Bowl-Shaped Stone Objects From The Magdalenian Site Ćmielów 95 "Mały Gawroniec"

• Authors: Michał Paczkowski , Michał Przeździecki

Title variants

PL

Kamienne przedmioty miseczkowate ze stanowiska kultury magdaleńskiej Ćmielów 95 „Mały Gawroniec”

Abstracts

PL

Liczne występowanie zabytków kamiennych (z tzw. skał niekrzemionkowych) jest charakterystyczną cechą stanowisk kultury magdaleńskiej. Są to zarówno formy będące efektem celowych modyfikacji, jak i przedmioty o „naturalnym” charakterze, nie noszące śladów intencjonalnej obróbki, związane jednak bezpośrednio z realizowanymi na stanowisku aktywnościami. Szczególne miejsce w zestawie zabytków ze skał niekrzemionkowych zajmują przedmioty o miseczkowatym kształcie. W literaturze część z nich jest interpretowana jako lampki na paliwo tłuszczowe. Znane są one z wielu stanowisk kultury magdaleńskiej, zarówno z zachodniej jak i środkowej Europy, w tym z Polski. Odkryte w 2004 roku stanowisko 95 w Ćmielowie, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie, zlokalizowane jest na wschodnim skraju opatowsko-sandomierskiego płata lessowego. „Mały Gawroniec” to lokalna nazwa wzgórza o stromych zboczach i charakterystycznej formie cypla, od północy i północnego-zachodu podciętego przez głębokie wąwozy, od południa zaś przez dolinę rzeki Przepaść (Ryc. 1). Łącznie na stanowisku zarejestrowano 1028 zabytków ze skał niekrzemionkowych, głównie różnej wielkości płyt piaskowca oraz okruchów chalcedonitu, który w formie stosunkowo dużych konkrecji pozyskiwany był zapewne w okolicach Drygulca, położonego ok. 3,5 km, od Ćmielowa. Inne typy skał (szary łupek, kreda oraz wapień) reprezentowane są przez pojedyncze znaleziska. Z perspektywy archeologicznej dominującą grupą są „naturalne” fragmenty skał bez wyraźnych cech intencjonalnej obróbki mechanicznej (ang. non-utilised objects), choć niewątpliwie związane z funkcjonowaniem obozowiska. Przeważnie występują one w postaci średniej wielkości płytek piaskowca lub wielościennych, ostrokrawędzistych okruchów chalcedonitu. Niektóre z nich mają różnego rodzaju ślady zmian termogenicznych (okopcenia, zmiany barwy, spękania), co sugeruje, że mogły być wykorzystywane np. jako elementy konstrukcji palenisk lub tzw. cooking stones. Ostatnia interpretacja znajduje potwierdzenie w wynikach analiz fizykochemicznych dwóch fragmentów przedmiotów chalcedonitowych. Druga grupa (ang. utilised objects) reprezentowana jest zaledwie przez kilka, ale za to efektownych znalezisk: sześć tzw. plaquettes, dwa dyskoidalne zabytki w typie tzw. rondelles oraz drobny wrzecionowaty przedmiot z szarego łupku z serią nacięć i żłobień na powierzchni. W inwentarzu zabytków kamiennych ze stanowiska Ćmielów 95 wydzielono łącznie siedem obiektów miseczkowatych lub z miseczkowatymi zagłębieniami. Podstaw dla takiej identyfikacji dostarczyły wyniki badań morfologicznych oraz porównawczych, głównie opartych na danych z literatury, a także zestaw specyficznych śladów termogenicznych. Z tego też względu w procesie charakterystyki tej grupy znalezisk z Ćmielowa zdecydowano się określać je mianem przedmiotów miseczkowatych, a pojęcie „lampki” celowo stosowane jest w cudzysłowie, jako podkreślenie ostatecznie nierozstrzygniętych wątpliwości autorów. Pięć tych przedmiotów wykonanych jest z piaskowca, dwa z chalcedonitu. W artykule skoncentrowano się na omówieniu grupy zabytków z piaskowca (Ryc. 2, 5:2). Ważnym elementem łączącym te obiekty jest także sposób ich wykonania, polegający na wykorzystaniu fragmentów skał o naturalnie miseczkowatym kształcie, stanowiących praktycznie gotowe „naczynia”, nie wymagające specjalnych modyfikacji. Kluczowym argumentem przesądzającym, że mamy do czynienia z lampką, nie jest miseczkowaty kształt obiektu, ale występowanie na jego powierzchni specyficznych śladów termogenicznych – okopceń, zwęglonej przywry lub czerwonawych przebarwień. Ślady przekształceń termicznych stwierdzono w odniesieniu do wszystkich przedmiotów miseczkowatych odkrytych na „Małym Gawrońcu”. Przejawiają się one w zmianie pierwotnej barwy skał użytych do ich produkcji na ciemnoczerwoną lub wręcz brązową (Ryc. 3). Według klasycznego podziału, zaproponowanego jeszcze w latach 80. XX wieku, wyróżnia się trzy typy lampek: z obiegiem otwartym, z obiegiem zamkniętym oraz z obiegiem zamkniętym i z wyodrębnionym uchwytem (Ryc. 4). W wypadku opisywanej grupy zabytków z Ćmielowa dysponujemy stosunkowo niewielkimi fragmentami, niemniej wydają się one wystarczające dla przyporządkowania dwóch obiektów (Ryc. 2:3.4) do pierwszej, zaś trzech zabytków (Ryc. 2:1.2.5) do drugiej z tych kategorii. Jeden z zabytków (Ryc. 2:1, 5:2) ma trzy symetrycznie rozmieszczone zagłębienia, analogiczne do odnotowanych na jednej z lampek z jaskini Pekárna, gdzie na krawędzi wykonanego z piaskowca przedmiotu znajdują się dwa ślady interpretowane jako negatywy odbić, które mogą być rodzajem ornamentu. Kamienne lampki na paliwo tłuszczowe znane są z całego obszaru kultury magdaleńskiej. Najwięcej pochodzi z zachodniej Europy, przede wszystkim z południowo-zachodniej Francji. We wschodniej prowincji magdalenienu rejestrowane są one zdecydowanie rzadziej. Do niedawna znane były tylko z Czech – Hostim (Ryc. 5:5a–c) – i Moraw – jaskinie Pekárna (Ryc. 5:4a.b) i Býčí Skála (Ryc. 5:1) oraz Kolíbky. Ostatnio ich lista poszerzyła się o kilka nowych znalezisk z Polski. Lampki lub ich fragmenty odkryto na stanowiskach Dzierżysław 35 (Ryc. 5:3) oraz Wilczyce 10. Najczęściej wykonywane były one z wapienia lub piaskowca, ale znane są także przykłady lampek z innych surowców, np. łupku, szarogłazu czy konkrecji żelazistych. Znalezione w Ćmielowie „lampki” z piaskowca o laminowanej strukturze mieszczą się w standardzie surowcowym podobnych wyrobów magdaleńskich.

EN

The aim of the article is to present the preliminary results of the analysis of a group of stone artefacts with a bowl-like shape discovered at the archaeological site of the Magdalenian culture Ćmielów 95 "Mały Gawroniec". The research included a study of morphological features and macroscopic characteristics of the traces on the objects’ surface. The data obtained in this way, supported, among others, by analogy, provided the basis for their identification as presumable fragments of lamps. However, the authors point out a series of doubts related to the adoption of such functional attribution of the analysed artefacts. They are mainly due to their poor state of preservation and the complex nature of the observed thermogenic changes.

Keywords

PL

zabytki kamienne; lampki; kultura magdaleńska; późny paleolit; stanowisko archeologiczne Ćmielów 95

EN

stone artefacts; lamps; Magdalenian culture; Late Palaeolithic; archaeological site Ćmielów 95

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2021
• Volume: LXXII
• Issue: 72
• Pages: 171-178

Dates

published

2021

Contributors

author

Michał Paczkowski

• Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Długa 52, 00-241 Warszawa

author

Michał Przeździecki

• Katedra Archeologii Epoki Kamienia, Wydział Archeologii Uniwersytet Warszawski, Polska

References

• AMY M. 2020: Barely Scratching the Surface: An Experimental Approach to Engraved Magdalenian Plaquettes, EXARC 2020/1 (https://exarc.net/ark:/88735/10486; access 10. 03.2020).
• BATCHELOR D. 1979: The Use of Quartz and Quartzite as Cooking Stones, [in:] G. Bosinski (ed.), Die Ausgrabungen in Gönnersdorf 1968–1976 und die Siedlungsbefunde der Grabung 1968, Der Magdalénien-Fundplatz Gönnersdorf 3, Wiesbaden, 154–164.
• DE BEAUNE S.A. 1987a: Palaeolithic Lamps and Their Specialization: A Hypothesis, “Current Anthropology” 28/4, 569–577.
• DE BEAUNE S.A. 1987b: Lampes et Godets au Paleolithique, “Gallia Préhistoire” Suppl. XXIII, Paris.
• DE BEAUNE S.A., WHITE R. 1993: Ice Age Lamps, “Scientific American” 268/3, 108–113.
• BOBAK D. ET ALII 2010: D. Bobak, M. Łanczont, A. Nowak, M. Połtowicz-Bobak, S. Tokarczyk, Wierzawice, st. 31 – nowy ślad osadnictwa magdaleńskiego w Polsce południowo-wschodniej, “Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” XXXI, 63–78.
• GINTER B. ET ALII 2002: B. Ginter, M. Połtowicz, M. Pawlikowski, S. Skiba, J. Trąbka, A. Wacnik, M. Winiarska-Kabacińska, P. Wojtal, Dzierżysław 35 – stanowisko magdaleńskie na przedpolu Bramy Morawskiej, [in:] J. Gancarski (ed.), Starsza i środkowa epoka kamienia w Karpatach polskich, Krosno, 111–145.
• KLÍMA B. 1974: Archeologický výzkum plošiny před jeskyní Pekárnou, Studie Archeologického ústavu Československé akademie věd v Brně II/1, Brno.
• KOLANO M., CAŁA M. 2011: Lessy okolic Sandomierza w świetle badań geologiczno-inżynierskich, “Górnictwo i Geoinżynieria” 35/2, 349–358.
• KONDRACKI J. 2001: Geografia regionalna Polski, Warszawa2.
• KOWALSKI T. 2014: Various Uses of Igneous, Metamorphic and Sedimentary Rocks in the Camp of Wilczyce, [in:] R. Schild (ed.), Wilczyce. A Late Magdalenian Winter Hunting Camp in Southern Poland, Warszawa, 293–318.
• LEESCH D. ET ALII 2010: D. Leesch, J. Bullinger, M.-I. Cattin, W. Müller, N. Plumettaz, Hearths and Hearth-Related Activities in Magdalenian Open-Air Sites: The Case Studies of Champréveyres and Monruz (Switzerland) and Their Relevance to an Understanding of Upper Paleolithic Site Structure, [in:] Połtowicz-Bobak M., Bobak D. (eds.), The Magdalenian in Central Europe. New Finds and Concepts, Collectio Archaeologica Ressoviensis XV, Rzeszów, 53–70.
• LOWE J.J. ET ALII 2008: J.J. Lowe, S.O. Rasmussen, S. Björck, W.Z. Hoek, J.P. Steffensen, M.J.C. Walkere, Z.C. Yu, The INTIMATE group, Synchronisation of palaeoenvironmental events in the North Atlantic Region during the Last Termination: a revised protocol recommended by the INTIMATE group, “Quaternary Science Reviews” 27/1–2, 6–17.
• MAIER A. 2015: The Central European Magdalenian. Regional Diversity and Internal Variability, Vertebrate, Paleobiology and Paleoanthropology Series. Dordrecht.
• NAKAZAWA Y. ET ALII 2009: Y. Nakazawa, L.G. Straus, M.R. González-Morales, D. Cuenca Solana, J. Caro Saiz, On stone-boiling technology in the Upper Paleolithic: behavioral implications from an Early Magdalenian hearth in El Mirón Cave, Cantabria, Spain, “Journal of Archaeological Science” 36/3, 684–693.
• NEEDHAM A. 2017: Palaeolithic Art: More than Meets the Eye? An Object Biography Approach to Engraved Stone Plaquettes from the Magdalenian Site of Montastruc, South-Central France, unpublished PhD, University of York.
• MIŚTA-JAKUBOWSKA E.A. ET ALII (in press): E.A. Miśta-Jakubowska, Ł. Kruszewski, M. Przeździecki, M. Paczkowski, L. Marynowski, A.M. Gójska, M. Wilczopolska, R. Diduszko, K. Pyżewicz, T. Kosiński, K. Trela, M. Szubski, Thermal transformation of chalcedonite artefacts from the Magdalenian site of Ćmielów 95 “Mały Gawroniec” (Poland), “Archaeometry” (doi: 10.1111/arcm.12703).
• OLIVA M. ET ALII 2015: M. Oliva, M. Golec, R. Kratochvíl, P. Kostrhun, Jeskyně Býčí Skála ve svých dějích a pradějích, Anthropos: studies in anthropology, palaeoethnology, palaeontology and quaternary geology 39 (N.S. 31), Brno.
• PACZKOWSKI M.v2020: Zabytki kamienne, [in:] M. Przeździecki, W. Migal (eds.), Na granicy światów. Obozowisko kultury magdaleńskiej w Ćmielowie, woj. świętokrzyskie, Warszawa, 244–278.
• PŁONKA T. ET ALII 2020: T. Płonka, M. Diakowski, R. Niedźwiedzki, G. Ziółkowski, Przedmioty symboliczne, [in:] M. Przeździecki, W. Migal (eds.), Na granicy światów. Obozowisko kultury magdaleńskiej w Ćmielowie, woj. świętokrzyskie, Warszawa, 279–313.
• POŁTOWICZ-BOBAK M. 2013: Wschodnia prowincja magdalenienu, Rzeszów.
• PRZEŹDZIECKI M. 2020: Historia i metodyka badań, [in:] M. Przeździecki, W. Migal (eds.), Na granicy światów. Obozowisko kultury magdaleńskiej w Ćmielowie, woj. świętokrzyskie, Warszawa, 11–31.
• PRZEŹDZIECKI M. ET ALII 2011: M. Przeździecki, W. Migal, M. Krajcarz, K. Pyżewicz, Ćmielów, st. 95 („Mały Gawroniec”), woj. świętokrzyskie. Badania w roku 2009, “Światowit” NS VIII (XLIX), fasc. B (2009–2010), 191–192.
• PRZEŹDZIECKI M. ET ALII 2012: M. Przeździecki, W. Migal, M. Krajcarz, K. Pyżewicz, Obozowisko kultury magdaleńskiej na stanowisku 95 „Mały Gawroniec” w Ćmielowie, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie, “Światowit” NS VII (XLVIII), fasc. B (2006–2008), 225–234.
• SVOBODA J. ET ALII 1995: J. Svoboda, A. Přichystal, V. Ložek, H. Svobodová, J. Toul, Kolíbky, a Magdalenian Site in the Moravian Karst, “Quartär” 45/46, 135–159.
• SVOBODA J. ET ALII 2000: J. Svoboda, L. Horáček, V. Ložek, H. Svobodová, J. Šilar, The Pekárna Cave, Magdalenian stratigraphy, environment, and the termination of the loess formation in Moravian Karst, “Sbornik geologických věd – Antropozoikum” 24, 61–79.
• VENCL S. 1995: Hostim. Magdalenian in Bohemia, “Památky archeologické” Suppl. 4, Prague.

Identifiers

DOI

10.36154/wa.72.2021.07

Biblioteka Nauki

2048960