Antymuzyka i antyinstrumenty w tradycji kulturowej ziem polskich

• Authors: Zbigniew Jerzy Przerembski

Title variants

EN

Anti-music and Anti-instruments in the Cultural Tradition of Poland

Abstracts

EN

Apart from sonic manifestations belonging to the sphere of music as broadly conceived, the musical tradition transmitted orally through the generations from master to pupil, without the agency of writing (and music notation in particular), also comprises a phenomenon referred to as anti-music, usually performed during various rites of passage. Anti-music is part of the wider notion of ritual noise, conceived as acoustic activity initiated for apotropaic purposes. It is poles apart from those sonic phenomena conventionally regarded as music. In traditional culture, anti-music is associated with ritual time, which constitutes a reversal of ‘ordinary’ non-ritual time. For centuries, in Polish and European culture (and also that of other continents), there was a conviction that various loud sonic manifestations belonged to the broad spectrum of means for protecting people against evil forces, which were supposedly more active in places and times which cultural ethnology and anthropology interpret as borderline or transitional, distinguished by the suspension of the previously existing order, a return to primaeval chaos and an opening-up of contact with the otherworld. Ritual noise could also be a part of various customs and rites belonging to the annual cycle, such as carolling, Mardi Gras, mid-Lent, Easter and spring celebrations, Midsummer Night, harvest festivals and All Souls’ Day. Within the cycle of human life, rites of passage were associated with birth, sexual initiation, marriage and death. The places considered as points of transition included local boundaries and crossroads, but also wildernesses, graveyards, hills and big trees. Ritual noise or anti-music can take vocal, instrumental or, more frequently, quasi-instrumental forms, using various sound-producing tools or even random objects, as well as anti-instruments, which are a parody and a contradiction of ‘normal’ instruments. Such anti-instruments include, first and foremost, the so-called devil’s fiddle and the Kashubian friction drum called the burczybas.

PL

W tradycji muzycznej należącej do jej niepisanego nurtu, przekazywanego międzypokoleniowo, w relacji mistrz – uczeń, bez pośrednictwa pisma (zwłaszcza nutowego), oprócz manifestacji dźwiękowych mieszczących się w szeroko pojętym zakresie muzyki, istniało zjawisko określane mianem antymuzyki, rozbrzmiewającej zazwyczaj podczas różnego rodzaju rytuałów przejścia. Antymuzyka zawiera się w szerszym pojęciu wrzawy obrzędowej, rozumianej jako aktywność akustyczna inicjowana w celu apotropaicznym. Stanowi ona odwrotny biegun zjawisk dźwiękowych, które konwencjonalnie przyjęło się uważać za muzykę, stanowiąc wobec niej swego rodzaju opozycję. Antymuzyka związana jest w kulturze tradycyjnej z czasem obrzędowym, będącym odwróceniem czasu „normalnego”, nieobrzędowego. W kulturze polskiej i europejskiej (ale też innych kontynentów) od wieków utrzymywało się przekonanie, że różnego rodzaju głośne manifestacje akustyczne należą do szerokiego spektrum zabiegów ochronnych przeciwko złym mocom, które, jak wierzono, miały wykazywać wzmożoną aktywność w czasie i miejscach interpretowanych w etnologii i antropologii kulturowej jako graniczne, przejściowe, znamienne zawieszeniem dotychczasowego porządku, powrotem do pierwotnego chaosu i otwarciem kontaktu z zaświatami. Obrzędowa wrzawa mogła też być wzniecana podczas sprawowania różnych zwyczajów i obrzędów cyklu rocznego, m.in. kolędowania, rytuałów zapustnych, śródpościa, wielkopostnych, wielkanocnych, wiosennych, sobótkowych, dożynkowych czy zaduszkowych. W cyklu ludzkiego życia przejściowe były: czas narodzin, inicjacja seksualna, ślub, zgon. Za miejsca przejścia uważano lokalne granice, rozstaje dróg, ale też pustkowia, cmentarze, wzgórza czy duże drzewa. Wrzawa obrzędowa, antymuzyka może mieć postać wokalną lub instrumentalną, a częściej quasiinstrumentalną, z użyciem narzędzi dźwiękowych czy nawet różnych przypadkowych przedmiotów antyinstrumentów, a także antyinstrumentów, będących parodią czy zaprzeczeniem „normalnych” instrumentów. Należały do nich przede wszystkim diabelskie skrzypce i burczybas.

Keywords

PL

kultura ludowa; zwyczaje i obrzędy ludowe; folklor; muzyka ludowa; ludowe instrumenty muzyczne

EN

folk culture; folk customs and rituals; folklore; folk music; folk music instruments

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2021
• Volume: 66
• Issue: 2
• Pages: 121-140

Dates

published

2021

Contributors

author

Zbigniew Jerzy Przerembski

• Uniwersytet Wrocławski

• https://orcid.org/0000000218718331

References

• Bachtin, Michał M. „Ludowe formy świąt karnawałowych”. W: Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, red. Leszek Kolankiewicz, Wojciech Dudzik, 375–385. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2005.
• Bazielich, Barbara. „Niedźwiedzie tradycje”. Studia Etnologiczne i Antropologiczne 7 (2003): 240–242.
• Biegeleisen, Henryk. U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą. Lwów: Instytut Stauropigjański, 1929.
• Bielawski, Ludwik, Aurelia Mioduchowska. Kaszuby. Cz. 1, Pieśni obrzędowe. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1997 (= Polska Pieśń i Muzyka Ludowa: Źródła i Materiały 2).
• Bielawski, Ludwik. Tradycje ludowe w kulturze muzycznej. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.
• Brunner, Karl. Ostdeutsche Volkskunde. Leipzig: Verlag von Quelle und Meyer, 1925.
• Brzezińska, Anna Weronika. „Żandary z poznańskiej Ławicy, czyli wiejska tradycja w mieście”. W: Muradyny, żandary, siwki – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 49–73. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2018.
• Burke, Peter. Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, przekł. Robert Pucek, Michał Szczubiałka. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2009.
• Chętnik, Adam. Instrumenty muzyczne na Kurpiach i Mazurach, opr. Stanisław Olędzki. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1983.
• Dragan, Jolanta. „Pieśni Rzeszowiaków”. W: Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian, 393–426, Kolbuszowa: Muzeum Kultury Ludowej, 2018.
• Ehrenwerth, Manfred. Teufelgeige und ländliche Musikkapellen in Westfalen. Münster: F. Coppenrath Verlag, 1992.
• Eliade Mircea, Sacrum, mit, historia, przekł. Anna Tatarkiewicz. Warszawa: PIW, 1982.
• Eliade, Mircea. Aspekty mitu, przekł. Piotr Mrówczyński. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1998.
• Elschek, Oskár. Die Volksmusikinstrumente der Tschechoslowakei. Cz. 2, Die slowakischen Volksmusikinstrumente. Leipzig: VEB Deutscher Verlag für Musik, 1983 (= Handbuch der europäischen Volksmusikinstrumente 1/2).
• Erben, Karel Jaromír. Prostonárodní české písně a říkadla s přílohou nápěv. Praha: J. Pospíšil, 1864.
• Fischer, Adam. Lud polski, podręcznik etnografji Polski. Lwów–Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1926.
• Frankowska, Witosława. Kolędowanie na Kaszubach. Dzieje kolęd na Pomorzu od XVI do XXI wieku. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2015.
• Frazer, James George. Złota gałąź, przekł. Henryk Krzeczkowski. Warszawa: PIW, 1993.
• Gawlick, Henry. Schimmelreiter, Knapperdachs und Weihnachtsmann. Weihnachtsbräuche in Mecklemburg und Vorpommern. Rostock: Hinstorff Verlag, 1998.
• Geelhaar, Sylwia. „Od Schimmla do Siwka. Figura siwego konia w folklorze i obrzędowości krajów niemieckojęzycznych”. W: Muradyny, żandary, siwki – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 75–93. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2018.
• Geelhaar, Sylwia. „Polterabend. Geneza i współczesność obyczaju ślubnego w niemieckim kręgu kulturowym”. W: Pulteram – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 13–35. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2017.
• Geelhaar, Sylwia. „Strohbär, Strohmann, Erbsebär. Zwyczaj wodzenia niedźwiedzia w Niemczech”. W: Podkoziołek, bery, cymper – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 13–31. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2019.
• Gennep, Arnold van. Manuel de folklore français contemporain. T. 1. Cz. 2. Paris: A. et J. Picard, 1946.
• Gennep, Arnold van. Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, przekł. Beata Biały. Warszawa: PIW, 2006.
• Gierała, Zenon. Szczodraki, kusaki, lany poniedziałek... rok obrzędowy w zwyczajach i podaniach ludowych. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1989.
• Gloger, Zygmunt. Encyklopedia staropolska, ilustrowana. T. 4. Warszawa: Druk Piotra Laskauera i S-ki, 1903.
• Grajny, Lucjan. Katalog wystawy pokonkursowej Ludowe instrumenty muzyczne. Żywiec: Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, 1980.
• Hotkevič, Hnat Martinovič. Muzični instrumenti ukrainśkogo narodu. Harkiv, Wydaweć Sawczuk O. O., 2012
• Jełowicki, Arkadiusz. „Cymper (mięsopusty) w Łomnicy i okolicznych miejscowościach”. W: Podkoziołek, bery, cymper – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 95–119. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2019.
• Jełowicki, Arkadiusz. „Pulteram – fascynująca tradycja w Wielkopolsce”. W: Pulteram – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 91–113. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2017.
• Jenkins, Jean. Musical Instruments. London: Horniman Museum and Gardens, 1977.
• Kaiser, Karl. Atlas der Pommerschen Volkskunde. Greifswald: Universitätsverlag Ratsbuchhandlung L. Bamberg, 1936.
• Karwicka, Teresa. Kultura ludowa ziemi dobrzyńskiej. Warszawa: PWN, 1979.
• Kiersnowski, Ryszard. Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach. Fakty i mity. Warszawa: PIW, 1990.
• Kizik, Edmund. Wesele, kilka chrztów i pogrzebów: uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2001.
• Klukowski, Józef T. Sami robimy zabawki i instrumenty muzyczne. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
• Kolberg, Oskar. Mazowsze. Obraz etnograficzny. T. 1, Mazowsze polne. Cz. 1. Kraków: Zapomoga Kasy im. J. Mianowskiego, 1885.
• Kowalski, Piotr. „Modlitwa i milczenie. Wprowadzenie do antropologii ciszy”. Literatura Ludowa 48, nr 4–5 (2004): 3–17.
• Kowalski, Piotr. Kultura magiczna. Przesąd, omen, znaczenie. Warszawa: PWN, 2007.
• Kowalski, Piotr. Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa–Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
• Kukier, Ryszard. Kaszubi bytowscy. Zarys etnograficzny. Gdynia: Wydawnictwo Morskie, 1964.
• Kukier, Ryszard. Ludowe obrzędy i zwyczaje weselne. Warszawa–Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1975.
• Kuligowski, Waldemar. „Hałas, wesele i kontrola społeczna: współczesny wielkopolski polteram wobec tradycji ludowych Europy”. W: Pulteram – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 55–69. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2017.
• Kuligowski, Władysław. „Bery w Kamionnie: trzy dni śmiechu i strachu”. W: Podkoziołek, bery, cymper – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 71–93. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2019.
• Lechner-Knecht, Sigrid. „Hisgier und «Uufertsbrütli». Kaum bekanntes Brauchtum im Markgräflerland”. Badische Heimat 55 (1975): 25–33.
• Litwinienko, Aleksandra. Czy to jeszcze muzyka? O diabelskich dźwiękach burczących garnków i beczek…, http://www.wehikuldzwieku.pl/2019/02/24/czy-to-jeszcze-muzyka-o-diabelskich-dzwiekach-burczacych-garnkow-i-beczek/; https://ostpreussenportal.pl/o-burczybasie-i-kolednikach/, dostęp 15 XI 2020.
• Lölhöffel-Tharau, Hedwig von. Vom Festefeiern in Ostpreußen. Hamburg: Landsmannschaft Ostpreussen, 1987, https://www.ostpreussen.de/uploads/media/Vom_Festefeiern_in_Ostpreussen.pdf, dostęp 16 IX 2020.
• Łęga, Władysław. Ziemia Chełmińska. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1961.
• Martin, Dawid. „Burczybas i gwiżdże. Kolędowanie na Kaszubach”. Kurier Bytowski 883, nr 51 (2009), https://www.academia.edu/10144042/Burczybas_i_gwiżdże_Kolędowanie_na_Kaszubach, dostęp 17 IX 2020.
• Moszyński, Kazimierz. Kultura ludowa Słowian. T. 2, Kultura duchowa. Cz. 1. Warszawa: Książka i Wiedza, 1967.
• Notario Territorij Nvrensis. Varsoviae: Apud Viduam Joannis Rossowski, 1634.
• Ogrodowska, Barbara. Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik. Warszawa: Verbinum, 2000.
• Przegędza, Aleksandra. „The Apotropaic Function of Folk Musical Instruments. A Case Study of the wakat from the Żywiec Beskid”. Academic Journal of Modern Philology 10 (2020): 183–192.
• Przerembski, Zbigniew J. „Dźwiękiem w niepogodę, czyli o dawnych sposobach na burzę, gradobicie etc.”. Wieś Radomska 9 (2011): 212–220.
• Przerembski, Zbigniew J. Dudy: dzieje instrumentu w kulturze staropolskiej. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2006.
• Ratajczak-Krajka, Anna. Bąk, czyli brumbas – o tubalnych pomrukach kaszubskich burczybasów z Muzeum Narodowego w Gdańsku, https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,896,obiekt_bak.html, dostęp 21 IX 2020.
• Rech, Adelheid. Music in the Daily Life of Vermeer: The Rommelpot, http://www.essentialvermeer.com/folk_music/rommelpot.html#.WwbaJUiFPIX, dostęp 10 XI 2020.
• Remberg, Anette. Wandel des Hochzeitsbrauchtums im 20. Jahrhundert dargestellt am Beispiel einer Mittelstadt. Eine volkskundlich-soziologische Untersuchung. Münster–New York: Waxmann, 1995 (= Beiträge zur Volkskultur in Nordwestdeutschland 90).
• Riemann, Erhard „Alte Weihnachtsbräuche in Ostpreußen”. Wir Ostpreußen. Mitteilungsblatt der Landsmannschaft Ostpreußen 1, nr 22 (1949): 2, https://www.ahnen-spuren.de/Members/inge4013/ostpreussische-nachrichten/wir-ostpreussen/wir-ostpreussen-jahrgang-1949/wir-ostpreussen-folge-22-vom-20.12.1949-1, dostęp 16 IX 2020.
• Sachs, Curt. Handbuch der Musikinstrumentenkunde. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 1930.
• Samter, Ernst. Geburt, Hochzeit und Tod. Beiträge zur vergleichende Volkskunde. Leipzig–Berlin: B.G. Teubner, 1911.
• Sárosi, Balint. Die Volksmusikinstrumente Ungarns. Leipzig: VEB Deutscher Verlag für Musik, 1967 (= Handbuch der europäischen Volksmusikinstrumente 1/1).
• Sawicka, Małgorzata. „Muradyny, żandary, siwki na tle wielkanocnych grup kolędniczych w Polsce – stan badań”. W: Muradyny, żandary, siwki – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 13–25. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2018.
• Sawicka, Małgorzata. „Pulteram / polterabend w polskiej tradycji – zasięg terytorialny, analiza adaptacji kulturowej, stan badań w poszczególnych regionach”. W: Pulteram – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, 37–53. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2017.
• Scholz, Wilhelm, wyd. Der Brummtopf. Lieder aus Ostpreußen. Bad Godesberg: Komissionsverlag Voggenreiter, 1954.
• Simonides, Dorota. „Doroczne zwyczaje i obrzędy, ich antropologiczna funkcja”. W: Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej, red. Dorota Simonides, Piotr Kowalski, 261–301. Wrocław–Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Volumen”, 1991.
• Skonieczna-Gawlik, Dobrawa. Tropem badaczy z Zagłębia Dąbrowskiego. Katowice: Regionalny Instytut Kultury w Katowicach, 2016.
• Smoleński, Władysław. Pisma historyczne. T. 1. Kraków: Gebethner i Spółka, 1901.
• Stelmachowska, Bożena. Rok obrzędowy na Pomorzu. Toruń: Instytut Bałtycki, 1933.
• Stomma, Ludwik. Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1986.
• Strobel, Hans. Bauernbrauch im Jahreslauf. Leipzig: Koehler & Amelang, 1936.
• Strzelczyk, Jerzy. Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2007.
• Sudoł, Magdalena. Instrumenty – rzeźby Józefa Chełmowskiego, https://dzwiekohistorie.wordpress.com/instrumenty, dostęp 30 IX 2020.
• Sychta, Bernard. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. T. 7. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Wydawnictwo PAN, 1976.
• Szefka, Paweł. Narzędzia i instrumenty muzyczne z Kaszub i Kociewa. Wejherowo: Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Oddział w Wejherowie, 1982.
• Szyfer, Anna. „Ludowe zwyczaje, obrzędy, wierzenia i wiedza”. W: Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. Józef Burszta, 407–440. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
• Szyfer, Anna. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1975.
• Szyjewski, Andrzej. Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004.
• Szyszka, Katarzyna. „«Dej Pón Bóg wieciór, dziyń wiesioły». O kolędowaniu w Beskidzie Śląskim”. Polski Rocznik Muzykologiczny 11 (2013): 175–196.
• Święcicki, Andrzej. Topographia siue Masoviae Descriptio. Avthore Andrea Swiecicki de Magna Swiecice, Notario Territorij Nvrensis. Varsoviae: Apud Viduam Joannis Rossowski, 1634.
• Talko-Hryncewicz, Julian. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi południowej. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1893.
• Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie. Wypisy, wybór i opr. Teresa Smolińska. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2004.
• Treichel, Alexander. Volkslieder und Volksreime aus Westpreussen. Danzig: Theodor Bertling, 1895.
• Wadsworth, Frank W. „«Kocia muzyka» w Księżnej d’Amalfi: Websterowski taniec szaleńców a tradycja charivari”. W: Rytuał, dramat, święto, spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego, red. John J. MacAloon, przekł. Katarzyna Przyłuska-Urbanowicz, posłowie Wojciech Dudzik, 98–125. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2009.
• Wesołowska, Henryka. „Zwyczaje i obrzędy rodzinne”. W: Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej, red. Dorota Simonides, Piotr Kowalski, 228–260. Wrocław–Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1991.
• Witort, Jan. „Filozofia pierwotna (Animizm)”. Lud 6, nr 1 (1900): 7–26, nr 2 (1900): 113–126, nr 3 (1900): 225–245, nr 4 (1900): 321–340.
• Wojciechowska, Aleksandra. „Zwyczaje i obrzędy weselne”. W: Kultura ludowa Wielkopolski, red. Józef Burszta. T. 3, 125–175. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1967.
• Zadrożyńska, Anna. Powtarzać czas początku. Cz. 1, O świętowaniu dorocznych świąt w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Spółdzielcze, 1985.
• Zender Matthias, Atlas der deutschen Volkskunde auf Grund der von 1929 bis 1935 durch geführten Sammlungen. Marburg: Elwert, 1937–39.
• Żórawska-Witkowska, Alina. Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie. Warszawa: Arx Regia, Zamek Królewski w Warszawie, 1997.

Identifiers

DOI

10.36744/m.908

Biblioteka Nauki

26731700