Dworzanie i pokojowcy księcia mazowieckiego Janusza II (1471–1495). Studium prozopograficzne

• Authors: Janusz Grabowski

Title variants

EN

Courtiers and valets of Prince Janusz II of Mazovia (1471–1495). A prosopographical study

Abstracts

EN

The article describes the social group forming the court of Duke Janusz II of Mazovia. The collected material allowed study of the Duke’s courtiers and valets, as well as their further career in Mazovia and the Crown. The courts of the dukes of Mazovia in the 15th century were organized in imitation of the courts of the Jagiellons, however, since the income of the Piasts was modest in comparison with that of the royal courts, the ducal courts had their own distinctive characteristics. The head of the ducal court was a marshal, who was the superior of all the people employed at the court, except for the clerical staff. One characteristic feature of the court of Janusz II (as well as of other Mazovian Piasts of that period) was its almost uniform ethnic composition. Among the courtiers and valets of Janusz II we find mainly wealthy and moderately affluent Mazovian noblemen. Dołęga, Prawdzic, Radwan, Rogal, Junosza, Prus, Boleścic, Pierzchała, Ślepowron families are represented. The court of Janusz II played an important role in promoting cultural and moral paradigms and created opportunities for rapid advancement, including material advancement. The time spent at the ducal court broadened cultural and geographical horizons, creating an opportunity for the noble youths of Mazovia to come into contact with both material and spiritual culture of other countries. Employment at the court was the start of a career for many descendants of noble and magnate families in Mazovia. After incorporation of the Duchy of Płock into the Crown (1495), some of them continued their careers at the royal court of the Jagiellons.

PL

W artykule scharakteryzowano grupę społeczną tworzącą środowisko dworskie księcia mazowieckiego Janusza II. Zebrany materiał umożliwił poznanie dworzan i pokojowców księcia, a także ich dalszej kariery na Mazowszu i w Koronie. Dwory książąt mazowieckich z XV w. były urządzone na wzór dworów Jagiellonów, jednak ze względu na skromne dochody Piastów w porównaniu z królewskimi, miały własną specyfikę. Zwierzchnikiem dworu książęcego był marszałek, który był przełożonym wszystkich osób zatrudnionych na dworze, z wyjątkiem personelu kancelaryjnego. Cechą charakterystyczną dworu Janusza II (podobnie jak innych Piastów mazowieckich z tego okresu) był prawie jednolity skład etniczny. Wśród dworzan i pokojowców Janusza II spotykamy głównie Mazowszan wywodzących się z kręgu bogatej i średniozamożnej szlachty. Byli to przedstawiciele rodów: Dołęgów, Prawdziców, Radwanów, Rogalów, Junoszów, Prusów, Boleściców, Pierzchałów, Ślepowronów. Dwór Janusza II odegrał ważną rolę w propagowaniu wzorców kulturowych i obyczajowych i stwarzał możliwości szybkiego awansu, także materialnego. Czas spędzony na dworze książęcym poszerzał horyzont kulturalny i geograficzny, stwarzając szansę młodzieży szlacheckiej z Mazowsza zetknąć się z dobrami kultury materialnej i duchowej innych krajów. Praca na dworze była początkiem kariery dla wielu osób pochodzących z rodzin możnowładczych i szlacheckich na Mazowszu. Część z nich po inkorporacji księstwa płockiego do Korony (1495) kontynuowała karierę na dworze królewskim Jagiellonów.

Keywords

PL

Janusz II; Mazowsze; dworzanie; pokojowcy; dwór książęcy

EN

Janusz II; Mazovia; courtiers; valets; ducal court

• Publisher: Archiwum Główne Akt Dawnych
• Journal: Miscellanea Historico-Archivistica
• Year: 2021
• Volume: 28
• Pages: 7-36

Dates

published

2021

Contributors

author

Janusz Grabowski

• Archiwum Główne Akt Dawnych

References

• Archiwum Diecezjalne w Płocku, dok. perg. nr 361; Ep. 10, 15
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Księgi ziemski błońskie, sygn. 4; Księgi ziemskie i grodzkie ciechanowskie, sygn. 5; Księgi ziemskie i grodzkie warszawskie, sygn. 1, 5–7, 10; Księgi ziemskie płockie, sygn. 2, 4; Księgi ziemskie różańskie, sygn. 16; Księgi ziemskie tarczyńskie, sygn. 3, 5; Księgi ziemskie wyszogrodzkie, sygn. 6; Księgi ziemskie zakroczymskie, wieczyste relacje, sygn. 13, 15–16, 18; Metryka Koronna, sygn. 5–7, 9, 18, 32.
• Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie, dok. perg. F1-25.
• Biblioteka Narodowa w Warszawie, BOZ, 70.
• Kromer M., Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przeł. S. Kazikowski, wstęp i oprac. R. Marchwiński, Olsztyn 1977.
• Księga radziecka miasta Starej Warszawy, t. 1: 1447–1527, wyd. A. Wolff. Warszawa 1963.
• Księga skarbowa Janusza II księcia mazowieckiego z lat 1477–1490, wyd. J. Senkowski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 6, 1959, zeszyt dodatkowy.
• Księgi wpisów kancelarii mazowieckiej (Metryka Mazowiecka) [w:] Inwentarz Metryki Koronnej. Księgi wpisów i dekretów polskiej kancelarii królewskiej z lat 1447–1795, oprac. I. Sułkowska-Kurasiowa, M. Woźniakowa, Warszawa 1975.
• Lietuvos Didžiojo Kunigaikščio Aleksandro Jogailaičio dvaro sąskaitų knygos (1494–1504), ed. D. Antanavičius, R. Petrauskas, Vilnius 2007.
• Lietuvos Didžiojo Kunigaikščio Žygimanto Augusto dvaro sąskaitos (1543–1548), Knyga 1, 1544 XI 15 – 1546 XI 15, ed. D. Antanavičius, S. Narbutas, Vilnius 2009.
• Lietuvos Didžiojo Kunigaikščio Žygimanto Augusto dvaro sąskaitos (1543–1548), Knyga 2, 1543 VI 21–1544 XI 15, ed. D. Antanavičius, S. Narbutas, Vilnius 2012.
• Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 2–3, wyd. T. Wierzbowski, Varsoviae 1907–1908.
• Metryka Koronna nr 8, wyd. A. Salina, I. Stembrowicz, Warszawa 2018.
• Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy współpracy R. Grzesika, t. 1, Kraków 2004.
• Rachunki królewskie z lat 1393–1395 i 1412. Rachunki podrzęctwa krakowskiego. Rachunki stacji nowosądeckiej, oprac. H. Wajs, Warszawa 1993.
• Účty budínského dvora krále Vladislava II. Jagellonského (1494–1495), ed. P. Kozák, Praha 2019.
• Účty dvora prince Zikmunda Jagellonského, vévody hlohovského a opavského, nejvyššího hejtmana Slezska a Lužic, z let (1493) 1500–1507, ed. P. Kozák, Opava 2014.
• Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, wyd. M.S. Szacherska, t. 1, Warszawa 1975.
• Adamska-Heś D., Urzędnicy nadworni księżnej Agnieszki w latach 1368–1393, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, t. 55, 2000, nr 2, s. 282–296.
• Biskup M., Realizacja traktatu toruńskiego (1466–1497) [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup. R. Czaja, Warszawa 2008.
• Boniecki A., Herbarz polski, t. 1, 3–6, 9, Warszawa 1899–1906.
• Borkiewicz-Celińska A., Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370–1526), Wrocław 1970.
• Borkowska U., Dynastia Jagiellonów w Polsce, Warszawa 2011.
• Brodzicki C., Ziemia łomżyńska do 1529 roku, Warszawa 1999.
• Czwojdrak B., Dwory królewskie w Polsce w XV wieku – stan badań i pespektywy badawcze [w:] Curia regis, curia reginalis. Dwory królewskie w średniowiecznej Europie Środkowej – stan badań i postulaty badawcze, red. B. Czwojdrak, A. Januszek-Sieradzka, Sandomierz 2014, s. 59–71.
• Czwojdrak B., Z badań nad dworem królowej Zofii Holszańskiej, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, t. 2(6), 2010, s. 157–179.
• Czwojdrak B., Zofia Holszańska, Studium o dworze i roli królowej w późnośredniowiecznej Polsce, Warszawa 2012.
• Doroszewska A., Otoczenie Henryka Brodatego i Jadwigi jako środowisko społeczne, Warszawa 1978.
• Ferenz M., Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Oświęcim 2014.
• Filipczak-Kocur A., Księga skarbowa z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie odnaleziona w Kijowie, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, t. 10, 2007, s. 63–75.
• Grabowski J., Bolesława V „z pustą kieszenią”. O problemach finansowych księcia warszawskiego (1471–1488), „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 26, 2019, s. 39–47.
• Grabowski J., Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt, Kraków 2013.
• Grabowski J., Elita umysłowa na dworze i w kancelarii książąt mazowieckich w okresie późnego średniowiecza (II poł. XV w. – 1526 r.), „Archeion”, t. 115, 2014, s. 403–432.
• Grabowski J., Janusz II (1454/1455–1495) [w:] Poczet książąt i księżnych mazowieckich, Kraków 2019, s. 311–319.
• Grabowski J., Janusz II książę mazowiecki (1453/54–1495), „Zeszyty Naukowe SWPR”, Seria Humanistyczna, nr 2, 2014, s. 125–142.
• Grabowski J., Kancelarie książęce na Mazowszu (do 1526 roku) [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 225–249.
• Grabowski J., Księga skarbowa Janusza II. Prace nad nową edycją rachunków dworu książęcego [w:] Ediciones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, Toruń 2017, s. 117–130.
• Grabowski J., Najstarsze przywileje książąt mazowieckich dla Szreńska, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, t. 4, 2007, s. 117–135.
• Grabowski J., Piotr z Chodkowa, kanclerz książęcy, biskup płocki. Przyczynek do roli uczonych na Mazowszu w późnym średniowieczu, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 22, 2015, s. 107–119.
• Grabowski J., Podkanclerzy Stanisław Lipski. Ze studiów nad personelem kancelarii Janusza II księcia mazowieckiego (1471–1495) [w:] Archiwa – źródła – historia. Prace ofiarowane w siedemdziesiąte urodziny Profesora Władysława Stępniaka, Warszawa 2018, s. 320–329.
• Grabowski J., Stanisław Grad ze Szreńska herbu Dołęga, wojewoda mazowiecki, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 16, 2004, s. 67–80.
• Grabowski J., Uzupełnienia i uwagi do „Spisu Urzędników mazowieckich z lat 1341–1462”. (Na marginesie książki Anny Supruniuk, Mazowsze Siemowitów), „Studia Źródłoznawcze”, t. 53, 2015.
• Grabowski J., Współpracownicy i dworzanie Janusza II księcia mazowieckiego (1471–1495). Ze studiów nad otoczeniem prowincjonalnych władców w średniowieczu [w:] Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, red. J. Sperka, K. Kollinger, Rzeszów 2018, s. 275–309.
• Iura Masoviae terrestria (Pomniki dawnego prawa mazowieckiego ziemskiego), wyd. J. Sawicki, t. 2–3, Warszawa 1973–1974.
• Jagello Zsigmond herceg udvaranak szamadaskonye (1504–1507), ed. K. Rabai, Szeged 2014.
• Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku, Warszawa 1993.
• Januszek-Sieradzka A., Królowa Barbara Radziwiłłówna w dworskim mikroświecie, Lublin 2017.
• Kręt H., Dwór królowej Jadwigi i Jagiełły, Kraków 1987.
• Kręt H., Służby dworskie Jadwigi i Jagiełły w świetle wydatków podskarbińskich i podrzędczych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, nr 663. Prace historyczne, z. 74, Kraków 1985, s. 81–87.
• Lasocki Z., Dołęga czy Łęga? O powstaniu nazwy rodu herbu Dołęga i rozsiedleniu Dołęgów w okolicach Łęga oraz Legenda o rycerzu Dołędze, Cieszyn 1932.
• Lasocki Z., Szkice z życia szlachty zawkrzeńskiej w XV i XVI w., „Miesięcznik Heraldyczny”, t. 10, 1931.
• Marchwińska A., Królewskie dwory żon Zygmunta Augusta, Toruń 2008.
• Mazowieckie przywileje rodowe z XIV i XV wieku, wyd. W. Semkowicz [w:] Archiwum Komisji Historycznej, t. 11, Kraków 1903–1913.
• Molenda M., Splendide vestitus. O znaczeniu ubiorów na królewskim dworze Jagiellonów w latach 1447–1572, Kraków 2012, s. 19–25.
• Mycielski J., Inwentarz skarbca książąt mazowieckich Konrada i Janusza z r. 1494 r., „Sprawozdanie Komisji do Badań Historii Sztuki w Polsce”, t. 8, Kraków 1907, z. 1–2, s. CLV–CLXII.
• Nalewajek A., Dworzanie królewicza Jana Olbrachta w latach 1487–1492. Przyczynek do badań nad karierami rodów szlacheckich w czasach jagiellońskich, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, t. 10(14), 2018, s. 192–216.
• Nalewajek A., Przedstawiciele szlachty mazowieckiej w składzie dworu królewskiego za panowania Jana Olbrachta, „Seculum Christianum”, t. 26, 2019.
• Nalewajko U., Na królewskim dworze Jana Olbrachta, „Roczniki Humanistyczne”, t. 59, 2011, s. 41–80.
• Pacuski K., Elita władzy ziemi liwskiej w XV w., „Rocznik Liwski”, t. 1, 2005/2006.
• Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV–XV wieku, Warszawa 2009.
• Pacuski K., Stefan (Szczepan) Goły z Miszewa i Szczytna [w:] Polski słownik biograficzny, t. 43, Warszawa-Kraków 2005, s. 167–169.
• Pazyra S., Dzieje Ciechanowa i ziemi ciechanowskiej, Ciechanów 1976.
• Piber-Zbieranowska M., Księżna mazowiecka Anna Radziwiłłówna i jej regencja na Mazowszu (1503–1518), Warszawa 2019, s. 401 (mps w IH PAN).
• Pietkiewicz K., Dwór litewski wielkiego księcia Aleksandra Jagiellończyka (1492–1506) [w:] Lietuvos valstybe XIII–XVIII a., red. Z. Kiaupa, A. Mickevicius, J. Sarceviciene, Vilnius 1997, s. 75–131.
• Piętka J., Mazowiecka elita feudalna późnego średniowiecza, Warszawa 1975.
• Piętka J., Oborski Mikołaj [w:] Polski słownik biograficzny, t. 23, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1987, s. 447.
• Rombek T., Centrum a peryferia. Wieloproweniencyjność terytorialna dworzan Elżbiety Rakuszanki [w:] Jagiellonowie i ich świat. Centrum a peryferie w systemie władzy Jagiellonów, Kraków 2018, s. 37–51.
• Rutkowska G., Dwór polskich królowych Anny Cylejskiej i Elżbiety Granowskiej [w:] Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, t. 2, red. W. Bukowski, T. Jurek, Kraków 2012, s. 869–914.
• Rutkowska G., Itinerarium króla Kazimierza Jagiellończyka 1440–1492, Warszawa 2014.
• Rutkowska G., Urzędnicy królowej Jadwigi Andegaweńskiej. Spis [w:] Nihil superfuum esse, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 367–391.
• Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, Warszawa 1965.
• Sikorski A., Pochodzenie Wesslów herbu Rogala [w:] Studia genealogiczne poświęcone pamięci profesora Włodzimierza Dworzaczka, t. 2, red. A. Sikorski, T. Sławiński, Warszawa 2018.
• Skibniewska J., Dwór królewski Aleksandra Jagiellończyka w latach 1501–1506, Lublin 2015.
• Słownik historyczno-geograficzny ziemi liwskiej w średniowieczu, oprac. M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, przy współpracy E. Kowalczyk-Heyman, Warszawa 2017.
• Słownik historyczno-geograficzny ziemi płockiej w średniowieczu, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, z. 1–4, Wrocław 1981–2000.
• Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, Warszawa 2013.
• Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971.
• Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu, Warszawa 1968.
• Szacherska S.M., Pacuski K., Mikołaj z Krosny i Dobrzykowa [w:] Polski słownik biograficzny, t. 21, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 121–122.
• Szacherska S.M., Serafin (ok. 1457–1513) [w:] PSB, t. 36, Warszawa–Kraków 1995–1996, s. 284.
• Szweda A., The king’s vassals. The Encounter of Janusz II Duke of Masovia and the Grand Master of the Teutonic Order in Ciechanów in 1489 [w:] Studies on the Military Orders, Prussia, and Urban History: Essays in Honour of Roman Czaja on the Occasion of His Sixtieth Birthday, eds. J. Sarnowsky, K. Kwiatkowski, H. Houben, L. Pósán, A. Bárány, Debrecen 2020, p. 397–403.
• Szybkowski S., Kościeleccy ze Skępego herbu Ogon i ich protoplaści. Studium z dziejów późnośredniowiecznej rodziny możnowładczej, Gdańsk 2018.
• Szybkowski S., Studia z genealogii i prozopografii polskiej szlachty późnośredniowiecznej, Gdańsk 2003.
• Turnau I., Słownik ubiorów, Warszawa 1999.
• Wilska M., Mazowieckie środowisko dworskie Janusza Starszego. Studium społeczne, Warszawa 2012.
• Wiśniewski J., Początek i rozwój osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku, „Studia Łomżyńskie”, t. 1, 1989.
• Wolff A., Metryka Mazowiecka. Układ pierwotny, sposób rejestracji, Warszawa 1929.
• Wolff A., Starszeństwo urzędów, Warszawa 1928.
• Wolff A., Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526, Wrocław 1962.

Identifiers

Biblioteka Nauki

11364373