnisi Góry Atos o duchowości prawosławnej, oprac. G. Krańczuk, Hajnówka 1995.
• Modzelewska B., św. Teofan Rekluz, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 19, Lublin 2013.
• Niemczyk W., Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1962 (R. 4).
• Nikolski P., Miejsce medytacji w prawosławnej kulturze ascetycznej, [w:] Medytacja. Postawa intelektualna, sposób poznania, gatunek dyskursu, red. T. Kostkiewicz i M. Saganiak, Warszawa 2010.
• Nikolski P., Wprowadzenie, [w:] Św. Teofan Rekluz, Droga do zbawienia, przeł. P. Nikolski, Kraków 2002.
• Nikolski P., Znaczenie tradycji ascetycznej w dialogu ekumenicznym, [w:] Żyć ekumenią w Kościołach lokalnych, red. P. Jaskóła, R. Porada, Opole 2003.
• Nowi święci rosyjscy. 1000-lecie chrztu Rusi, „Zorza” 1988, nr 1.
• Nowosielski J., Inność prawosławia, Białystok 1998.
• Obolevitch T., Od onomatodoksji do estetyki. Aleksego Łosiewa koncepcja symbolu. Studium historyczno-filozoficzne, Kraków 2011.
• Obolevitch T., Sergiusza Bułgakowa i Aleksego Łosiewa filozofia imienia, [w:] Palamas, Bułgakow, Łosiew. Rozważania o religii, imieniu Bożym, tragedii filozofii, wojnie i prawach człowieka, red. L. Kiejzik, Warszawa 2010.
• Ochał A., Rola Pustelni Optina w życiu i działalności wielkich pisarzy rosyjskich, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyjsko-słowiańskie. IV Kongres Teologów Polskich, Lublin 12-14 X 1989, red. A. Kubiś, M. Rusecki, Lublin 1994.
• Paisjusz Wieliczkowski, O modlitwie umysłu albo modlitwie wewnętrznej, przeł. J. Kuffel, Białystok 1995.
• Pańkowski J., Życie, działalność i twórczość św. Ignacego Brianczaninowa, „Elpis” 2006, z. 13-14.
• Paprocki H., Bibliografia czasopisma teologicznego „Elpis” 1926-1937, „Elpis” 1999, z. 1.
• Paprocki H., Recepcja rosyjskiej myśli religijnej w Polsce, „Elpis” 2005, z. 11-12.
• Paprocki H., Studium teologii prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1973, nr 4.
• Piekarska-Winkler D., Ruski ideał świętości, „Rocznik Teologiczny ChAT” 2006 (48, 1-2).
• Pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa (988-1988) na ziemiach wschodniej słowiańszczyzny od Rusi Kijowskiej do Rosji, Ukrainy i Białorusi, oprac. R. Łużny, Lublin 1994.
• Polskie badania filozofii rosyjskiej, cz. 1, red. L. Kiejzik, J. Uglik, Warszawa 2009.
• Polskie badania filozofii rosyjskiej, cz. 2, red. L. Kiejzik, J. Uglik, Warszawa 2012.
• Pryszmont J., Bp Teofan Pustelnik – moralista prawosławny (1815-1894). Życie i twórczość, „Studia Theologica Varsaviensia” 1977, nr 15.
• Pryszmont J., Doktryna moralna prawosławnego biskupa (Teofana Pustelnika) przedmiotem pracy habilitacyjnej teologa rzymskokatolickiego, „Rodzina” 1973, nr 29.
• Pryszmont J., Historia teologii moralnej, Warszawa 1987.
• Pryszmont J., Podstawowe założenia doktryny moralnej bpa Teofana Pustelnika, „Studia Theologica Varsaviensia” 1978, nr 2.
• Pryszmont J., Pokuta w prawosławiu, „Ateneum Kapłańskie” 1977 (89), z. 1.
• Pryszmont J., Prawosławna teologia moralna. Próba określenia specyfiki, „Collectanea Theologica” 1975, nr 2.
• Pryszmont J., Przemiana człowieka duchowego. Specyficzne wartości biznatyjsko-słowiańskiej duchowości i myśli moralnej, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyjsko-słowiańskie. IV Kongres Teologów Polskich, Lublin 12-14 X 1989, red. A. Kubiś, M. Rusecki, Lublin 1994.
• Pryszmont J., Życie chrześcijańskie jako realizacja zbawienia. Doktryna moralna biskupa Teofana Pustelnika, Warszawa 1979.
• Pustelnik z Zagorska (św. Sergiusz), „Papieskie Intencje Misyjne” 1985, nr 4.
• Radziukiewicz A., Dla przebudzenia grzeszników, „Przegląd Prawosławny” 2003, nr 3.
• Recepty św. Ambrożego, oprac. D. Wysocka, „Przegląd Prawosławny” 2001, nr 4.
• Sawicki D., Modlitwa Jezusowa i jej wpływ na rozwój duchowości, „Elpis” 2002, z. 6.
• Serafin Sarowski, O poście, przeł. J. Charkiewicz, „List Informacyjny. Pismo Rady Diecezjalnej Młodzieży przy Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 1989 (3).
• Serafin Sarowski, Ogień ducha świętego, przeł. H. Paprocki, Białystok 1992.
• Słowo o Bogu i człowieku. Myśl religijna Słowian Wschodnich doby staroruskiej, przeł. R. Łużny, Kraków 1995.
• Smykowska E., By poznać prawosławie (recenzja książki J. Pryszmonta, Życie chrześcijańskie jako realizacja zbawienia. Doktryna moralna biskupa Teofana pustelnika), „Więź” 1980, nr 1.
• Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. I, Białystok-Ryboły 1994.
• Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. II, Białystok-Ryboły 1996.
• Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. III, Białystok-Ryboły 1998.
• Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. IV, Białystok 2003.
• Špidlik T., La doctrine spirituelle de Théophane le Reclu Le Cœur et l’Esprit, Roma 1965.
• Špidlik T., Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, przeł. J. Dembska, Warszawa 2000.
• Špidlik T., Wielcy mistycy rosyjscy, przeł. J. Dembska, Kraków 1996.
• Stabińska J. OSB, Święty Serafin Sarowski, „Przewodnik Katolicki” 1975, nr 3.
• Św. Teofan Rekluz, Droga do zbawienia, przeł. P. Nikolski, Kraków 2002.
• Św. Teofan Rekluz, Słowo o modlitwie, przeł. P. Nikolski, Kraków 2003.
• Święci Rosyjscy. Serafin z Sarowa, „Zorza” 1988, nr 1.
• Święty Serafin z Sarowa, Żywot i pouczenia, Hajnówka 1999 (przeł. Strach).
• Świtkiewicz A., Próba rekonstrukcji myśli Grzegorza Palamasa w artykule B. Krivocheine’a pt. Asketiczeskoje i bogosławskoje uczenije sw. Grigorija Palamy, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 1997, nr 3.
• Teologia i kultura Starej Rusi, red. W. Hryniewicz, J. Gajek (seria: Teologia w Dialogu, t. 7), Lublin 1993.
• Tofiluk J., Hezychazm i jego wpływ na rozwój duchowości, „Elpis” 2002, z. 6.
• Trzcińska I., Wstęp, [w:] J.-Y. Leloup, Hezychazm. Zapomniana tradycja modlitewna, przeł. H. Sobieraj, Kraków 1996.
• Wyszomirski T., Prawosławny kościół rosyjski, „Novum” 1978, nr 2.

Identifiers

DOI

10.34768/fp2023a7

Biblioteka Nauki

22792541