Ochrona operacyjna dużych zakładów przemysłowych przez aparat bezpieczeństwa PRL. Przykład huty żelaza w Częstochowie 1950–1990

• Authors: Mirosław Sikora

Title variants

EN

Operational Control of Large Industrial Plants by the Security Apparatus of the Polish People’s Republic. The Example of the Częstochowa Steelworks during 1950–1990

Abstracts

EN

The subject of this article is the protection by the Ministry of the Interior’s Security Service of an industrial facility that was important for the economy of the Polish People’s Republic, namely the Bolesław Bierut Steelworks in Częstochowa. The actions taken by the Security Service against the Steelworks’ staff, the legal basis for these actions and the surveillance methods used are presented. The author’s overview of the Security Service’s activity begins with the Stalinist era and leads the reader through the social revolts of the late 1960s and early 1970s as well as the year 1976 to the turbulent 1980s. Thanks to the documents preserved in the Archive of the Institute of National Remembrance, we can follow the unrest in the workers’ environment, the opposition of its representatives to the authorities of the Polish People’s Republic, and the mutual friction within the triangle of the steelwork’s blue-collar workers, supervisors and administration. Irregularities and ‘threats’ of a political, social (strikes) and economic (especially mismanagement) nature, including economic crime and espionage incidents, were the main areas of the analytical, operational and investigative activities of the communist security and repression apparatus. A reconstruction of the history of the operational control of the HBB Steelworks allows us to draw several general conclusions. These include the conclusion that the Security Service’s tasks in large state-owned workplaces were part of the range of tasks posed to secret services in modern states in general (including democratic ones), which were related to the protection of the economic interests of the state as such. At the same time, the Secret Service was also determined to carry out its political police function, persecuting workers for their views. A surprising conclusion from the author’s statistical measurements is the low rate of reclassification of exploratory cases into investigative cases. The Secret Service was generally unable to gather convincing evidence for the prosecution or the court, so convictions for hostile activities (with the exception of martial law) and for criminal and economic offences were rare. 

PL

Tematem artykułu jest zabezpieczenie przez Służbę Bezpieczeństwa MSW ważnego dla gospodarki PRL obiektu przemysłowego, jakim była Huta im. Bolesława Bieruta w Częstochowie. Zaprezentowano czynności podejmowane przez SB wobec załogi huty, podstawy prawne tych działań, a także stosowane metody inwigilacji. Przegląd aktywności SB autor rozpoczyna od czasów stalinizmu i poprzez bunty społeczne przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych oraz rok 1976 prowadzi czytelnika do burzliwych lat osiemdziesiątych. Dzięki zachowanym w Archiwum IPN dokumentom możemy śledzić niepokoje w środowisku robotniczym, sprzeciw jego przedstawicieli wobec władz PRL, a także wzajemne tarcia w trójkącie pracownicy fizyczni – nadzór – administracja huty. Nieprawidłowości i „zagrożenia” o charakterze politycznym, społecznym (strajki) oraz gospodarczym (zwłaszcza niegospodarność), z przestępczością gospodarczą i incydentami na tle szpiegowskim włącznie, to główne obszary działań analitycznych, operacyjno-rozpoznawczych i śledczych komunistycznego aparatu bezpieczeństwa i represji. Rekonstrukcja historii ochrony operacyjnej HBB daje podstawy do wysnucia kilku generalnych wniosków, m.in. takiego, że zadania SB w dużych państwowych zakładach pracy wpisywały się w wachlarz zadań stawianych służbom specjalnym w nowoczesnych państwach w ogóle (także demokratycznych), co było związane z ochroną interesów ekonomicznych państwa jako takiego. Zarazem SB z determinacjąrealizowała funkcję policji politycznej, prześladując pracowników za ich poglądy. Zaskakującym wnioskiem z dokonanych przez autora pomiarów statystycznych jest niski współczynnik przekwalifikowywania spraw o charakterze rozpoznawczym na sprawy śledcze. SB na ogół nie potrafiła zgromadzić przekonującego prokuraturę lub sąd materiału dowodowego, toteż wyroki skazujące za wrogą działalność (z wyjątkiem stanu wojennego) oraz za przestępstwa kryminalne i gospodarcze były rzadkością.

Keywords

EN

economic history of the Polish People’s Republic; special services of the Polish People’s Republic; Częstochowa; metallurgy

PL

historia gospodarcza PRL; służby specjalne PRL; Częstochowa; hutnictwo

• Publisher: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
• Journal: Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989
• Year: 2022
• Issue: 20
• Pages: 15-81

Dates

published

2022

Contributors

author

Mirosław Sikora

• https://orcid.org/0000000286239228

References

• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN)
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach (AIPN Ka)
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1957–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008
• Bortlik-Dźwierzyńska M., Ochrona przemysłu [w:] Fundament systemu zniewolenia. Z działalności wojewódzkich struktur Urzędu Bezpieczeństwa w Katowicach 1945–1956, red. A. Dziurok, A. Dziuba, Katowice 2009
• Chumiński J., Strukturalne uwarunkowania nieefektywności gospodarki socjalistycznej [w:] Modernizacja czy pozorna modernizacja. Społeczno-ekonomiczny bilans PRL 1944–1989, red. J. Chumiński, Wrocław 2010
• Dobrogoszcz S., Zadania SB w zakresie ochrony gospodarki narodowej, Warszawa 1972
• Domański H., Klasa robotnicza w tle innych klas, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1998, R. 60, z. 3–4
• Dudek A., Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988–1990, Kraków 2014
• Dziuba A., Jeden z frontów walki o Plan Sześcioletni. O działalności Referatów Ochrony Przemysłu w Gliwicach [w:] Władza, polityka i społeczeństwo w Gliwicach w latach 1939–1989, red. B. Tracz, Katowice–Gliwice 2010
• Dziuba A., Totalitaryzacja. Polska Partia Robotnicza na scenie politycznej województwa śląskiego (1945–1948), Katowice 2016
• Eisler J., Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2020
• Eisler J., Polski rok 1968, Warszawa 2006
• Fördős Z., Zrozumieć Feliksa, t. 1–2, Warszawa 2020
• Gąsiorski A., Politechnika Częstochowska 1949–2019. Siódme dziesięciolecie, Częstochowa 2019
• Górniok O., Przestępstwa gospodarcze (rozdział XXX kodeksu karnego), Warszawa 1981
• Grala D.T., Reformy gospodarcze w PRL (1982–1989). Próba uratowania socjalizmu, Warszawa 2005
• Huta „Częstochowa” 1886–2002, oprac. K. Franusiak, T. Malarski, J. Bala, I. Mandrysz, Częstochowa 2002
• Hutnictwo na ziemiach polskich, red. J. Czermiński, Katowice 1992
• Hutnictwo w Polsce na początku XXI wieku, red. E. Rączka, Katowice 2003
• Jarosz D., Częstochowa w 1956 roku [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. 4: Dzieje miasta i klasztoru po 1945 roku, red. K. Kersten, Częstochowa 2007
• Kaliński J., Gospodarka w PRL, Warszawa 2012
• Lebowitz M.A., Beyond Capital. Marx’s Political Economy of the Working Class, London 1992
• Lukács G., Historia i świadomość klasowa. Studia o marksistowskiej dialektyce, tłum. i wstęp M.J. Siemek, oprac. K. Ślęczka, Warszawa 2013
• Madej K., Bezradność lub represja. Władze wobec przestępczości gospodarczej w PRL (1956–1970), Warszawa 2010
• Miroszewski K., „Solidarność” częstochowska [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t. 4: Dzieje miasta i klasztoru po 1945 roku, red. K. Kersten, Częstochowa 2007
• Miszewski B., Zarys ekonomii politycznej socjalizmu, Warszawa 1984
• Modernizacja czy pozorna modernizacja. Społeczno-ekonomiczny bilans PRL 1944–1989, red. J. Chumiński, Wrocław 2010
• Normatywy Departamentu III oraz Departamentu Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa MSW (1965–1990), wybór dokumentów W. Frazik, C. Wilanowski, wstęp, red. i oprac. C. Wilanowski, Warszawa 2020 (PDF). Nowakowska-Majcher M., Opozycja w regionie częstochowskim 1981–1989, Częstochowa 2009
• Opozycja w PRL 1976–1989, t. 3, red. G. Waligóra et al., Warszawa 2019
• Osobowe źródła informacji – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2008
• Paczkowski A., Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006
• Pawelec T., Dzieje i nieświadomość. Założenia teoretyczne i praktyka badawcza psychohistorii, Katowice 2004
• Piketty T., Ekonomia nierówności, tłum. A. Bilnik, Warszawa 2015
• Polska w RWPG, red. W. Trzeciakowski, Wrocław etc. 1986 („Studia Ekonomiczne PAN”, t. 13). Poznański Czerwiec 1956. Wybór dokumentów, wybór i oprac. S. Jankowiak, R. Kościański, E. Makowski, R. Reczek, Poznań 2012
• Rotarski W., NSZZ „Solidarność” Region Częstochowa [w:] Solidarność 1980–1989, t. 6: Polska południowa, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010
• Rotarski W., Huta im. Bolesława Bieruta w Częstochowie [w:] Encyklopedia Solidarności. Opozycja w PRL 1976–1989, t. 3, red. G. Waligóra et al., Warszawa 2019
• Sasanka P., Czerwiec 1976. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2006
• Semkow J., Karola Marksa teoria ekonomiczna. Zarys, Warszawa 1983
• Seppmann W., Die verleugnete Klasse. Arbeiterklasse heute, Berlin 2011
• Sikora M., „ATOM”. Nukleonika polska z perspektywy SB w 1964 r., „Biuletyn IPN” 2008, nr 4 (87)
• Sikora M., Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych „Konstal” jako przykład ochrony obiektów gospodarki narodowej przez aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej, „Zeszyty Chorzowskie” 2021, t. 21
• Sikora M., Kierunki działań operacyjnych Służby Bezpieczeństwa wobec inteligencji technicznej na przykładzie kadry naukowej Politechniki Śląskiej i Politechniki Częstochowskiej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1 (5)
• Sikora M., Służba Bezpieczeństwa MSW a system bankowy PRL w dobie przekształceń gospodarczych drugiej połowy lat osiemdziesiątych XX w. Wstęp do analizy zagadnienia, „Studia Polityczne” 2013, nr 30
• Sikora M., Służba Bezpieczeństwa SS jako instrument pomiaru opinii publicznej w III Rzeszy. Wstępne ustalenia z perspektywy prowincji górnośląskiej [w:] Polska pod okupacją 1939–1945, t. 1, Warszawa 2015
• Sikora M., Służba Bezpieczeństwa wobec przekształceń ekonomicznych w Polsce 1980–1989. Przyczynek do badań nad ingerencją polskich służb specjalnych w gospodarkę, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2012, nr 2 (20)
• Sitkowski R., Dzieje częstochowskiej dzielnicy. Dziedzictwo historyczne i kulturowe na przestrzeni wieków, t. 1–2, Częstochowa 2018
• Sobalski F., Przemysł częstochowski (1882–1914), Częstochowa 2009
• „Solidarność”, opozycja i opór społeczny w Regionie Częstochowskim w dokumentach Służby Bezpieczeństwa (1980–1990), wstęp, wybór i oprac. W.P. Wlaźlak, Częstochowa 2012
• Stalinizm i rok 1956 na Górnym Śląsku, red. A. Dziurok, B. Linek, K. Tarka, Katowice–Opole– Kraków 2007
• Staniszkis J., Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001
• Urbanowicz B., Huta w Częstochowie na łamach gazety zakładowej (1951–1989), Częstochowa 2017
• W stronę antropologii „bezpieki”. Nieklasyczna refleksja nad aparatem bezpieczeństwa w Polsce Ludowej, red. J. Syrnyk, A. Klarman, M. Mazur, E. Kłosek, Wrocław 2014
• Wilczynski Josef, Technology in Comecon. Acceleration of Technological Progress through Economic Planning and the Market, London–Basingstoke 1974
• Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006
• Wolsza T., Częstochowa w latach 1957–1970 [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. 4: Dzieje miasta i klasztoru po 1945 roku, red. K. Kersten, Częstochowa 2007
• Woźniczka Z., Częstochowa w latach siedemdziesiątych [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. 4: Dzieje miasta i klasztoru po 1945 roku, red. K. Kersten, Częstochowa 2007
• Wójcik J.W., Wywiad i kontrwywiad gospodarczy, Warszawa 2018
• Zawistowski A., Polska Ludowa. Wzrost podporządkowany doktrynie politycznej [w:] Polskie osiągnięcia gospodarcze, red. J. Kaliński, Warszawa 2010
• https://encysol.pl/

Identifiers

DOI

10.48261/arprl222001

Biblioteka Nauki

20204382