Bizantyńsko-ruskie sceny Naigrawania w kolegiacie w Wiślicy oraz w kaplicy Świętej Trójcy na Zamku Królewskim w Lublinie w świetle aktualnych badań i interpretacji

• Authors: Dominika Grabiec

Title variants

EN

The Ruthenian-Byzantine Scenes of the Mocking of Jesus at the Wiślica Collegiate Church and the Holy Trinity Chapel at Lublin’s Royal Castle, in the Light of Research and Interpretations to Date

Abstracts

EN

The Ruthenian-Byzantine frescos found in the Holy Trinity Chapel at Lublin’s Royal Castle and the Collegiate Church of the Nativity of the Blessed Virgin Mary in Wiślica have already been the subject of numerous studies. Funded by Polish king Władysław II Jagiełło late in the 14th c. (Wiślica) and in the early 15th c. (Lublin, 1418), they are one of several sets of Eastern-style paintings in Poland’s major churches. Even though the original composition of the scenes of the Mocking of Jesus in Wiślica and Lublin, with their musical motifs, has long attracted the interest of art historians and musicologists, those motifs have not been studied in detail so far. Scholars have usually limited themselves to a literal interpretation of the role of musicians as jeerers whose task is to deafen and deride Jesus with the cacophony of their music. However, the latest research into the Byzantine scenes of the Mocking of Jesus comprising musical motifs points to completely different directions of interpretation. The earliest such scenes, with depictions of music instruments and dance, dated to the turn of the 11th and 12th centuries, are found in the form of miniatures in Byzantine Books of the Gospels, and in icons by a Georgian monk preserved in St Catherine’s Monastery on Mount Sinai. The very idea of incorporating musical motifs into the Passion narrative had most likely appeared somewhat earlier among artists from Constantinople. Early in the 13th century such scenes were already known in Georgia (the monasteries in Timotesubani and Ozaani), while toward the end of the same century they can be found in the Balkans, where they attained their most developed, mature form, as well as in the Franciscan retabulum from Majorca. In the 14th and 15th centuries they were particularly popular in today’s Serbia, Macedonia, Kosovo, Greece, and Bulgaria. From the 16th century, numerous copies are found in Romania and Wallachia. The most recent such paintings are dated to the 18th century. The Polish works were inspired by those from the Balkans. However, detailed analysis reveals unique and original solutions, as well as an untypical choice of music instruments, which may reflect our local musical culture, or represent the musicians then active at King Jagiełło’s court. Literature of the subject offers many very different interpretations of the Balkan scenes of the Mocking of Jesus, among others, in the context of the charivari, commedia dell’arte, or Passion plays. Some scholars have suggested links to the ancient rituals of humiliating prisoners-of-war, or to historical instances of insulting Byzantine emperors and dignitaries with bantering dances and songs. The paintings have also been interpreted in Biblical contexts, namely, those that refer to the suffering of the just. Most convincing, however, are the elements of ancient imperial iconography and the indebtedness of the overall composition to scenes of emperors’ coronations. Through such references, painters and theologians seem to have aimed to emphasise the mocked Christ’s royal dignity as the true King of the Jews and Messiah. Musical elements were to bring to mind courtly ceremonies as well as the Psalms that invite the listeners to play, sing and dance in honour of the Lord and King. The Polish paintings from Wiślica and Lublin draw on the Balkan tradition and are an interesting example of influences from geographically remote areas as well as transformations taking place in the peripheral regions.

PL

Freski bizantyńsko-ruskie w Kaplicy Świętej Trójcy na Zamku Królewskim w Lublinie oraz w kolegiacie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wiślicy były już przedmiotem licznych studiów. Malowidła te zostały ufundowane przez króla Polski, Władysława Jagiełłę, pod koniec XIV w. (Wiślica) i na początku XV w. (Lublin, 1418 r.), jako jedne z kilku zespołów malowideł w najważniejszych świątyniach kraju wykonanych w stylu wschodnim. Choć oryginalna kompozycja scen Naigrawania z motywami muzycznymi zachowanych w Wiślicy i Lublinie budziła od dawna zainteresowanie historyków sztuki i muzykologów, to nie zostały one do tej pory szczegółowo przebadane. Zazwyczaj poprzestawano na dosłownym odczytywaniu roli muzyków jako szyderców ogłuszających i wyszydzających Chrystusa kakofoniczną muzyką. Tymczasem nowe badania na temat bizantyńskich scen Naigrawania z motywami muzycznymi wskazują zupełnie inne kierunki interpretacji. Pierwsze przykłady bizantyjskich scen Naigrawania z motywami instrumentów muzycznych i tańca datowane są na przełom XI i XII wieku. Są to miniatury zdobiące bizantyńskie Ewangeliarze oraz ikony gruzińskiego mnicha zachowane w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Sama idea włączenia motywów muzycznych do narracji pasyjnej pojawiła się prawdopodobnie nieco wcześniej w kręgach artystów konstantynopolitańskich. Na początku XIII w. sceny takie znane były już w Gruzji (monastery w Timotesubani i Ozaani), natomiast pod koniec tego stulecia pojawiły się na Bałkanach, gdzie osiągnęły najpełniejszą, dojrzałą formę, ale także na franciszkańskim retabulum z Majorki. Wiek XIV i XV to okres ich szczególnej popularności na terenach dzisiejszej Serbii, Macedonii, Kosova, Grecji i Bułgarii. W XVI w. liczne kopie pojawiają się też w Rumunii i na Wołoszczyźnie. Najpóźniejsze malowidła datowane są na XVIII w. Polskie przykłady inspirowane były bałkańskimi malowidłami, choć dokładna analiza wskazuje na zastosowanie oryginalnych, unikatowych rozwiązań i nietypowego doboru instrumentów muzycznych, mogących odzwierciedlać lokalną kulturę muzyczną, bądź muzyków przebywających na dworze Jagiełły. W literaturze pojawiło się wiele bardzo zróżnicowanych propozycji interpretacji bałkańskich scen Naigrawania, m.in. w kontekście charivari, komedii dell’arte, czy dramatyzacji pasyjnych. Niektórzy badacze sugerowali ich związek z antycznymi rytuałami upokarzania jeńców, bądź z konkretnymi epizodami znieważania cesarzy i dostojników bizantyjskich prześmiewczymi tańcami i pieśniami. Próbowano również odczytywać je w kluczu biblijnym, w kontekście fragmentów odnoszących się do cierpienia sprawiedliwych. Najmocniej przemawiały jednak elementy antycznej ikonografii imperialnej oraz kompozycja nawiązująca do scen koronacji cesarskich. Wydaje się, że malarze i teologowie chcieli podkreślić w ten sposób królewską godność wyszydzonego Chrystusa, prawdziwego Króla Żydowskiego i Mesjasza. Elementy muzyczne miały ewokować ceremonie dworskie, ale także Psalmy wzywające do gry, śpiewu i tańca na cześć Pana, Króla. Polskie malowidła z Wiślicy i Lublina wpisują się w bałkańską tradycję i są interesującym przykładem jej odległych oddziaływań, a także przekształceń jakie dokonywały się na peryferiach.   

Keywords

PL

sceny Naigrawania; freski bizantyńsko-ruskie; Kaplica Świętej Trójcy w Lublinie; Zamek Królewski w Lublinie; kolegiata w Wiślicy; średniowieczne instrumenty muzyczne; ikonografia muzyczna

EN

Mocking scenes; Ruthenian-Byzantine frescoes; Holy Trinity Chapel in Lublin; Royal Castle in Lublin; Collegiate in Wiślica; medieval musical instruments; musical iconography

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2020
• Volume: 65
• Issue: 2
• Pages: 147-177

Dates

published

2020

Contributors

author

Dominika Grabiec

• Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

• https://orcid.org/0000000343503188

References

• Bakalova, Elka. Stenopisite na crkvata pri sielo Berendé. Sofa: Bulgarski Houdozhnik, 1976.
• Bałabanov, Kosta. Macedonian Frescoes. Skopje: Detska Radost, 1995.
• Banach, Jerzy. Tematy muzyczne w plastyce polskiej. Kraków: PWM, 1956.
• Boeck, Elena. „Simulating the Hippodrome: Te Performance of Power in Kiev’s St. Sophia”. The Art Bulletin 91, nr 3 (2009): 283–301.
• Felmy, Karl Christian. Das Buch der Christus – Ikonen. Freiburg: Herder, 2004.
• Deluga. Waldemar. „Byzantine Frescoes in Latin Churches of the Jagiellonian Age in Poland and Lithuania: History of the Discover”. Arte Christiana 106, nr 844 (2008): 24–34.
• Ðjurić-Klajn, Stana. A Survey of Serbian Music through the Ages. Belgrade: Association of Composers of Serbia, 1972.
• Floreva, Elena. Te Church of the Prophet Eliah in Boboshevo. Sofa: Bulgarski Houdozhnik, 1978.
• Grabar, André. L’empereur dans l’art byzantin. London: Variorum Reprints, 1971.
• Grabiec, Dominika. „Musical Motifs in Christ’s Passion: the Mocking of Christ from the Holy Trinity Chapel at Lublin Castle and Miniatures from the Cracovian Dominican meditations (ca. 1532)”. W: Te Musical Heritage of the Jagiellonian Era, red. Paweł Gancarczyk, Agnieszka Leszczyńska, 29–37. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, Uniwersytet Warszawski, Biblioteka Narodowa, 2012.
• Grabiec, Dominika. „Przedstawienia Pasji w malarstwie włoskim od XIII do XV w. Próba interpretacji symboliki trąb i rogów”. Dysertacja doktorska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2017.
• Gronek, Agnieszka. Ikony Męki Pańskiej. O przemianach w malarstwie cerkiewnym ukraińsko- -polskiego pogranicza. Kraków: Collegium Columbinum, 2007.
• Gronek, Agnieszka. „O wątku ewangelicznym w bizantyńsko-ruskich malowidłach w wiślickiej kolegiacie”. W: Doctus artifex. Studia ofarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Wojciech Bałus, Wojciech Walanus, Marek Walczak, 179–191. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, PAU, 2007.
• Grotowski, Piotr Łukasz. „Dwie nieznane sceny w prezbiterium kolegiaty wiślickiej”. W: Ars graeca. Ars latina. Studia dedykowane Profesor Annie Różyckiej-Bryzek, red. Wojciech Bałus, Waldemar Ceran i in., 145–154. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001.
• Grotowski, Piotr Łukasz. „On the Margins of Meaning: Some Remarks on Gesture as Depicted in the Orthodox Frescoes of Roman Catholic Churches in Poland”. Biuletyn Historii Sztuki 70, nr 1 (2008): 163–176.
• Grzybkowski Andrzej, red., Wiślica: nowe badania i interpretacje. Warszawa: Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1997.
• Guizzi, Febo. „Corni, strepiti, diavoli e Guidei. Le rafgurazioni del Cristo Deriso e il ‘demoniaco’ nei rituali della Passione”. W: Charivari. Mascherate di vivi e di morti. Atti del V Convegno Internazionale, Rocca Grimalda, 7–8 ottobre 2000, red. Franco Castelli, 217–219. Alessandria: Edizioni dell’Orso 2004.
• Herrin, Judith Herrin. Bizancjum. Niezwykłe dziedzictwo średniowiecznego imperium. Przekł. Norbert Radomski. Poznań: Rebis, 2014.
• Hourihane, Column. Pontius Pilate, Anti-semitism, and the Passion in Medieval Art. Princeton: Princeton University Press, 2009.
• Ilnitchi Currie, Gabriela. „Catalogus. A Corpus of Pictorial Representations of Musical Instruments and Dances in the Church Frescoes of Present-day Romania, Wallachia and Moldavia, ca. 1350 to ca. 1750”. Imago Musicae 23 (2006–2010): 101–152.
• Ilnitchi, Gabriela. „Ottoman Echoes, Byzantine Frescoes, and Musical Instruments in the Balkans”. W: Balkan Popular Culture and the Ottoman Ecumene: Music, Image, and Regional Political Discourse, red. Donna A. Buchanan, 194–224. Maryland: Te Sacrecrow Press, Lanham, 2007.
• Ilnitchi Currie, Gabriela. „The Emergence of a Paradigm: Representations of Musical Instruments in the Palaiologian Depictions of the ‘Mocking of Christ’”. Imago Musicae 23 (2006–2010): 47–78.
• Janocha, Michał. Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczpospolitej. Problem kanonu. Warszawa: Neriton, 2002.
• Jurkowlaniec, Grażyna. „The Artistic Patronage of Ladislaus Jagiełło. Beyond the Opposition between Byzantium and the Renaissance”. W: Bizancjum a Renesansy. Dialog kultur, dziedzictwo antyku. Tradycja i współczesność, red. Michał Janocha i in., 271–281. Warszawa: Instytut Badań Interdyscyplinarnych „Artes Liberales” UW, 2012.
• Keiko, Kono. „Notes on the Dancers in the Mocking of Christ at Staro Nagoročino”. Deltion of the Christian Archaeological Society 27, nr 4 (2006): 159–168.
• Kozak, Łukasz. „Rota – ośla lira czy psalterium Dawida? Przykład ambiwalencji w średniowiecznej ikonografi muzycznej”. W: Sacrum – obraz i funkcja w społeczeństwie średniowiecznym, red. Aneta Pieniądz-Skrzypczak, Jerzy Pysiak, 117–132. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2005.
• Kruk, Mirosław P. „Malowidła Graeco opere fundacji Jagiellonów jako postulat unii pań- stwowej i kościelnej oraz jedności Kościoła”. W: Między teologią a duszpasterstwem powszechnym na ziemiach Korony doby przedtrydenckiej. Dziedzictwo Średniowiecza i wyzwania XV–XVI wieku, red. Wacław Walecki, 145–201. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2017.
• Lidova, Maria. „Creating a Liturgical Space: Te Sinai Complex od Icons by Ioannes Tohabi”. W: Vakhtang Beridze 1st International Symposium of Georgian Culture: Georgian Art in the Context of European and Asian Cultures. Proceedings, June 21–29, 2008 Georgia, red. Peter Skinner, Dimiti Tumanishvili, Anna Shanshiashvili, 226–231. Tbilisi: Georgian Arts & Culture Center, 2009.
• Lidova, Maria. „Te Artist’s Signature in Byzantium. Six Icons by Ioannes Tohabi in Sinai Monastery (11th–12th Century)”. Opera – Nomina – Historiae. Giornale di Cultura Artistica 1 (2009): 77–98, online http://onh.giornale.sns.it.
• Maguire, Henry. „Parodies of Imperial Ceremonial and the Reflections in Byzantine Art”. W: Court Ceremonies and Rituals of Power in Byzantin and the Medieval Mediterranean. Comparative Perspectives, red. Alexander Beihammer, Stavroula Constantinou, Maria Parani, 417–431. Leiden–Boston: Brill, 2013.
• Mâle, Émile. L’art réligieux du XIIe siècle en France. Paris: Librairie Armand Colin, 1953.
• Malinowski, Andrzej. „Aklamacje w ceremoniach bizantyńskich”. W: Musica Antiqua Europae Orientalis, 317–337. T. 7. Bydgoszcz: Filharmonia Pomorska, 1983.
• Marrow, James. Passion Iconography in Northern European Art of the Late Middle Ages and Early Renaissance. Krotrijk: Van Ghemmert Publishing Company, 1979.
• Morawska, Katarzyna. Średniowiecze. Część 2: 1320–1500. Warszawa: Sutkowski Edition, 1998 (= Historia Muzyki Polskiej 1).
• Panayotova, Dora. Bulgarian Mural Paintings of the 14th Century. Sofa: Foreign Languages Press, 1966.
• Pejović, Roksanda. Predstave muzickih instrumenata u srednjovekovnoj Srbiji. Beograd: Srpska Akademija Nauka i Umetnosti, 1984.
• Perz, Mirosław. „Te Sacred and the Profane in Polish Music Sources and Paintings of the Fifteenth Century”. W: Ars musica – ars sacra, red. David Hiley, Wolfgang Horn, 41–56. Tutzing: Hans Schneider, 2007.
• Potterie, Ignace de la. Męka Jezusa Chrystusa według Ewangelii Jana. Przekł. Tadeusz Kukułka. Kraków: WAM, 2006.
• Privalova, Ekaterina. Rospis’ Timotesubani: issledovanie po istorii gruzinskoj srednevekovoj monumental’noj zhivopisi. Tbilisi: Metsniereba, 1980.
• Radojčić, Svetozar. „Ruganje Hristu na fresci u Starom Nagoričinu”. Narodna Starina 35 (1939): 15–32.
• Réau, Louis. Iconographie de l’Art Chrétien. T. II, Iconographie de la Bible. Nouveau Testament. Paris: Presses Universitaires de France, 1957.
• Rohoziński, Jerzy. Gruzja. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2016.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kolegiacie wiślickiej”. Folia Historiae Artium 2 (1965): 47–82.
• Różycka-Bryzek, Anna. Bizantyńsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego. Warszawa: PWN, 1983.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Bizantyńsko-ruskie malowidła w Polsce wczesnojagiellońskiej: problem przystosowań na gruncie kultury łacińskiej”. W: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. Stanisław Stępień. T. 2, 307–326. Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, 1994.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Bizantyńsko-słowiańskie malowidła w gotyckich kościołach Polski pierwszych Jagiellonów”. W: Między Wschodem a Zachodem. Dzieje Lubelszczyzny. T. 6, cz. 2, Kultura artystyczna, red. Tadeusz Chrzanowski, 313–347. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 1992.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Byzantine Frescoes in Medieval Poland”. W: Actes du XXIIème Congrès International d’Histoire de l’art., Budapest, Septembre 1969. T. 1, 225–231. Akadémiai Kiadó, Budapest: 1972.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Echa tradycji antycznych w bizantyńsko-ruskich malowidłach ściennych Sandomierza i Lublina”. W: Ars auro prior. Studia Joanni Białostocki sexagenario dictata, red. Julian A. Chrościcki i in., 115–120. Warszawa: PWN, 1981.
• Różycka-Bryzek, Anna. Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy Zamku Lubelskiego. Lublin: Muzeum Lubelskie, Wydawnictwo UMCS, 2000.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Ikonografa malowideł ściennych w kaplicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie: wątek starotestamentowy i hagiografczny”. Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Historii Sztuki 12 (1976): 57–110.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Malowidła ścienne bizantyńsko-ruskie”. W: Malarstwo gotyckie w Polsce, red. Adam S. Labuda, Krystyna Secomska. T. 1, s. 155–184. Warszawa: Wydawnnictwo DiG, 2004.
• Różycka-Bryzek, Anna. „O freskach lubelskich ponownie: uzupełnienia i dopowiedzenia”. W: Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja.
• Materiały sesji zorganizowanej w Muzeum Lubelskim 24–26 kwietnia 1997, red. Barbara Paprocka, Jan A. Sil, 91–104. Lublin: Muzeum Lubelskie, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Oddział Miejski w Lublinie, 1999.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Realia muzyczne w bizantyńsko-ruskich malowidłach w Polsce czasów Jagiełły”. W: Empiria w badaniach muzyki, red. Andrzej Rakowski, 182–185. Warszawa: Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, 1986.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Realizacja bizantyńskiego programu ikonografcznego w polskich kościołach gotyckich na przykładzie malowideł kaplicy lubelskiej 1418 r.”. W: Sztuka i ideologia XV wieku. Materiały Sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce PAN, red. Piotr Skubiszewski, 403–425. Warszawa: PWN, 1978.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Tematy maryjne w malowidłach kaplicy Trójcy Świętej zamku lubelskiego: ikonografa i znaczenie, miejsce w programie”. W: Ikona liturgiczna. Ewangelizacyjne przesłanie ikonografi maryjnej, red. Kazimierz Pek, 115–148. Warszawa: Wydawnictwo Księży Marianów, 1999.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Uwagi o referacie T.M. Trajdosa pt. Treści ideowe wizerunków Jagiełły w kaplicy Świętej Trójcy na zamku lubelskim”. Biuletyn Historii Sztuki 43 (1981): 437–443.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Wyobrażenia aniołów w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Świętej Trójcy w Lublinie 1418”. Folia Historiae Artium 13 (1977): 19–52.
• Różycka-Bryzek, Anna. „Zarys historyczny badań nad bizantyńsko-ruskimi malowidłami ściennymi w Polsce”. Biuletyn Historii Sztuki 27 (1965): 175–293.
• Rudniewski, Piotr, Mieczysław Samborski. „Problemy związane z pracami konserwatorskimi przy kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie”. Ochrona Zabytków 21, nr 3 (1968): 15–30.
• Schiller, Gertrud. Ikonographie der christlichen Kunst. Cz. 2, Die Passion Jesu Christi. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus, 1968.
• Semoglou, Athanassios. „Remarques sur certains archaismes iconographiques dans les peintures murals byzantinisantes de la Pologne au XV siècle”. Zograf 32 (2008): 151–162.
• Smorąg-Różycka, Małgorzata. „Bizantyńskie freski w sandomierskiej katedrze: królewski dar na chwałę Bożą czy odblask idei Unii Horodelskiej?”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 141, nr 2 (2014): 235–255.
• Trajdos, Tadeusz M. „Treści ideowe i kręgi stylistyczne polichromii bizantyńskiej za panowania Władysława II Jagiełły”. Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego: Slawistyka 3 (1982): 157–170.
• Trajdos, Tadeusz M. „Treści ideowe wizerunków Jagiełły w kaplicy Św. Trójcy na zamku lubelskim”. Biuletyn Historii Sztuki 41, nr 3 (1979): 316–320.
• Vaux, Roland de. Instytucje Starego Testamentu. Przekł. Tadeusz Brzegowy. T. 1–2. Poznań: Pallottinum, 2004.
• Velmans, Tania. La Tétraévangile de la Laurentienne, Florence, Laur.VI23. Paris: Éditions Klincksieck, 1971.
• Velmans, Tania. „Une image rare de saint cavalier à Chypre et ses origines orientales”. Deltion of the Christian Archaeological Society 30 (2009): 233–240.
• Walkowiak, Marcin. „Graeco opere in Władysław Jagiełło’s Royal Power Teatre. Introduction to the Study”. Res Historica 48 (2019): 77–101.
• Weyl Carr, Annemarie. „Icons and the Object of Pilgrimage in Middle Byzantine Constantinople”. Dumbarton Oaks Papers 56 (2002): 75–92.
• Żuk-Orysiak, Jolanta. „Historia konserwacji malowideł bizantyńsko-ruskich z kaplicy Trójcy Świętej w Lublinie”. Roczniki Humanistyczne 62, nr 7 (2014): 53–75.

Identifiers

DOI

10.36744/m.450

Biblioteka Nauki

28881826