Miejsce klasztoru benedyktynek w Sierpcu i jego dóbr w obrazie kartograficznym miasta i okolicznych wsi w XVIII–XIX wieku

• Authors: Henryk Bartoszewicz

Title variants

EN

Benedictine convent in Sierpc and its holdings in cartographic representation of the town and surrounding villages in the 18th–19th century

Abstracts

EN

zThe article focuses on cartographic representation of the Benedictine convent property in Sierpc in the 18th and 19th century. The oldest preserved cartographic documentation depicting the convent, its surroundings and property was drawn up after the Second Partition of Poland. At that time Sierpc came under Prussian rule. In 1793 it became part of the newly established province of South Prussia, becoming the seat of a county (powiat). After the Third Partition of Poland, however, as a result of changes in administrative boundaries of the lands incorporated into the Prussian state, Sierpc county was incorporated into the Mława county, within the boundaries of the Płock Department located in the Province of New East Prussia. In 1796, the northern part of Sierpc, belonging to the Benedictine nuns, was taken over by the Prussian government and transformed into a government town. Land estates owned by the Sierpc monastery came under the administration of the royal treasury. The Benedictine nuns were allowed to keep land on a hill in the vicinity of the monastery and land situated near the monastery between the road to Rypin and the Sierpienica river. At the end of the 18th century, extensive surveying and cartographic work was undertaken to draw maps of the Polish territories being taken over by Prussia. At that time, topographic maps of entire provinces, large-scale maps of cities and towns, or parts thereof, as well as maps of land transferred to Prussian jurisdiction were drawn up. The oldest large-scale map of Sierpc preserved in Polish archives is a plan of properties belonging to the Benedictine convent, drawn on 22 December 1797 by Prussian royal surveyor Goeppner. Between 1830 and 1835, a site and leveling plan of the Benedictine convent and church was drawn by August Karol Pachali, a builder of the Mława county. In 1865, Józef Maleszewski, a builder of the Mława county, hand-drew a multi-coloured, four-sheet site plan with architectural drawings of the Benedictine church and convent. Among the preserved cartographic sources in the history of the Sierpc Benedictine convent and its land holdings, the most noteworthy are large-scale land maps of villages, which after 1796 came under the administration of the treasury of the Kingdom of Prussia. Maps of villages belonging to the Sierpc monastery before 1796 were made between 1799 and 1806 by Prussian surveyors based on their own measurements. These cartographic works form one of the most complete collections of maps concerning monastery properties located in the Polish lands under Prussian rule and taken over by the state at the turn of the 18th and 19th centuries. Ten preserved land maps cover part of the land properties of the Sierpc Benedictine convent at the time when the land was being taken over by the Prussian treasury after 1796. They provide a cartographic representation of Urszulewo, Szczutowo, Blizno, Studzieniec, Żarówka, Susko and Rogieniczki, i.e. seven out of eleven villages that belonged to the Sierpc monastery at the end of the 18th century. All these maps were based on precise measurements, therefore the cartographic representation they provide is extraordinarily accurate and meticulously presented. The maps show the hydrographic network, describing rivers and lakes by name, as well as the transportation network, roads, and bridges. The boundaries of villages and farms are marked and described; arable lands, gardens, meadows, and forests are distinguished. Buildings of villages and manor farms are described and some buildings (manors, farm buildings, churches, mills, windmills, inns, brickyards) are highlighted.

PL

Przedmiotem artykułu jest obraz kartograficzny dóbr klasztoru benedyktynek w Sierpcu w XVIII i XIX w. Najstarsze zachowane kartografika ukazujące klasztor, jego okolice i uposażenie powstały po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej. Wówczas Sierpc trafił pod panowanie pruskie. W 1793 r. znalazł się w granicach utworzonej prowincji Prusy Południowe, stając się siedzibą powiatu. Natomiast po trzecim rozbiorze Polski, w wyniku zmian w podziałach administracyjnych ziem przyłączonych do państwa pruskiego powiat sierpecki włączono do powiatu mławskiego, znajdującego się w granicach departamentu płockiego usytuowanego w prowincji Prusy Nowowschodnie. W 1796 r. północna część Sierpca, należąca do benedyktynek, została przejęta przez rząd pruski i przekształcona w miasto rządowe. Majątki ziemskie będące własnością klasztoru sierpeckiego przeszły pod zarząd skarbu królewskiego. Benedyktynkom pozostawiono ziemie na wzgórzu w sąsiedztwie klasztoru oraz grunty położone przy klasztorze między drogą do Rypina a rzeką Sierpienicą. W końcu XVIII w. podjęto szeroko zakrojone prace pomiarowe i kartograficzne, których celem było wykonanie map przejmowanego przez Prusy obszaru Rzeczypospolitej. Sporządzono wówczas zarówno mapy topograficzne obejmujące zasięgiem całe prowincje, jak i mapy wielkoskalowe miast, bądź ich części, a także mapy gruntów przechodzących na własność państwa pruskiego. Najstarszą mapą wielkoskalową Sierpca zachowaną w zbiorach polskich jest plan gruntów należących do klasztoru benedyktynek, sporządzony 22 XII 1797 r. przez pruskiego konduktora królewskiego Goeppnera. Między 1830 a 1835 r. powstał plan sytuacyjny i niwelacyjny klasztoru i kościoła benedyktynek autorstwa budowniczego obwodu mławskiego Augusta Karola Pachali’ego. W 1865 r. budowniczy powiatu mławskiego, Józef Maleszewski wykonał wielobarwną techniką rękopiśmienną czteroarkuszowy plan sytuacyjny z rysunkami architektonicznymi kościoła i klasztoru benedyktynek. Wśród zachowanych źródeł kartograficznych do dziejów klasztoru sierpeckich benedyktynek i jego własności ziemskiej na uwagę zasługują przede wszystkim wielkoskalowe mapy gruntowe wsi, które po 1796 r. przeszły pod zarządu skarbu Królestwa Prus. Mapy wsi należących przed 1796 r. do klasztoru sierpeckiego sporządzili między 1799 a 1806 r. pruscy geometrzy kameralni na postawie własnych pomiarów. Kartografika te tworzą jeden z najbardziej kompletnych zbiorów map dotyczących dóbr klasztorów znajdujących się na ziemiach polskich zaboru pruskiego przejętych na przełomie XVIII i XIX w. przez państwo. Dziesięć zachowanych gruntowych kartografików obejmuje swym zasięgiem część własności ziemskiej klasztoru sierpeckich benedyktynek w czasie przejmowanie jej przez pruski skarb państwa po 1796 r. Ukazują one obraz kartograficzny Urszulewa, Szczutowa, Blizna, Studzieńca, Żarówki, Suska i Rogieniczek, czyli siedmiu spośród jedenastu wsi, które w końcu XVIII w. należały do klasztoru w Sierpcu. Wszystkie te mapy zostały wykonane na postawie dokładnych pomiarów, dlatego ukazany na nich obraz kartograficzny jest niezwykle dokładny i starannie przedstawiony. Na mapach wykreślono sieć hydrograficzną, opisując nazwami rzeki i jeziora oraz sieć komunikacyjną, drogi i mosty. Oznaczono i opisano granice wsi i folwarków, wyróżniono grunty orne, ogrody, łąki i lasy. Przedstawiono zabudowę wsi i folwarków, wyróżniając niektóre budowle (dwory, budynki folwarczne, kościoły, młyny, wiatraki, karczmy, cegielnie).

Keywords

PL

Sierpc; klasztor benedyktynek; uposażenie; mapy

EN

Sierpc; Benedictine convent; endowments; maps

• Publisher: Archiwum Główne Akt Dawnych
• Journal: Miscellanea Historico-Archivistica
• Year: 2021
• Volume: 28
• Pages: 89-107

Dates

published

2021

Contributors

author

Henryk Bartoszewicz

• Archiwum Główne Akt Dawnych

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych: Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji, sygn. 4686; Zbiór Kartograficzny, 21-5, ark. 1–4; 129-9, 196-10, 199-5, 199-6, 199-8, 199-12, 201-21, 206-11, 311-49, 344-22, 405-15, 479-1.
• Biblioteka Narodowa, Zakład Zbiorów Kartograficznych, 3828.
• Instytut Historii PAN, Pracownia Atlasu Historycznego, Zbiory mikrofilmów i fotografii, V 339.
• Politechnika Warszawska, Wydział Architektury, Zbiory kartograficzne, U II 69.
• Bartoszewicz A., Bartoszewicz H., Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku, wyd. II poprawione i uzupełnione, Warszawa–Pułtusk 2012.
• Bartoszewicz H., Obraz kartograficzny Sierpca od XVI do końca XIX wieku [w:] Labor omnia vincit. Studia z zakresu muzealnictwa, turystki, sztuki i ochrony zabytków. Księga jubileuszowa w 70-lecie urodzin Franciszka Midury, red. E. Lewandowska-Tarasiuk, J.P. Piotrowski, J.W. Sienkiewicz, E. Zawadzka-Kowalska, Warszawa 2010, s. 213–240.
• Buczek K., Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
• Chudzyński M., Sierpc siedemnastowieczny [w:] Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, red. M. Chudzyński, Sierpc 2003.
• Gostomski B., Początki i rozwój klasztoru Benedyktynek w Sierpcu, „Roczniki Humanistyczne”, t. 36, 1988, z. 2, s. 135–156.
• Grzybowski M.M., Obiekty sakralne Sierpca [w:] Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, red. M. Chudzyński, Sierpc 2003.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10: Województwo warszawskie, red. I. Galicka, H. Segietyńska, z. 23: Powiat sierpecki, oprac. I. Galicka, H. Segietyńska, Warszawa 1971.
• Konias A., Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, Słupsk 2010.
• Krajewski M., Sierpc w XVIII i w połowie XIX stulecia [w:] Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, red. M. Chudzyński, Sierpc 2003.
• Madej J., „Polonia... 1770” Karola de Perthéesa na tle osiemnastowiecznej kartografii polskiej i krajów ościennych, Warszawa 1987.
• Materiały do dziejów ziemi płockiej, zebrał i do druku przygotował M.M. Grzybowski, Płock 1981.
• Skrycki R., Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie fryderycjańskim. Goswien Othmar Schultze i jego wkład w rozwój kartografii pruskiej, Szczecin 2013.
• Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 11, Warszawa 1914.
• Wąsicki J., Opis miast polskich z lat 1793–1794, cz. 2, Poznań 1962.
• Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806, Poznań 1963.
• Witwicki M., Ewolucja układu przestrzennego miasta Sierpca [w:] Sierpc. Studia i materiały, Płock–Sierpc 1972.
• Żebrowski T., Sierpc w średniowieczu i w XVI wieku [w:] Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, red. M. Chudzyński, Sierpc 2003.
• Żebrowski T., Wybór dokumentów miasta Sierpca z końca XV–XVI wieku [w:] Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, red. M. Chudzyński, Sierpc 2003.

Identifiers

Biblioteka Nauki

11364378