Długa droga do odrodzenia – koncepcje budowy polskich władz wojskowych pod okupacją niemiecką w latach 1916–1918

• Authors: Jacek Jędrysiak

Title variants

EN

Long road to revival – visions of forming Polish military authorities under German occupation in 1916–1918

RU

Долгий путь к возрождению: концепции структуры польского военного командования под немецкой оккупацией в 1916–1918 гг.

Abstracts

EN

The aim of the article is to present the evolution of the visions of forming future military authorities of reborn Poland in the part of Congress Poland controlled by the Germans. In 1916–1918, several proposals concerning this issue were formulated in Polish and German military circles. The majority of them were never realized, but they constituted an element of the road to revival of the chief Polish military authorities in November 1918. The paper presents German plans concerning this matter, possible and called-for models, as well as real actions of the German side. On this background, the Polish projects were analyzed, which shall allow to better understand their actual significance and the possibility of their realization right up until Poland actually regained independence in this field.

RU

Цель статьи – презентация эволюции концепции структуры будущего военного командования возрожденной Польши в занятой Германии части Царства Польского. В 1916–1918 гг. в кругах польских и немецких военных был сформулирован ряд предложений, касающихся этого вопроса. Большинство из них никогда не было воплощено в жизнь, однако они были частью пути к возрождению высшего польского военного командования в ноябре 1918 г. В данной работе показаны немецкие планы, касающиеся этой области, вероятные и имеющие потенциал реализации образцы, а также реальные действия немецкой стороны. На этом фоне проанализированы польские проекты, что позволит лучше понять их фактическое значение и возможности реализации, до самого момента фактического обретения Польшей независимости в этой области.

PL

Celem artykułu jest prezentacja ewolucji koncepcji budowy przyszłych władz wojskowych odrodzonej Polski w opanowanej przez Niemców części Królestwa Kongresowego. W latach 1916–1918 w kręgu polskich i niemieckich wojskowych sformułowano wiele propozycji dotyczących tego zagadnienia. Większość z nich nigdy nie została zrealizowana, stanowiły one jednak element drogi do odrodzenia polskich naczelnych władz wojskowych w listopadzie 1918 r. W pracy zaprezentowano niemieckie plany dotyczące tej sfery, możliwe i postulowane do zastosowania wzorce oraz realne działania strony niemieckiej. Na tym tle przeanalizowano projekty polskie, co pozwoliło na lepsze zrozumienie ich znaczenia i możliwości realizacji aż do czasu faktycznego uzyskania przez Polskę niezależności na tym polu.

Keywords

PL

najwyższe władze wojskowe; Generalne Gubernatorstwo Warszawskie; Polnische Wehrmacht; Sztab Generalny; Ministerstwo Spraw Wojskowych

EN

chief military authorities; General Government of Warsaw; Royal Polish Army; General Staff; Ministry of Military Affairs

RU

высшее военное командование; Главное правительство Варшавы; Polnische Wehrmacht; Генеральный Штаб; Министерство военных дел

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2018
• Volume: XIX (LXX)
• Issue: 1-2 (263-264)
• Pages: 44-109

Dates

published

2018

Contributors

author

Jacek Jędrysiak

• Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego
• Uniwersytet Wrocławski: Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych

• https://orcid.org/000000025472136X

References

• [Telegram Generała Gubernatora Warszawskiego Hansa Hartwiga von Beselera do kanclerza]
• Allerhochste Kabinettsorder vom 3sten Juni 1814, wegen Ernennung des Ministerii [w:] Gesetz-Sammlung fur die Koniglich Preusischen Staaten 1814, Berlin 1815.
• Bangert D., Polnischer Adel-osterreichisches und preusisches Heer. Das Verhaltnis des polnischen Adels zur k. k. Armee und zur kgl. Preusischen Armee 1816–1914, „Zeitschrift fur Ostforschung. Lander und Volker im ostlichen Mitteleuropa” 1972, z. 1.
• Barth F. von, Sprawozdanie z działalności Inspekcji Wyszkolenia Wojska Polskiego, oprac. T. Siuta, tłum. A. Sawicka, cz. 1, „Niepodległość” (Nowy Jork – Londyn) 1978, t. 11.
• Barth F. von, Sprawozdanie z działalności Inspekcji Wyszkolenia Wojska Polskiego, oprac. T. Siuta, tłum. A. Sawicka, cz. 2 „Niepodległość” (Nowy Jork – Londyn) 1979, t. 12.
• Begrundung zu dem Entwurf eines Staatsgrundgesetzes fur das Konigreich Polen [w:] Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Beseler Denkschift vom 23.7.1916, oprac. H. Lemke, „Jahrbuch fur Geschichte der UdSRR und der Volksdemokratischen Lander Europas” 1960.
• Bethmann-Hollweg a Beseler [13 VIII 1916 r.] [w:] L’Allemagne et les problemes de la paix pendant la premiere guerre mondiale: documents extraits de archives de l’Office allemand des Affaires etrangeres, t. I: Des origines a la declaration de la guerre sous-marine a outrance (aout 1914 – 31 janvier 1917), red. i oprac. A. Scherer i J. Grunewald, Paris 1962.
• Boysen J., Preusische Armee und die polnische Minderheit. Royalistische Streitkrafte im Kontext der Nationalitatenfrage des 19 Jahrhunderts (1815–1914), Marburg 2008.
• Bugajski J., Wojenna Szkoła Sztabu Generalnego – pierwsza uczelnia wojskowa II Rzeczypospolitej, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1967, nr 1 (41).
• Ch. Westerhoff, Praca przymusowa w czasie I wojny światowej. Niemiecka polityka sterowania siłą roboczą w okupowanym Królestwie Polskim i na Litwie w latach 1914–1918, tłum. W. Włoskowicz, Warszawa 2014.
• Ciałowicz J., W sprawie Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego wyjaśnienia, uzupełnienia i sprostowania, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1967, nr 4 (44).
• Conze W., Polnische Nation und deutsche Politik im Erste Wetlkrieg, Koln – Graz 1958.
• Czarnecka R., Organizacja i zakres działania Sztabu Głównego (Generalnego) WP w latach 1921–1939, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2001, nr 23.
• Czarnecka R., Organizacja Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.) w latach 1918–1921, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2005, nr 27.
• Czerep S., Operacje wołyńskie ofensywy Brusiłowa 4 czerwca – 10 sierpnia 1916, Białystok 1999.
• Das Konigl. Preusische Kriegsministerium 1809, 1. Marz 1909, Berlin 1909.
• Entwurf eines Staatsgrundgesetzes fur das Konigreich Polen [w:] Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Feldman G. D., Army, Industry and Labor in Germany 1914–1918, Princeton – New Jersey 1966.
• Feststellung der Eintheilung und der Arbeiten beim 2. Departement der Kriegsminsterii [w:] E. von Conrady, Leben und Wirken des Generals der Infanterie und kommandierenden Generals des V. Armeekorps Carl von Grolman, cz. 3, Berlin 1896.
• Foley R. T., German strategy and the Path to Verdun, Nowy Jork 2005.
• Freiherr Marschall von Bieberstein F., Verantwortlichkeit und Gegenzeichnung bei Anordnungen des Obersten Kriegsherren. Studien zum deutschen Staatsrecht, Berlin 1911.
• Fuchs A., Einfuhrung in die Geschichte der Bayerischen Armee, Munchen 2014.
• Gaul J., Niemieckie służby wywiadowczo-informacyjne wobec radykalnego ruchu niepodległościowego w Królestwie Polskim 1914–1918, Warszawa 2010.
• Geiss I., Tzw. Polski pas graniczny 1914–1918. Przyczynek do niemieckiej polityki wojennej w czasie I wojny światowej, tłum. J. Pajewski, Warszawa 1964.
• Gesetz, betreffend die Verfassung des Deutschen Reichs, vom 16. April 1871, „Deutsches Reichsgesetzblatt” 1871, nr 16.
• Gesetz, betreffend die Verpflichtung zum Kriegsdienste. Vom 9. November 1867, „Bundesgesetzblatt des Norddeutschen Bundes” 1867, nr 10.
• Gierowski W., Królewsko-Polska Komisja Wojskowa (1917–1918), cz. 1, „Niepodległość” 1931, t. 4, z. 1 (7).
• Gierowski W., Królewsko-Polska Komisja Wojskowa (1917–1918), cz. 2, „Niepodległość” 1931, t. 4, z. 2 (8).
• Gierowski W., Narodziny Sztabu Generalnego i Ministerstwa Spraw Wojskowych (październik – początki listopada 1918 r.) [w:] U źródeł Sztabu Generalnego Wojska Polskiego 1918–1921, wyb. i oprac. K. Sikora, A. Wesołowski, Warszawa 2008.
• Gierowski W., Polska Siła Zbrojna w przeddzień niepodległości, Warszawa 1931.
• Grabowski Z., Polska Siła Zbrojna (1917–1918), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2014, nr 1 (247).
• Grabowski Z., Polska Siła Zbrojna 1917–1918, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 1988, nr 1.
• Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Grunau a Bethmann-Hollweg [19 VII 1916 r.] [w:] L’Allemagne et les problemes de la paix pendant la premiere guerre mondiale: documents extraits de archives de l’Office allemand des Affaires etrangeres, t. I: Des origines a la declaration de la guerre sous-marine a outrance (aout 1914 – 31 janvier 1917), red. i oprac. A. Scherer i J. Grunewald, Paris 1962.
• Grundzuge der verfassungs- und verwaltungspolitischen Einrichtung der kunftigen Konigreiches Polen [w:] Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Gullich W., Die Sachsische Armee in Norddeutschen Bund und im Kaiserreich 1867–1914, Markkleeberg 2017.
• hangt von dem politische Verhaltnissen ab) [w:] Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Hobson R., Maritimer Imperialismus. Seemachtideologie, seestrategisches Denken und der Tirpitzplan 1875 bis 1914, tłum. E. Besteck, Munchen 2004.
• Jagora M., Rada Regencyjna a wojsko polskie (1917–1918), „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 4.
• Jany C., Geschichte der Koniglich Preusischen Armee vom 15. Jahrhundert bis 1914, t. 4: Die Koniglich Preusische Armee und das Deutsche Reichsheer 1807 bis 1914, Berlin 1933.
• Jaskulski W., Niemieckie plany rozbudowy piechoty Legionów Polskich jesienią 1916 r., „Militaria Pomorskie” 2017, t. 11.
• Jeden z projektów niemieckiego rozwiązania sprawy polskiej w czasie wielkiej wojny, Memoriał o wytycznych przy zawieraniu pokoju z Rosją, oprac. H. Werszycki, „Niepodległość” 1938, t. XVIII, z. 3 (50).
• Jędrysiak J., Karl von Muffling jako szef pruskiego Sztabu Generalnego w latach 1821–1829 [w:] Kadry decydują o wszystkim. Studia z dziejów biografistyki wojskowej, red. J. Jędrysiak et al., („Wrocławskie Studia z Historii Wojskowości”, t. IV), Wrocław 2015.
• Kauffman J., Elusive Alliance. The German Occupation of Poland in World War I, Cambridge London 2015.
• Kmiecik T., Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego w latach 1918–1939, Słupsk 2005.
• Konopczyńska M., Oficer – Urzędnik – Dworzanin. Kariery szlachty śląskiej w państwie pruskim (1749–1786), Zielona Góra 2014.
• List do prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego, Piotrków 18 listopada 1916 [w:] Listy Władysława Sikorskiego do Władysława L. Jaworskiego i Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego: (1914–1919), oprac. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Kraków 1987.
• List otwarty Wacława Sieroszewskiego do Władysława Sikorskiego szefa Departamentu Wojskowego NKN, druk ulotny, 1916.
• Ludendorff a Zimmermann [17 VII 1916 r.] [w:] L’Allemagne et les problemes de la paix pendant la premiere guerre mondiale: documents extraits de archives de l’Office allemand des Affaires etrangeres, t. I: Des origines a la declaration de la guerre sous-marine a outrance (aout 1914 – 31 janvier 1917), red. i oprac. A. Scherer i J. Grunewald, Paris 1962.
• M. Żegota-Januszajtis do H. Bagińskiego, Tunbridge Wells, 6 XI 1972 [w:] M. Żegota Januszajtis, Życie moje tak burzliwe... Wspomnienia i dokumenty, oprac. K. Boruń, Warszawa 1993.
• Marszałek P. K., Najwyższe władze wojskowe w systemie ustrojowym II RP, Wrocław 2011.
• Meinecke F., Das Leben des Generalfeldmarschalls Hermann von Boyen, t. 1: 1771–1814, Stuttgart 1896.
• Meisner H. O., Der Kriegsminister 1814–1914. Ein Beitrag zur militarischen Verfassungsgeschichte, Berlin 1940.
• Memoriał gen. v. Beselera do niemieckiego szefa sztabu generalnego gen. von Falkenhayna w kwestii armii polskiej (2 sierpnia 1916 r.) [w:] Mikietyński P., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków 2009.
• Memoriał w sprawie wytycznych przy zawieraniu pokoju z Rosją z 1915 r. [w:] Mikietyński P., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków 2009.
• Messerschmidt M., Militargeschichte im 19. Jahrhundert (1814–1890), cz. 1: Die politische Geschichte der preusischdeutschen Armee, Frankfurt am Main 1975.
• Mikietyński P., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków 2009.
• Molik W., Polacy w korpusie oficerskim armii pruskiej w XIX i początkach XX wieku. Casus Kazimierza Raszewskiego [w:] Polacy i osoby polskiego pochodzenia w siłach zbrojnych i policji państw obcych, Toruń 2001.
• Mombauer A., Helmuth von Moltke and the Origins of the First World War, Cambridge 2001.
• Nachweisung, wie die Brigaden gegenwartig zusammengesetzt wird, und wie sie nach Allerhochst bestimmten Dislokation pro 1817 zusammengesetzt werden sollen, „Militair-Wochenblatt” 1817, nr 43.
• Note de Jagow [18 X 1916 r.] [w:] L’Allemagne et les problemes de la paix pendant la premiere guerre mondiale: documents extraits de archives de l’Office allemand des Affaires etrangeres, t. I: Des origines a la declaration de la guerre sous-marine a outrance (aout 1914 – 31 janvier 1917), red. i oprac. A. Scherer i J. Grunewald, Paris 1962.
• Oficjalny list pruskiego ministra wojny do gen. H. H. von Beselera z informacją o rozkazie cesarza Wilhelma II o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (wraz z wytycznymi dla administracji Generalnego Gubernatorstwa) [w:] Mikietyński P., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków 2009.
• Operationsplane. Einleitung [w:] Generalfeldmarschall Alfred Graf von Waldersee in seinem militarischen wirken, oprac. H. Mohs, t. 2: 1882–1904, Berlin 1929.
• Organizacja werbunku do armii polskiej, 26. grudnia 1916 r. [w:] J. Piłsudski, Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. IV, oprac. W. Lipiński, Warszawa 1937.
• Patelski M., Generał broni Tadeusz Jordan Rozwadowski żołnierz i dyplomata, Warszawa 2002.
• Polska w pamiętnikach wielkiej wojny, zebrał i objaśnił M. Sokolnicki, Warszawa 1925.
• Protocole d’une seance des Ministres de Prusse [19 VIII 1916 r.] [w:] L’Allemagne et les problemes de la paix pendant la premiere guerre mondiale: documents extraits de archives de l’Office allemand des Affaires etrangeres, t. I: Des origines a la declaration de la guerre sous-marine a outrance (aout 1914 – 31 janvier 1917), red. i oprac. A. Scherer i J. Grunewald, Paris 1962.
• Protocole d’une seance des Ministres de Prusse [8 X 1916 r.] [w:] L’Allemagne et les problemes de la paix pendant la premiere guerre mondiale: documents extraits de archives de l’Office allemand des Affaires etrangeres, t. I: Des origines a la declaration de la guerre sous-marine a outrance (aout 1914 – 31 janvier 1917), red. i oprac. A. Scherer i J. Grunewald, Paris 1962.
• Raport kwartalny generalnego gubernatora von Beselera dla cesarza Wilhelma II o sytuacji politycznej w Królestwie Polskim (23 lipca 1916 r.) [w:] Mikietyński P., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków 2009.
• Rawski T., Geneza i ewolucja Sztabu Generalnego (Głównego) Wojska Polskiego 1918–1939 [w:] Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003, red. T. Panecki, F. Puchała, J. Szostak, Warszawa 2003.
• Referat dla Beselera listopad 1916 [w:] Listy Władysława Sikorskiego do Władysława L. Jaworskiego i Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego: (1914–1919), oprac. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Kraków 1987.
• Resende Santos J., Neorealism, States, and the Modern Mass Army, Cambridge – New York 2007.
• Rezmer W., Polacy w korpusie oficerskim armii niemieckiej w I wojnie światowej (1914–1918) [w:] Społeczeństwo polskie na ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny światowej (1914–1918), red. M. Wojciechowski, Toruń 1996.
• Ritter G., Staatskunst und Kriegshandwerk, t. 1: Die altpreussische Tradition (1740–1890), Munchen 1954.
• Rzepecki J., Przyczynek do dziejów Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1967, nr 2 (42).
• Sater W. F., Herwig H. H., The Grand Illusion: The Prussianization of the Chilean Army Studies in War, Society, and the Military, University of Nebraska Press 1999.
• Schmidt-Buckeburg R., Das Militarkabinett der preusischen Konige und deutschen Kaiser. Seine geschichtliche Entwicklung und staatsrechtliche Stellung 1787–1918, Berlin 1933.
• Schreiben des Chef des Generalstabes des Feldheeres, Generalfeldmarschall Paul v. Hindenburg, an den preusischen Kriegsminister, Generalleutnant Adolf Wild v. Hohenborn, zur Durchfuhrung des Hindenburgsprogramm, 14 September 1916 [w:] Der Erste Weltkrieg. Dokumente, wyb. i oprac. H. Otto i K. Schmiedel, Berlin 1977.
• Schreiben des III. OHL an die Generalgouverneur in Belgien und in Warschau uber die verstarkte Deportation des belgischer und polnischer Arbeitskrafte in das Deutsche Reich, 13. September 1916 [w:] Der Erste Weltkrieg. Dokumente, wyb. i oprac. H. Otto i K. Schmiedel, Berlin 1977.
• Schulz-Trinius A., Die sachsische Armee in Krieg und Frieden. Ihre Fuhrer und Kriegsminister, Zeulenroda 1932.
• Snopko J., Finał epopei Legionów Polskich 1916–1918, Białystok 2008.
• Snopko J., Sprawozdanie z działalności Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu, (styczeń–sierpień 1917), „Studia Podlaskie” 2011, t. XIX.
• Spat R., Die „polnische Frage” in der offentlichen Diskussion im Deutschen Reich, 1894–1918, Marburg 2014.
• Spat R., Fur eine gemeinsame deutsch-polnische Zukunft? Hans Hartwig von Beseler als Generalgouverneur in Polen, 1915–1918, „Zeitschrift fur Ostmitteleuropa-Forschung” 2009, z. 4.
• Spat R., Generaloberst Hans Hartwig von Beseler als Generalgouverneur in Polen 1915–1918. Person und Politik in Selbstzeugnissen, Freiburg im Breisgau 2007.
• Staatsverfassung des Konigreichs Polen [w:] Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Staatsvertrag [Projekt układu państwowego między Krolestwem Polskim a Rzeszą Niemiecką marzec 1916] [w:] Mikietyński P., Niemiecka droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwa Polskiego (1914–1916), Kraków 2009.
• Staatsvertrag [w:] Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa 1962.
• Stachiewicz J., Niemieckie plany organizacji Wojska Polskiego w czasie I wojny światowej, „Niepodległość” 1930, t. 1, z. 1.
• Stawecki P., Organizacja naczelnych władz wojskowych według marszałka Józefa Piłsudskiego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2001, nr 4 (189).
• Stawecki P., Z badań nad organizacją najwyższych władz wojskowych w Polsce w latach 1921–1939, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1994, t. 36.
• Stempin A., Generał-pułkownik Hans Hartwig von Beseler – generalny gubernator warszawski w latach 1915–1918, „Dzieje Najnowsze” 2011, z. 3.
• Stempin A., Próba „moralnego podboju” Polski przez Cesarstwo Niemieckie w latach I wojny światowej, Warszawa 2013.
• Suleja W., Walka Józefa Piłsudskiego o wojsko na forum Tymczasowej Rady Stanu, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 9.
• Szczepański J., Niemiecka piechota zapasowa w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim 1915–1918, Warszawa 2008.
• Szymczak M., Między Habsburgami a Hohenzollernami. Rywalizacja niemiecko-austro-węgierska w okresie I wojny światowej a odbudowa państwa polskiego, Kraków 2009.
• Theobalda von Bethmann- Hollwega z 20. XII 1916 r.] [w:] Geiss I., Tzw. Polski pas graniczny 1914–1918. Przyczynek do niemieckiej polityki wojennej w czasie I wojny światowej, tłum. J. Pajewski, Warszawa 1964.
• Vertrag zwischen dem Norddeutschen Bunde, Baden und Hessen einerseits und Wurttemberg andererseits, betreffend den Beitritt Wurttembergs zur Verfassung des Deutschen Bundes, nebst dazu gehorigem Protokoll vom 25. November 1870, „Bundesgesetzblatt des Norddeutschen Bundes” 1870, nr 51.
• Vertrag, betreffend den Beitritt Bayerns zur Verfassung des Deutschen Bundes, nebst Schlusprotokoll, vom 25. November 1870, „Deutsches Reichsgesetzblatt” 1871, nr 5.
• Volkmann H. E., Die Polenpolitik des Kaiserreichs. Prolog zum Zeitalter der Weltkriege, Paderborn 2016.
• VorlaufigerEntwurf einer Deutsch-Polnischen Militarkonvention (Die endgultige Fassung
• Walter D., Preusische Heeresreformen 1807–1870: militarische Innovationen und der Mythos der „Roonschen Reform”, Paderborn–Wien–Munchen 2003.
• Wawrzyński T., Plany utworzenia armii w Królestwie Polskim podczas I wojny światowej [w:] Wojsko Polskie 1914–1922, t. 1, red. B. Polak, Koszalin 1986.
• Wiesner I., Importing the American Way of War?: Network-centric Warfare in the UK and Germany, Baden-Baden 2013.
• Winnicki Z. J., Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (1917–1918), Wrocław 2017.
• Winnicki Z. J., Zagadnienia polityczno-wojskowe w działalności Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego 1917–1918, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1988, nr 3 (125).
• Wohlers G., Die staatsrechtliche Stellung des Generalstabs in Preusen und dem deutschen Reich, Bonn 1921.
• Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności, Warszawa 1972.
• Woszczyński B., Rola i struktura naczelnej władzy wojskowej w latach 1918–1920, „Najnowsze Dzieje Polski: Materiały i Studia z Okresu 1914–1939” 1969.
• Zuber T., Inventing the Schlieffen Plan: German War Planning 1871–1914, Oxford – New York 2002.
• Żegota-Januszajtis M., Życie moje tak burzliwe... Wspomnienia i dokumenty, oprac. K. Boruń, Warszawa 1993.

Identifiers

Biblioteka Nauki

1925843