Krótka historia realizmu krytycznego i socjologii podmiotowości w Polsce

• Authors: Marek Woś

Title variants

EN

A short history of critical realism and the sociology of subjectivity in Poland

Abstracts

EN

The goal that is set before science concerns the truth, a. o. about the reality surrounding man. Developed since the 1970s, critical realism, which is one of the programs of the philosophy of science, postulates presenting the world as it is, putting emphasis in social sciences on the study of the relationships between human activity and social structures. This article in the first part characterizes the achievements of two major figures of contemporary critical realism, important for world of sociology, i.e. Margaret S. Archer and Roya Bhaskara, focusing on their views that influenced some Polish scientists who opposed not only positivism and ‘ian inspiration, but also a postmodern and interpretive version of the humanities. The second part of the article relates to Polish scientists developing critical realism in the field of sociology and characterizes the scientific activity of two academic centers in Poland that promote this trend.

PL

Cel, który stawiany jest przed nauką, dotyczy prawdy m.in. o rzeczywistości otaczającej człowieka. Rozwijany od lat siedemdziesiątych XX wieku realizm krytyczny, będący jednym z programów filozofii nauki, postuluje przedstawianie świata takim jakim jest, kładąc akcent w naukach społecznych na badanie związków, jakie zachodzą pomiędzy działaniem człowieka a strukturami społecznymi. Niniejszy artykuł w pierwszej części przedstawia dorobek dwóch głównych postaci współczesnego realizmu krytycznego, ważnych dla socjologii światowej, tj. Margaret S. Archer i Roya Bhaskara, ukazuje ich poglądy, które wywarły wpływ na niektórych polskich naukowców sprzeciwiających się nie tylko pozytywizmowi i humeowskiej inspiracji, ale także postmodernistycznej i interpretatywnej wersji humanistyki. Druga część artykułu nawiązuje do poglądów polskich naukowców rozwijających realizm krytyczny na gruncie socjologii i charakteryzuje działalność naukową dwóch ośrodków akademickich w Polsce propagujących ów nurt.

Keywords

PL

realizm krytyczny; M.S. Archer; R. Bhaskar; K. Wielecki

EN

critical realism; M.S. Archer; R. Bhaskar; K. Wielecki

• Publisher: Towarzystwo Wiedzy Powszechnej w Szczecinie
• Journal: Polish Journal of Critical Realism
• Year: 2023
• Volume: 1
• Issue: 1
• Pages: 99-124

Dates

published

2023

Contributors

author

Marek Woś

• Akademia Nauk Stosowanych Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie

References

• Archer M.S., Culture and Agency: The Place of Culture in Social Theory, Cambridge 1996.
• Archer M.S., Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, tłum. A. Dziuban, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2013.
• Archer M.S., Jak porządek społeczny wpływa na ludzkie sprawstwo? Refleksyjność jako mechanizm pośredniczący między strukturą a sprawstwem, tłumaczenie T. Skoczylas, [w:] Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych, (red.) A. Mrozowicki, O. Nowaczyk, I. Szlachcicowa, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2013.
• Archer M.S., Morphogenesis: Realism’s Explanatory Framwork, [w:] Sociological Realism, (red.) A. Maccarini, E. Morandi, R. Prandini, London 2011.
• Archer M.S., Realist Social Theory: The Morphogenetic Approach, Cambridge 1995.
• Archer M.S., Social Origins of Educational Systems, London 1979.
• Archer M.S., Structure, Agency and the Internal Conversation, Cambridge 2003.
• Archer M. S., The Reflexive Imperative in Late Modernity, Cambridge 2012.
• Baranowski M., O potrzebie krytycznej teorii społeczeństwa, Przegląd Krytyczny 2019/1.
• Bhaskar R., A Realist Theory of Science, London–New York 2008.
• Bhaskar R., On the Possibility of Social Scientific Knowledge and the Limits of Naturalism, Journal for the Theory of Social Behaviour 1978/1 (8).
• Bhaskar R., Scientific Realism and Human Emancipation, London 1986.
• Blackburn S., Oxfordzki słownik filozoficzny, Woleński J. (red. nauk.), tłum. M. Szczubiałka, Książka i Wiedza, Warszawa 2004.
• Blackburn S., Prawda jest celem wszelkich dążeń intelektualnych, Filozofuj. Magazyn popularyzujący filozofię, 2016/3 (9).
• Blumer H., Symbolic Interaction. Perspective and Method, New York 1969.
• Bukowska M., Główne założenia i znaczenie realizmu krytycznego jako jednej z głównych orientacji teoretycznych w naukach społecznych XX i XXI wieku, [w:] Studia Realizmu Krytycznego, t. I: Sprawczość i podmiotowość, (red.) M. Bukowska, Warszawa–Kraków 2022.
• Bukowska M., Zagadnienie ontologii w teorii ekonomii w ujęciu realizmu krytycznego, Edukacja Humanistyczna 2022/2 (47).
• Donati P., Archer M.S., The Relational Subject, Cambridge 2015.
• Górniak J., Badania społeczeństwa z perspektywy podmiotu działającego, Zarządzanie Publiczne 2012/1 (19).
• Górniak J., Podmiotowość i struktura. Uwagi o koncepcji podmiotowości, realizmie krytycznym, motywacji do osiągnięć i argumentach na rzecz metodologicznego indywidualizmu jako „ostatniej instancji”, Zarządzanie Publiczne 2014/3 (29).
• Goffman E., Stigma. Notes on the Management of Spoiled Identity, Harmondsworth 1979.
• Hałas E., Florian Znaniecki – zapoznany prekursor symbolicznego interakcjonizmu, Roczniki Nauk Społecznych 1985 (13).
• Hałas E., Interakcjonizm symboliczny. Społeczny kontekst znaczeń, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
• Hałas E., Jakie nowe zasady metody socjologicznej? O wielości socjologii interpretacyjnych, [w:] W kręgu socjologii interpretatywnej – zastosowanie metod jakościowych, (red.) J. Leoński, A. Kołodziej-Durnaś, Economicus, Szczecin 2005.
• Hałas E., Refleksyjny podmiot w świecie społecznym. O paradygmacie i założeniach socjologii interpretacyjnej, Roczniki Nauk Społecznych 2016/8 (44).
• Leśniewska G., Laudacja dla znakomitego gościa Akademii Nauk Stosowanych Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie Pani Profesor Margaret Scotford Archer, Edukacja Humanistyczna 2022/2 (47).
• Machaj I., Tożsamość w warunkach wzmożonej ruchliwości terytorialnej na zachodnim pograniczu Polski, [w:] Polskie pogranicza w procesie przemian, (red.) Z. Kurcz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.
• Machaj I., Walory poznawcze kategorii tożsamości społecznej jednostki, Człowiek i Społeczeństwo 2017 (44).
• Mariański J., Godność ludzka jako nowy paradygmat w socjologii moralności, Edukacja Humanistyczna 2022/2 (47).
• Mariański J., Religijność młodzieży polskiej w procesie przemian – analizy socjologiczne, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Socjologica 2018/2 (10).
• Mariański J., Socjologia religii i socjologia moralności – kwestionariusze ankiet i wywiadów, KUL, Lublin 2020.
• Markocka M., Podmiotowość społeczności lokalnych w świetle wybranych koncepcji socjologiczno-filozoficznych, Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne 2017/3 (20).
• Mrozowicki A., Człowieczeństwo: struktura i sprawstwo w teorii socjologicznej Margaret S. Archer, [w:] Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, Kraków 2013.
• Mrozowicki A., O kulturze i sprawczości w ujęciu morfogenetycznym, Kultura Współczesna” 2019/3 (106).
• Mucha J., Socjologia jako krytyka społeczna. Orientacja radykalna i krytyczna we współczesnej socjologii zachodniej, Zakład Wydawniczy Nomos, Warszawa 1986.
• Nycz E., Animacja społeczno-kulturalna w działaniu. Refleksja praktyczna z perspektywy ćwierćwiecza, [w:] Animacja synergiczności działań edukacyjno-prospołecznych wobec wyzwań współczesności, (red.) K. Duraj-Nowakowa, J. Charchuła, E. Sowa-Behtane, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Kraków 2018.
• Patomäki H., The Promises of Critical Realism in the 2020s and beyond, Teoria polityki 2019 (3).
• Rembierz M., Osoba i jednostka, [w:] Etyka polityczna, P. Świerszcz, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum, Kraków 2021.
• Rembierz M., Pedagogia towarzyszenia i miłosierdzia jako wyjście na peryferia i dążenie do inkluzji – o interpretacji dynamiki i napięć pedagogii ignacjańskiej papieża Franciszka w nieprzejrzystym świecie, Horyzonty Wychowania 2022/21 (57).
• Rembierz M., Realizm metafizyczny jako inspiracja myśli pedagogicznej. O refleksji antropologiczno-pedagogicznej Stefana Świeżawskiego i jej znaczeniu dla teorii wychowania oraz analiz metapedagogicznych, Polska Myśl Pedagogiczna 2016/2 (2).
• Rembierz M., Recenzja w sprawie wniosku o nadanie prof. Scotford Archer tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, [w:] Margaret S. Archer, doktor honoris causa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Anno Domini MMXVII.
• Rembierz M., Spór o koncepcję społeczeństwa i wartość jednostki jako kontekst i wyzwanie dla polskiej myśli pedagogicznej, Polska Myśl Pedagogiczna 2018/4.
• Rembierz M., The Play between Freedom and Power. On the Human Quest for Self-Determination and Subjectivity in Times of Ideological Fighting for Man’s Appropriation, [w:] Critical Realism and Humanity in the Social Sciences, (red.) K. Śledzińska, K. Wielecki, Archerian Studies 2016 (1).
• Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych, (red.) A. Mrozowicki, O. Nowaczyk, I. Szlachcicowa, Kraków 2013.
• Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
• Sztompka P., Teoria stawania się społeczeństwa. Szkic koncepcji, Kultura i Społeczeństwo 1991/1.
• Urbanik W., Strategie dostosowawcze bezrobotnych w okresie zmiany systemowej w Polsce. Studia nad zbiorowością bezrobotnych Szczecinka 1993-2016, Wydawnictwo OR TWP, Szczecin 2018.
• Wielecki K., Youth, Transformation and Mass Culture, [w:] Youth and Political Changes in Contemporary World, (red.) J. Garlicki, Elipsa, Warszawa 1998.
• Wielecki K., Krótki wykład o podmiotowości, Zarządzanie Publiczne 2014/3 (29).
• Wielecki K., Nadzieja, troska i horyzonty odniesienia – przyczynek do podmiotowości odniesienia, Świat i Słowo 2016/1 (26).
• Wielecki K., Narcyzm, podmiotowość i demokracja, [w:] Wybrane problemy demokracji i podmiotowości, (red.) K. Wielecki, Warszawa 2010.
• Wielecki K., Leonarska D., Odkrywanie Margaret S. Archer. Casus polskiej socjologii, Roczniki Historii Socjologii 2017 (7).
• Wielecki K., Podmiotowość i sprawczość – z perspektywy realizmu krytycznego, Edukacja Humanistyczna 2022/2 (47).
• Wielecki K., Podmiotowość w czasie kryzysu, [w:] Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych, (red.) A. Mrozowicki, O. Nowaczyk, I. Szlachcicowa, Kraków 2013.
• Wielecki K., Podmiotowość w dobie kryzysu postindustrializmu. Między indywidualizmem a kolektywizmem, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003.
• Wielecki K., Prawda socjologiczna i realizm krytyczny, Rocznik Filozoficzny Ignatianum 2018/1 (24).
• Wielecki K., Socjologia na rozstaju dróg. Znaczenie teorii Margaret S. Archer, Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne 2015/1 (10).
• Wieleckie² K., Troski, groza i racjonalność instrumentalna, Studia Realizmu Krytycznego 2022 (1).
• Wielecki K., Wstęp do wydania polskiego. Dobra Socjologia w trudnym świecie. Znaczenie teorii Margaret S. Archer w czasach kryzysu cywilizacji i socjologii, [w:] Kultura i sprawczość. Miejsce kultury w teorii społecznej, M.S. Archer, przekład P. Tomanek, NCK, Warszawa 2019.
• Woś M., Aksjonormatywne wymiary wychowania do podmiotowości społecznej. Studium koncepcji wychowania Towarzystwa Salezjańskiego, Scholar, Warszawa 2022.
• Wysocki A., Człowieczeństwo, sprawczość i troska transcendentna, Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne 2019/1 (24).
• Wysocki A., Człowieczeństwo, sprawczość i troska transcendentna, Studia Realizmu Krytycznego 2022 (1).
• Wysocki A., The Transcendence of the person in forgiveness. The perspective of relational sociology, Seminare 2017/4 (38).
• Wysocki A., Transcendencja w ujęciu Margaret S. Archer, Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne 2015 (10).
• Ziółkowski M., Orientacje indywidualne a system społeczny, [w:] Orientacje społeczne jako element mentalności, (red.) J. Reykowski, K. Skarżyńska, M. Ziółkowski, NAKOM, Poznań 1990.
• Znaniecki F., Metoda socjologii, PWN, Warszawa 2008.
• Zwierżdżyński M. K., Konstruktywizm a konstrukcjonizm, Principia 2012 (56).

Identifiers

Biblioteka Nauki

28873619