Edukacja na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką 1939-1945. Bilans historiografii

• Authors: Marcin Panecki

Title variants

EN

Education in territories of Poland under the German occupation in 1939-1945. Balance of historiography

Abstracts

EN

From the first moments after the invasion of Poland on 1 September 1939, the German occupier began the process of destroying Polish education and science. Lessons on history, geography, literature and contemporary Poland were systematically removed from school curricula. Vocational schools were just to educate skilled workers for the German war industry. The organisation of education and teaching principles were different in the General Government, in the territories incorporated into the Third Reich, and in the territories occupied by the Germans after the aggression against the USSR. Research on the history of education of this period began immediately after the end of the war. Several hundred scientific works have been written so far, illustrating the occupant’s policy towards Polish education, the organisation and range of secret teaching, as well as personal losses suffered by the teaching and research community. This subject is taken up mainly by researchers dealing with the history of education, upbringing, teaching profession, matters of organisation of education and science. They include in particular Professor Marian Walczak - the author of many books and articles devoted to the history of Polish education. Among the many periodicals that have published texts on the history of education under the German occupation, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” [History and Education Review] deserves special attention. A number of articles and source materials concerning, among other things, the history of clandestine teaching and other forms of the struggle for Polish science, schools and culture have been published so far.

PL

Już od pierwszych dni po napaści na Polskę 1 września 1939 roku niemiecki okupant przystąpił do procesu niszczenia polskiej oświaty i nauki. Ze szkolnych programów usunięto lekcje historii, geografii, literatury, nauki o współczesnej Polsce. Szkoły zawodowe miały kształcić wykwalifikowanych robotników na potrzeby niemieckiego przemysłu wojennego. Organizacja szkolnictwa i zasady nauczania inaczej wyglądały na obszarze Generalnego Gubernatorstwa, inaczej na terenach włączonych do III Rzeszy, jeszcze inaczej na terenach zajętych przez Niemców po agresji na ZSRR. Badania nad dziejami oświaty i edukacji tego okresu rozpoczęły się tuż po zakończeniu wojny. Do tej pory powstało kilkaset prac naukowych ilustrujących politykę okupanta wobec polskiego szkolnictwa, organizację i zasięg tajnego nauczania, a także straty osobowe poniesione przez środowiska nauczycielskie i naukowe. Tematykę tę podejmują przede wszystkim badacze zajmujący się historią oświaty, wychowania, zawodu nauczycielskiego, sprawami organizacji oświaty i nauki. Należy do nich w szczególności Marian Walczak – autor wielu książek i artykułów poświęconych dziejom polskiej edukacji. Spośród periodyków, na łamach których opublikowano teksty poświęcone dziejom edukacji pod okupacją niemiecką, na szczególną uwagę zasługuje „Przegląd Historyczno-Oświatowy”. Zamieszczono w nim dotąd szereg artykułów i materiałów źródłowych dotyczących między innymi dziejów tajnego nauczania i innych form walki o polską naukę, szkołę i kulturę.

Keywords

PL

okupacja niemiecka; historiografia; edukacja; II wojna światowa

EN

German occupation; World War II; education; historiography

• Publisher: Centralna Biblioteka Wojskowa im Marszałka Józefa Piłsudskiego
• Journal: Studia i Materiały Centralnej Biblioteki Wojskowej
• Year: 2021
• Issue: 2(16)
• Pages: 229-245

Dates

published

2021

Contributors

author

Marcin Panecki

• Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, Polska

References

• Albert Z., Lwowski Wydział Lekarski w czasie okupacji hitlerowskiej 1941-1944, Wrocław 1975;
• Alma Mater w podziemiu. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1941-1945, red. M. Zaręba, A. Zaręba, Kraków 1964;
• Banasiewicz M., Polityka naukowa i oświatowa hitlerowskich Niemiec na ziemiach polskich wcielonych do Trzeciej Rzeszy w okresie okupacji (1939-1945), Poznań 1980;
• Datner S., Sytuacja młodzieży na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1965;
• Drucka M., Szkoła w podziemiu. Z dziejów tajnego nauczania w latach okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1973;
• Gawęda S., Uniwersytet Jagielloński w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Kraków 1979;
• Głębocki W., Mórawski K., Kultura walcząca 1939-1945. Z dziejów kultury polskiej w okresie wojny i okupacji, Warszawa 1986;
• Gnatowski M., Białostocczyzna w latach wojny i okupacji hitlerowskiej. Zarys dziejów politycznych regionu, Białystok 1979;
• Gralak B., Szkolnictwo akademickie i nauka polska w okresie okupacji hitlerowskiej, Zgierz 2016;
• Gumkowski J., Młodzież polska podczas okupacji 1939-1945. Niektóre problemy polityki hitlerowskiego okupanta wobec młodzieży polskiej, Warszawa 1966;
• Historia wychowania. Wiek XX, t. 2., red. J. Miąso, Warszawa 1980;
• Ignatowicz A., Tajna oświata i wychowanie w okupowanej Warszawie, Warszawa 2009;
• Jałmużna T., Tajne nauczanie na ziemi łódzkiej 1939-1945, Warszawa 1977;
• Januszek F., Jawne i tajne szkoły polskie w województwie białostockim w latach II wojny światowej, Białystok 1975;
• Januszek F., Martyrologia nauczycieli polskich na Białostocczyźnie w latach 1939 i 1941-1944, Białystok 1985;
• Kazimierska J., Szkolnictwo warszawskie w latach 1939-1944, Warszawa 1980;
• Kaznowski K., Martyrologia nauczycieli w lubelskiem w latach II wojny światowej, Lublin 1995;
• Kędryna S., Szefer A., Nauczyciele śląscy polegli i zamordowani w latach hitlerowskiej okupacji: księga pamiątkowa, Katowice 1971;
• Kowalenko W., Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich: Uniwersytet Poznański 1940-1944,
• Krasuski J., Tajne szkolnictwo polskie w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Warszawa 1977;
• Król E., Polityka hitlerowska wobec szkolnictwa polskiego na terenie Generalnej Guberni (1939-1945), Warszawa 1979;
• Losy pracowników i studentów KUL w czasie okupacji niemieckiej, red. J. Ziółek, Lublin 2009;
• Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/40-1944/45, Warszawa 1948;
• Massalski A., Szkolnictwo na Kielecczyźnie w okresie okupacji 1939-1945, Warszawa
• Matusak P., Edukacja i kultura Polski Podziemnej, Siedlce 1997;
• Mauersberg S., Walczak M., Oświata Polska 1944-1956: wybór źródeł. Cz. 1, lata 1944-1948, Warszawa – Radom 1999;
• Mazurek S., Z dziejów tajnej oświaty polskiej na Śląsku Opolskim w latach II wojny światowej, Opole 1973;
• Michalski S., Tajne nauczanie w Wielkopolsce w okresie okupacji hitlerowskiej, Poznań 1968;
• Molenda J., Szkolnictwo w rejencji katowickiej w latach okupacji hitlerowskiej. Przyczynek do polityki narodowościowej okupanta, Katowice 1976;
• Pilichowski C., Zbrodnie hitlerowskie na dzieciach i młodzieży polskiej, Warszawa 1972;
• Polityka oświatowa i naukowa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej w okupowanych krajach Europy. Studium porównawcze, red. M. Walczak, Warszawa 2000;
• Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939-1945, red. A. Dawidowicz, Warszawa 1977;
• Walczak M., Działalność oświatowa i martyrologia nauczycielstwa polskiego 1939-1945, PAN 1987;
• Walczak M., Ludzie nauki i nauczyciele polscy podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, Warszawa 1995;
• Walczak M., Nauczyciele wielkopolscy w latach wojny i okupacji (1939-1945), Poznań 1974;
• Walczak M., Straty osobowe środowiska nauczycielskiego w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Warszawa 1984;
• Walczak M., Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939-1945, Wrocław 1978;
• Walczak M., Wielkopolska konspiracja oświatowa 1939-1945, Warszawa 1972;
• Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, t. 2, Warszawa 1987;
• Wspomnienia nauczycieli śląskich, wybór i oprac. S. Kerdyna, Katowice 1970;
• Wycech C., Z dziejów tajnej oświaty w latach okupacji 1939-1944, Warszawa 1964;
• Z działalności nauczycieli tajnego nauczania na Lubelszczyźnie, red. B. Grzebalski, Warszawa 1989;
• Z dziejów podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, Kotarbiński T. i in., Warszawa 1961.
• Aleksandrowicz W., Udział nauczycieli powiatu morskiego w ruchu oporu i tajnym nauczaniu (1939-1945), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1973, nr 3;
• Bernacki T., Praca nauczycieli powiatu opatowskiego w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, nr 3;
• Birkenmajer A., Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Guberni, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 1;
• Bochnak A., Z dziejów tajnego nauczania w powiecie tarnowskim w latach 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1966, nr 3;
• Bork B., Straty osobowe nauczycieli w Lesie Piaśnickim, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”
• Brożyńska L., Tajne szkolnictwo średnie ogólnokształcące i zawodowe w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945 w Łodzi, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1969, nr 1;
• Chadaj P., Szkolnictwo rolnicze w okresie okupacji, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1965, nr 1;
• Chrobaczyński J., Tajne władze oświatowe na Podkarpaciu 1939-1945. Struktura i charakterystyka, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1985, nr 3-4;
• Chrobaczyński J., Wrzesień 1939 w doświadczeniach i postawach małopolskiego środowiska nauczycielskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1998, nr 3-4;
• Czeropski J., Jawna i tajna oświata w okresie okupacji hitlerowskiej (1941-1944) na terenie byłego powiatu sokólskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1985, nr 2;
• Czerwiński W., Szkoły zawodowe przemysłowo – techniczne w Warszawie w okresie okupacji 1939-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1969, nr 1;
• Denek K., Zniszczenie szkolnictwa zawodowego Wielkopolski w czasie drugiej wojny światowej i jego rozwój w latach 1945-1960, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1969, nr 1;
• Doroszewski J., Jak tworzono szkoły niemieckie na Zamojszczyźnie i w dystrykcie lubelskim podczas okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1973, nr 4;
• Dusza W., Wojtyński W., Tajna Organizacja Nauczycielska w pięćdziesięciolecie powstania, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1989, nr 3;
• Frelek H., Kartki z martyrologii nauczycieli powiatu garwolińskiego w latach 1939-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1978, nr 4;
• Grędzik A., Tajne nauczanie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej Polskiej w czasie okupacji niemieckiej 1941-1944 , „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2002, nr 3-4;
• Grędzik-Radziak A., Lista polskich nauczycieli z ziem południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej, ofiar represji niemieckich w latach 1941-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2008, nr 1-2;
• Grędzik-Radziak A., Lista polskich nauczycieli z ziem północno-wschodnich II Rzeczypospolitej, ofiar represji niemieckich w latach 1941-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2008, nr 3-4;
• Grędzik-Radziak A., Lista polskich nauczycieli z ziem południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej, ofiar represji niemieckich w latach 1941-1944 , cz. II a, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2009, nr 3-4;
• Grędzik-Radziak A., Lista polskich nauczycieli z ziem południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej, ofiar represji niemieckich w latach 1941-1944 , cz. II b, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2010, nr 1-2;
• Grędzik-Radziak A., Lista polskich nauczycieli z ziem północno-wschodnich II Rzeczypospolitej, ofiar represji niemieckich w latach 1941-1944 , cz. II a, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2013, nr 1-2;
• Grzędzielski Z., Szkolnictwo polskie w latach 1939-1945 na terenach powiatu częstochowskiego, przyłączonych do Rzeszy, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1977, nr 3;
• Grzędzielski Z., Szkolnictwo zawodowe w Częstochowie w latach 1939-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1973, nr 2;
• Haneman E., Oświata i szkolnictwo w Częstochowie podczas okupacji hitlerowskiej, „Przegląd
• Hellwig J., Działalność Państwowego Pedagogium w Poznaniu (1937-1947), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1980, nr 1;
• Humięcki J., Tajne nauczanie w powiecie mławskim w okresie od 1939 do 1945 roku, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1959, nr 1;
• Januszek F., Niektóre problemy tajnego nauczania na Białostocczyźnie w latach okupacji hitlerowskiej 1941-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1976, nr 1;
• Karpowicz W., Tajne nauczanie na poziomie wyższym w Warszawie w latach 1940-1944 (Komplety Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1977, nr 1;
• Kilian Z., Tajne nauczanie w powiecie pułtuskim, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”1972, nr 2;
• Kolendo M., Szkolnictwo polskie w powiecie Bielsk Podlaski w okresie okupacji (1941-1944), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1972, nr 2;
• Kolendo M., Tajne nauczanie w byłych powiatach wołkowyskim i grodzieńskim w latach okupacji hitlerowskiej (1941-1944), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1974, nr 3;
• Kotewicz R., Materiały do tajnego nauczania w szkolnictwie średnim Piotrkowa Trybunalskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1988, nr 2;
• Kozłowski N., Sylwetki nauczycieli i działaczy oświatowych Ziemi Gdańskiej, poległych, zamordowanych przez hitlerowców i zaginionych w latach II wojny światowej 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1976, nr 4;
• Krasuski J., Tajna Organizacja Nauczycielska – współpraca organizacyjna, oświatowa i polityczna w ramach Podziemnego Państwa Polskiego, „Przegląd HistorycznoKrasuski J., Tajne nauczanie w okręgu kielecko-radomskim w okresie okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, nr 3;
• Król B., Tajne nauczanie w czasach okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945 na terenie powiatu włoszczowskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, nr 3;
• Król E., Sprawa podręczników i pomocy naukowych w jawnym szkolnictwie polskim w Generalnej Guberni w latach okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1977, nr 4;
• Król E., Szczątkowe formy jawnej egzystencji polskiego życia naukowego w Generalnej Guberni (1939-1945), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1986, nr 2;
• Majewski S., Tajne szkolnictwo Kielc i powiatu kieleckiego w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1978, nr 4;
• Mazurek S., Oświata na Śląsku w okresie okupacji, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1970, nr 2;
• Nadolska A., Wspomnienia dzieci z czasów okupacji niemieckiej na terenie Generalnego Gubernatorstwa w Warszawie, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2014, nr 3-4;
• Nowakowski H., Szkolnictwo polskie w okresie okupacji hitlerowskiej na terenie miasta i powiatu gnieźnieńskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1977, nr 1;
• Oracki T., Straty szkolnictwa oświaty polskiej na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1939-1946, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1961, nr 3;
• Ośko S., Niektóre dane o nauczycielach Radomia i powiatu radomskiego czynnych w walce z najeźdźcą hitlerowskim, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, nr 3;
• Pieńkowski S.,Nauka polska w czasie okupacji, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 1;
• Pietrusiewicz M., Tajne nauczanie w okresie okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945
• Piotrowska A., Z dziejów tajnego szkolnictwa w czasie II wojny światowej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1966, nr 4;
• Polkowski P., Nauczyciele i młodzież powiatu węgrowskiego w latach II wojny światowej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1962, nr 3;
• Roman J., Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w okresie II wojny światowej (tajne nauczanie), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1975, nr 3;
• Serwański E., Walczak M., Szkolnictwo niemieckie dla dzieci polskich pod okupacją hitlerowską w Wielkopolsce, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1973, nr 2;
• Serwański E., Walczak M., Szkolnictwo polskie pod okupacją hitlerowską w Wielkopolsce, wrzesień 1939-marzec 1940, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1972, nr 2;
• Serwański E., Struktury tajnego nauczania w Wielkopolsce 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1998, nr 3-4;
• Skład osobowy kierownictw tajnej oświaty w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, wstęp i red. T. Szczechura, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1975, nr 4;
• Sobczyk S., Tajne nauczanie w powiecie pińczowskim w latach okupacji 1939-1945 , „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, nr 3;
• Tazbir M., T.N.S.W. w latach wojny 1939-1945 , „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 3-4;
• Turonek J., Okupacyjna polityka szkolna w Okręgu Białostockim (1941-1944), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1976, nr 3;
• Walczak M., Edukacja polskich dzieci w Wilnie w latach 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2002, nr 1-2;
• Walczak M., Edukacja polskich dzieci we Lwowie w latach 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2002, nr 3-4;
• Walczak M., Obraz statystyczny strat i martyrologii nauczycieli polskich w okresie okupacji 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1988, nr 1;
• Walczak M., Państwowe Kursy Zawodowe we Lwowie (1942-1944). Kształcenie młodzieży ukraińskiej i polskiej na poziomie wyższym , „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1993, nr 3-4;
• Walczak M., Polskie środowisko szkolne na terenach wschodnich II Rzeczypospolitej (1939-1945), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1995, nr 3-4;
• Walczak M., Szkolnictwo polskie w początkach okupacji (1939-1940) , „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1984, nr 1;
• Walczak M., Tajne nauczanie w Wielkopolsce w czasie II wojny światowej, „Przegląd
• Walczak M., Tymczasowa reorganizacja szkolnictwa zawodowego w Generalnym Gubernatorstwie w roku szkolnym 1940/1941, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1988, nr 4;
• Wangrat T., Tajne nauczanie w Węgrowie. 1939-1944, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1990, nr 3-4;
• Wiśmierski F., Z dziejów szkolnictwa polskiego na ziemiach wschodnich w okresie II wojny światowej (tajne nauczanie w powiecie czortkowskim), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1970, nr 1;
• Woźniakowski M., Szkolnictwo łódzkie w walce z terrorem hitlerowskim, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1974, nr 2;
• Wycech C., Praca oświatowa w kraju w czasie wojny, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 1;
• Wycech C., Z dziejów tajnej działalności oświatowo-kulturalnej (Departament Oświaty i Kultury), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1962, nr 3;
• Wycech C., Związek Nauczycielstwa Polskiego w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 2;
• Zawadzka A., Tajne nauczanie w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1944 w szkołach średnich ogólnokształcących w Siedlcach, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1976, nr 3.

Identifiers

DOI

10.5281/zenodo.5717192

Biblioteka Nauki

2028886