Prawosławny biskup przemyski Arseniusz Bryliński (1586–1590)

• Authors: Jacek Krochmal

Title variants

EN

Arsenius Bryliński, Orthodox Bishop of Przemyśl (1586–1590)

Abstracts

EN

No reliable biography of the Orthodox Bishop of Przemyśl Arsenius Bryliński has been published so far, and available historical references concerning him contained many chronological and factual gaps and dating errors. The article presents Bryliński’s profile in the light of new archival sources. Many new facts of his life were established, and numerous research suggestions were made. Bryliński was born around 1541. He received his Christian name Stefan (Steczko, Stećko) after his father, a village leader and Orthodox popes in Brylińce - a royal village in the Przemyśl district, founded on Wallachian law. In 1564, Stećko Bryliński inherited a part of the village office and popedom in Brylińce from his father. Bryliński remained unmarried and observed celibacy, which may indicate that even in his youth he was preparing to assume the bishopric. In 1581, Bryliński received a royal nomination as coadjutor and administrator of the diocese of Przemyśl. However, he did not assume the office at that time, as he had disappeared from Radyłowski’s entourage for three years while preparing for episcopal ordination. He reappeared at Radyłowski’s side in 1584. Bryliński did not assume his responsibilities in the diocese until late 1585 or early 1586. He died in September 1590 (and not in 1591, as reported in the literature). Any assessment of Bryliński must be affected by his dependence on secular power of the starost of Przemyśl, Jan Tomasz Drohojowski. The consequence of this was losing some lands that had belonged to the Orthodox bishops of Przemyśl. Bryliński did not take much care of the moral state of the parish clergy. When he took over the reins of power, he encountered resistance from some of the Orthodox nobility of Przemyśl, who disrespected him because of his dubious nobility and his dependence on the starost of Przemyśl. Bryliński quickly overcame their animosity by proving that he was a noble. Becoming a bishop had also bolstered the prestige of the Bryliński family. The rule of Arsenius Bryliński took place in a difficult period. He took over the diocese after an outstanding bishop Antoni Radyłowski, and because of that he was judged from the perspective of Radyłowski’s accomplishments. He ruled the Diocese of Przemyśl for less than five years, but even this short period was enough for him to lose many properties belonging to the bishopric. During his reign there a crisis of the Orthodox Church in the Kiev metropolis emerged, along with intense attempts to overcome it, which was accompanied by vigorous efforts to unite the divided Church. The efforts at Catholicization by Katarzyna Wapowska and Jan Łączyński, which ended with the takeover of seven Orthodox parishes, should be placed in this context. A fair assessment of Bishop Bryliński can only be achieved after further research. Despite the new findings concerning his life, the Bishop’s biography is still incomplete.

PL

Prawosławny biskup przemyski Arseniusz Bryliński nie miał dotychczas rzetelnego biogramu, a dotyczące go wzmianki w historiografii zawierały wiele luk chronologicznych i faktograficznych oraz błędów w datacji. W artykule ukazano sylwetkę Brylińskiego w świetle nowych źródeł archiwalnych. Ustalono wiele nowych faktów z jego życia, postawiono też liczne postulaty badawcze. Bryliński urodził się około 1541 r. Imię chrzestne Stefan (Steczko, Stećko) otrzymał po swym ojcu, sołtysie i popie prawosławnym w Brylińcach. Była to wieś królewska w starostwie przemyskim osadzona na prawie wołoskim. W 1564 r. w spadku po ojcu Stećko Bryliński otrzymał część sołectwa i popostwa w Brylińcach. Bryliński był popem bezżennym, zachowującym celibat, co może świadczyć, że już w młodości przygotowywał się do objęcia godności biskupiej. W 1581 r. Bryliński otrzymał nominację królewską na koadiutora i administratora diecezji przemyskiej. Jednak nie objął wówczas w niej rządów, bo na trzy lata zniknął z otoczenia Radyłowskiego, przygotowując się do święceń biskupich. Przy Radyłowskim pojawił się w 1584 r. Rządy w diecezji Bryliński objął dopiero na przełomie 1585 i 1586 r. Zmarł we wrześniu 1590 r. (a nie w 1591 r., jak jest podawane w literaturze). Na ocenie Brylińskiego ciąży uzależnienie od władzy świeckiej starosty przemyskiego Jana Tomasza Drohojowskiego. Konsekwencją tego była utrata dóbr należących do prawosławnych biskupów przemyskich. Bryliński nie dbał o stan moralny duchowieństwa parafialnego. Obejmując rządy napotkał na opór części prawosławnej szlachty przemyskiej, lekceważącej go z powodu wątpliwego szlachectwa i uzależnienia od starosty przemyskiego. Niechęć tę Bryliński szybko pokonał, udowadniając przynależność do szlachty. Objęcie godności biskupa podniosło też prestiż rodziny Brylińskich. Rządy Arseniusza Brylińskiego przypadły na trudny okres. Diecezję objął po wybitnym biskupie Antonim Radyłowskim, przez co był oceniany przez pryzmat jego osiągnięć. Władzę w diecezji przemyskiej sprawował przez niespełna pięć lat, jednak nawet tak krótki okres wystarczył, by utracił wiele dóbr należących do biskupstwa. Na okres jego rządów przypada kryzys Kościoła prawosławnego w metropolii kijowskiej, z drugiej zaś strony intensywne próby jego przezwyciężenia, co spotykało się z intensywnymi działaniami na rzecz zjednoczenia podzielonego Kościoła. W tym kontekście umieścić trzeba działania katolicyzacyjne Katarzyny Wapowskiej i Jana Łączyńskiego zakończone przejęciem 7 parafii prawosławnych. Sprawiedliwa ocena biskupa Brylińskiego będzie mogła być dokonana dopiero po przeprowadzeniu dalszych badań. Pomimo nowych ustaleń dotyczących jego życia, biogram biskupa nadal jest niepełny.

Keywords

PL

Arseniusz Bryliński; prawosławny biskup przemyski; prawosławna diecezja przemyska; Kościół prawosławny

EN

Arsenius Bryliński; Orthodox Bishop of Przemyśl; Orthodox diocese of Przemyśl; Orthodox Church

• Publisher: Archiwum Główne Akt Dawnych
• Journal: Miscellanea Historico-Archivistica
• Year: 2021
• Volume: 28
• Pages: 37-74

Dates

published

2021

Contributors

author

Jacek Krochmal

• Archiwum Główne Akt Dawnych

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, sygn. 23, 30, 46, 57, 99, 107, 133, 136, 138, 145, 146.
• Archiwum Państwowe w Przemyślu: Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu, sygn. 12D, 54D, 55D, 58D, 59D, 60D, 62D–63D, 64D, 65D, 66D, 68D, 69D, 95D; Suplement, sygn. 46; Akta miasta Przemyśla, sygn. 507, 678, 956.
• Центральний державний історичний архів України у Львові: ф. 13, [Sąd grodzki przemyski], оп. 1, спр. 283, 289–290, 296–308, 311–312, 315–317, 319–326; ф. 14, [Sąd ziemski przemyski], оп. 1, спр. 51, 289–290; ф. 15, [Sąd grodzki sanocki], оп. 1, спр. 40.
• Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 13, 17, Lwów 1888, 1901.
• Corpus Iuris Polonici, ed. O. Balzer, vol. 3, Cracoviae 1906.
• Documenta unionis Berestensis eiusque auctorum (1590–1600), ed. A.G. Welykyj, Romae 1970.
• Erekcyja kościołów obrz. łac. w Izdebkach, Nozdrcu, Wesoły, Warze, Łubnem, Harcie, Bahorzu z r. 1593, „Przyjaciel Chrześcijańskiej Prawdy”, t. 3, 1835, z. 3, s. 120–126; z. 4, s. 104–109.
• Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, cz. 1: Ziemia przemyska i sanocka, wyd. K. Arłamowski, W. Kaput, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
• Matricularum Regni Poloniae summaria, excussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo Varsoviensi asservantur, ed. T. Wierzbowski, pars 4: Sigismundi I regis tempora complectens (1507–1548), vol. 1: Acta cancellariorum 1507–1548, Varsoviae 1910; pars 5: Sigismundi Augusti regis tempora complectens (1548–1572), vol. 1: Acta cancellariorum (1548–1572), Varsoviae 1919.
• Monumenta Confraternitatis Stauropigianae Leopoliensis, ed. W. Milkowicz, t. 1, Leopolis 1895.
• Monumenta Poloniae Vaticana, t. 5, Series Nuntiaturae Polonae, pars 1: Alberti Bolognetti nuntii apostolici in Polonia epistolarum et actorum, 1581–1582, ed. E. Kuntze, C. Nanke, Cracoviae 1923–1933; t. 6, pars 2: Alberti Bolognetti nuntii apostolici in Polonia epistolarum et actorum, a. 1583, ed. E. Kuntze, Cracoviae 1938; t. 7, Series Nuntiaturae Polonae, pars 3: Alberti Bolognetti nuntii apostolici in Polonia epistolarum et actorum, fasc. 1: m[ensibus] Jan[uarias] – Jun[e] 1584, ed. E. Kuntze, Kraków 1939–1948.
• Monumenta Ucrainae Historica, t. 1: (1075–1623), collegit A. Šeptyckyj, Romae 1964.
• Ostatnie Stebelskiego prace, wyd. W. Seredyński [w:] Archiwum Komisyi Historycznej, t. 1, Kraków 1878 [seria: Scriptores Rerum Polonicarum, t. 4].
• Pociej J., Zbiór wiadomości historycznych i aktów dotyczących dziesięcin kościelnych na Rusi, powagą metryk królewskich koronnych i litewskich, tudzież dekretów roty rzymskiej, zbioru praw Volumina Legum zwanych i innych wiarogodnych dokumentów wsparty, rozwiązaniem niektórych w tym przedmiocie zarzutów objaśniony i chronologicznie ułożony, Warszawa 1845.
• Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 1, cz. 1: Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1628 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, Przemyśl–Rzeszów 1997.
• Stebelski I., Przydatek do Chronologii, to jest rzeczy te, które w poprzedzających dwóch tomach częstokroć się namieniały a przez obszerność swoją umieścić się wygodnie tamże nie mogły, t. 3, wyd. II, Lwów 1867.
• Sumariusz Metryki Koronnej. Seria Nowa, red. W. Krawczuk, t. 2: Księga wpisów kanclerza Jana Zamoyskiego z lat 1587–1595, oprac. A. Kot, W. Krawczuk, M. Kulecki, A. Sokół, G. Spyrka, Kraków 2001; t. 5: Księga wpisów podkanclerzego Jana Tarnowskiego MK 136 z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie 1591, oprac. K. Chłapowski, Warszawa 2009.
• Regestr złoczyńców grodu sanockiego 1554–1638, wyd. O. Balzer, Lwów 1891.
• Źródła dziejowe, t. 18, cz. 1, A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, t. 7, cz. 1, Warszawa 1902.
• Акты, относящіеся къ исторіи Западной Россіи, собранные и изданные Археографическою коммиссіею, т. 2–4, Санктпетербургъ 1848–1851.
• Собори Львівської єпархії XVI–XVIII століть, упорядкування та історичний нарис І. Скочиляс, Львів 2006.
• Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia państwa i prawa polskiego, wyd. IV, Warszawa 1985.
• Bendza M., Prawosławna diecezja przemyska w latach 1596–1681. Studium historyczno-kanoniczne, Warszawa 1982.
• Bendza M., Zarys dziejów prawosławnej diecezji przemyskiej do unii brzeskiej, „Rocznik Teologiczny [ChAT]”, t. 22, 1980, z. 2.
• Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2: Wieki XVI–XVIII, Kraków 1969.
• Boniecki A., Herbarz polski, cz. 1: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 2, Warszawa 1900.
• Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370–1632, Warszawa 1934.
• Dąbkowski P., Prawo prywatne polskie, t. 1, Lwów 1910.
• Drohojowski J., Kronika Drohojowskich. Na podstawie badań archiwalnych, cz. 1, Kraków 1904.
• Fastnacht A., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Sanok 2007.
• Gil A., Skoczylas I., Kościoły Wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji. Metropolia kijowska w latach 1458–1795, Lublin–Lwów 2014.
• Gliwa A., Kraina upartych niepogód. Zniszczenia wojenne na obszarze ziemi przemyskiej w XVII wieku, Przemyśl 2013.
• Gloger Z., Encyklopedja staropolska ilustrowana, t. 1, Warszawa 1900.
• Gromnicki T., Przemyskie biskupstwo obrządku wschodniego [w:] Encyklopedja kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego z licznemi jej dopełnieniami, wyd. M. Nowodworski, t. 22, Warszawa 1898.
• Gudziak B.A., Kryzys i reforma. Metropolia kijowska, patriarchat Konstantynopola i geneza unii brzeskiej, tłum. H. Leskiw, A. Chrin, Lublin 2008.
• Harasiewicz M., Annales Ecclesiae Ruthenae gratiam et communionem cum s. Sede Romana habentis, ritumque Graeco-Slavicum observantis, cum singulari respectu ad dioeceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensem, Leopoli 1862.
• Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 1991.
• Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2004.
• Kałwa P., Działalność kościelna Katarzyny Wapowskiej w ziemi sanockiej [w:] Księga pamiątkowa ku czci Władysława Abrahama, t. 2, Lwów 1931.
• Kowalska H., Kmita (Sobieński, Sobiński) Piotr z Wiśnicza [w:] Polski słownik biograficzny, t. 13, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, s. 97-100.
• Krochmal J., Duchowieństwo unickie w eparchii przemysko-samborskiej w latach 1596–1609, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 20, 2013.
• Krochmal J., Kiryk F., Stosunki wyznaniowe (1375–1500) [w:] Dzieje Przemyśla, t. 2: (1340–1772), cz. 1: U schyłku średniowiecza, red. F. Kiryk, Przemyśl 2003.
• Lepszy K., Drohojowski Jan Tomasz [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, Kraków 1939–1946, s. 382–385.
• Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. 6, Warszawa 1814.
• Łoziński W., Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, oprac. J. Tazbir, Warszawa 2005.
• Mironowicz A., Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.
• Mironowicz A., Przywileje i nadania Cerkwi i możnym ruskim w Wielkim Księstwie Litewskim, cz. 3: Lata panowania Zygmunta Augusta, Białystok 2020.
• Niesiecki K., Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, wyd. J.N. Bobrowicz, t. 1–2, Lipsk 1839–1846.
• Niesiecki K., Herbarz polski, cz. 1: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 2, Warszawa 1900.
• Niesiecki K., Korona polska przy złotej wolności starożytnemi wszystkich kathedr, prowincyi y rycerstwa kleynotami […] ozdobiona, potomnym zaś wiekom na zaszczyt y nieśmiertelną sławę pamiętnych w tej ojczyźnie synów podana, t. 1, Lwów 1728.
• Pelesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Bd. 2, Wien 1881.
• Prochaska A., Z dziejów unii brzeskiej, „Kwartalnik Historyczny”, t. 10, 1896.
• Rechowicz M., Kopystyński (Kopysteński) Mateusz h. Leliwa, imię zakonne Michał [w:] Polski słownik biograficzny, t. 14, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, s. 26–27.
• Rogula J., Katarzyna Wapowska – wielka dobrodziejka Kościoła na ziemi dynowskiej w XVI wieku [w:] Problemy ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego Pogórza Dynowskiego w aspekcie zrównoważonego rozwoju turystyki, red. J. Krupa, K. Szpara, Dynów 2019, s. 107–124.
• Sarna W., Dzieje diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego, cz. 1: Episkopat przemyski obrządku łacińskiego, Przemyśl 1902.
• Stadnicki A., O kniaztwach we wsiach wołoskich z poglądem na wójtostwa we wsiach na magdeburskiem prawie osadzonych, Lwów 1853.
• Stadnicki A., O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat, Lwów 1848.
• Szaraniewicz I., Rzut oka na beneficya Kościoła Ruskiego za czasów Rzeczypospolitej Polskiej pod względem historii, przede wszystkiem o stosunku świeckiego duchowieństwa ruskiego w Galicyi do ziemi w tym okresie, Lwów 1875.
• Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku (ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987.
• Wyrostek L., Ród Dragów-Sasów na Węgrzech i Rusi Halickiej, Kraków 1932 [nadbitka z „Rocznika Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, t. 11, 1931/2].
• Блажейовський Д., Ієрархія Київської Церкви (861–1996), Львів 1996.
• Грушевський М., Iсториiя Украïни-Руси, т. 5, Львів 1905; т. 6, Київ–Львів 1907.
• Димид М., Єпископ Київської Церкви (1589–1891), Львів 2000.
• Добрянскiй А., Исторія епископовъ трехъ соединенныхъ епархій, перемышльской, самборской и саноцкой, отъ найдавнейших временъ до 1794 г., ч. 1–2, Львів 1893.
• Жукович П., Сеймовая борьба православнаго западнорусскаго дворянства съ церковной уніей (до 1609 г.), С.-Петербургъ 1901.
• Лисенко Я., Процес інтеграції князів із сіл на волоському праві у шляхетську верству Сяноцької землі в XVI–XVII ст., „Дрогобицький краєзнавчий збірник”, Вип. 19–20, 2017, с. 198–209.
• Макарий [Михаил Петрович Булгаков], История Русской Церкви, Москва 1996, ч. 4: Период разделения Русской Церкви на две митрополии. История западнорусской, или Литовской, митрополии (1458–1596), отдел 5, глава 3: Борьба православия с протестантством и иезуитами и новые усиленные попытки к унии (1555–1589); https://azbyka.ru/otechnik/Makarij_Bulgakov/istorija-russkoj-tserkvi/4_4 [dostęp: 2021-06-13].
• Смуток І., Копистинські у Перемишльській землі в XVI–XVІІI ст. Генеалогічне дослідження, „Генеалогічні записки”, [Львів] 2011, вип. 9 (нової серії 3), с. 52–68.
• Смуток І., Походження Брилинських (у справі шляхетства Арсенія Брилинського, перемишльського владики, 1586–1591 рр.), „Генеалогічні записки”, [Львів] 2012, вип. 10 (нової серії 4), с. 1–4.
• Смуток І., Руська шляхта Перемишльської землі (XIV–XVIII ст.). Історико-генеалогічне дослідження, Київ 2017.
• Смуток І., Руська шляхта Перемишльської землі (XIV–XVIII ст.). Історико-генеалогічне дослідження. Дисертація, Київ 2018.
• Смуток І., Руська шляхта Перемишльської землі (XIV–XVIII ст.). Родоводи, т. 1, Львів 2019.
• Смуток І., Руська шляхта у Перемишльському повіті (XV–XVII ст.). Географія землеволодіння, „Дрогобицький краєзнавчий збірник”, Вип. 16, 2012, с. 88–102.
• Соневицький Л., Український Єпископат Перемиської і Холмської Єпархій в XV–XVI ст. Episcopatus ukrainus eparchiae peremysliensis et cholmensis saec. XV–XVI, Romae 1955.
• Схиматісмъ всего клира руского-католического Богом спасемои Епархіи Перемышльской на годь оть рожд. Хр. 1879, Перемышль 1879.
• Тимошенко Л. В., Життєпис та діяльність Перемишльського єпископа Михайла Копистинського, „Київська старовина. Науковий історико-філологічний журнал”, 2003, № 1, с. 132–156.
• Тимошенко Л., Перемишльський єпископ Михайло Копистенський (життя та діяльність), „Дрогобицький краєзнавчий збірник”, вип. 6, 2002. c. 175–196.
• Шематизм гр. кат. духовенства злучених епархій Перемиської, Самбірської і Сяніцької на рік Божий 1930, Перемишль 1930.

Identifiers

Biblioteka Nauki

11364375