Czeskie „carmina clericorum” w źródłach polskich: przypadek pieśni „O Maria, mater Christi” / „O Maryja, matko Boża”

• Authors: Jakub Kubieniec

Title variants

EN

The Bohemian ‘carmina clericorum’ in Polish Sources: The Case of ‘O Maria, mater Christi’ / ‘O Maryja, matko Boża’

Abstracts

EN

The song O Maryja, matko Boża [O Mary, Mother of God], setting a Polish translation of the Latin text O Maria, mater Christi, survives in one unique copy in the Marian volume of the Tarnów Gradual, now held in Cieszyn Library (Książnica Cieszyńska, ms. DD I 28). Its Latin version, composed in the late fourteenth century in Bohemia and attributed to Záviš of Zápy, belongs to a repertoire created by mediaeval scholars, characterised by a specific style (alternating melismatic and syllabic segments), form (drawing on the genres of the sequence and leich / lai) and text type (with elements of prayer). This repertoire has recently been described and published in a critical edition prepared from Silesian, German and Bohemian sources by Jan Ciglbauer (Carmina clericorum, 2020). Other sources of the ‘cantilena’ O Maria, mater Christi include three from the Lesser Poland (Małopolska) region: a Wawel Cathedral antiphoner (ms. 48), a gradual in the Jagiellonian Library (ms. 1267) and the above-mentioned Tarnów Gradual (in both Latin and Polish). In the antiphoner we also find the second section or ‘strophe’ of this song, only known from two other sources (a Lübeck troper and a hymnbook from Środa Śląska), which bears a striking resemblance to the poem Cum iubemur et tenemur, preserved in a fifteenth-century manuscript from Wrocław (now London, British Library, Add. 18922). In manuscripts 1267 and DD I 28, the first section of the text contains interpolations not known from Bohemian and German sources, but which can also be found in the Polish-language version in the song O Maryja, matko Boża. The Polish text is not a faithful rendering of the Latin contained in the same Cieszyn manuscript; rather, it seems that the translator used a different variant of the text. This suggests that the Polish-language version of the song found in Gradual DD I 28 was not written specially for the needs of the Tarnów collegiate, but was more widely disseminated in the Polish ecclesiastical tradition.

PL

Pieśń O Maryja, matko Boża jest przekładem łacińskiego tekstu O Maria, mater Christi. Zachowała się unikatowo w maryjnym tomie Graduału tarnowskiego przechowywanego w Książnicy Cieszyńskiej (ms. DD I 28). Łacińska wersji powstała pod koniec XIV w. w Czechach, a jej autorstwo jest przypisywane niejakiemu Závišowi. Należy do repertuaru utworów o specyficznej stylistyce (przeplatanie fragmentów melizmatycznych i sylabicznych), formie (nawiązania do sekwencji/leich) i charakterze tekstu (elementy modlitewne) tworzonych w środowisku średniowiecznych scholarów, które niedawno opisał i wydał krytycznie ze źródeł śląskich, niemieckich i czeskich Jan Ciglbauer (Carmina clericorum, 2020). „Cantilena” O Maria, mater Christi zachowała się także m.in. w trzech źródłach pochodzących z Małopolski: antyfonarzu z katedry wawelskiej (ms. 48), graduale z Biblioteki Jagiellońskiej (ms. 1267) i wspomnianym graduale tarnowskim (w wersji łacińskiej i polskiej). Antyfonarz przekazuje również drugą część - „strofę” pieśni, która znana jest tylko z dwóch innych źródeł (troparium z Lubeki, kancjonał ze Środy Śląskiej) i która wykazuje uderzające zbieżności z wierszem Cum iubemur et tenemur zachowanym we wrocławskim rękopisie z XV w. (Londyn, British Library, Add. 18922). W rękopisach 1267 oraz DD I 28 tekst pierwszej części zawiera interpolacje nieznane ze źródeł czeskich i niemieckich, które pojawiają się także w przekładzie na język polski w pieśni O Maryja, matko Boża. Tekst polski nie jest jednak wiernym przekładem wersji łacińskiej utworu z tego samego rękopisu cieszyńskiego, co zdaje się świadczyć, że tłumacz korzystał z innej redakcji tekstu. Można stąd wysnuć wniosek, że pieśń polska z Graduału DD I 28 nie powstała na potrzeby kolegiaty tarnowskiej lecz była szerzej rozpowszechniona w tradycji kościoła polskiego.

Keywords

PL

muzyka średniowiecza; polskie pieśni średniowieczne; O Maria mater Christi – O Maryja, matko Boża

EN

mediaeval music; Polish mediaeval songs; O Maria mater Christi – O Maryja, matko Boża

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Muzyka
• Year: 2023
• Volume: 68
• Issue: 4
• Pages: 3-19

Dates

published

2023

Contributors

author

Jakub Kubieniec

• Uniwersytet Jagielloński, Kraków

• https://orcid.org/0000000150503640

References

• Catalogue of Additions to the Manuscripts in the British Museum in the Years 1848–1853. London: Trustees, 1868.
• Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica asservantur. T. 7, wyd. Maria Kowalczyk i in. Kraków: „Księgarnia Akademicka”, 2000.
• Cigbauer, Jan, wyd. Carmina clericorum. Latinské duchovní písně 14 až 15. století ve středoevropském univerzitním a školském prostředí / Sacred Latin Songs from the 14th and 15th Centuries in the Central European University and School Milieu. Chomutov: L. Marek Publishing 2020 (= Monumenta Liturgica Bohemica 4).
• Ciglbauer, Jan. „Antiphon oder Cantio? Auf der Suche nach der Identität des mitteleuropäischen geistlichen Liedes”. Hudební věda 53, nr 2–3 (2016): 117–128.
• Ciglbauer, Jan. „Continental Reverberations of Angelus ad virginem and Questions of Rhythm”. Journal of the Alamire Foundation 15, nr 1 (2023): 32–52.
• Ciglbauer, Jan. „Habent sua fata libelli. Das Lübecker Troparium und mögliche musikalische Interessen des Simon Batz von Homburg”. Archiv für Musikwissenschaft 73, nr 3 (2016): 220–240.
• Clavis scriptorum et operum Medii Aevi Poloniae. Opr. Jerzy Kaliszuk, Aneta Pieniądz, Piotr Węcowski, Krzysztof Skwierczyński. Kraków: Homini, 2019.
• Dinkova-Bruun, Greti. „Medicine and Devotion in the Later Middle Ages”. Filologia mediolatina 22 (2015): 1–20.
• Dreves, Guido Maria, wyd. Pia Dictamina. Reimgebete und Leselieder des Mittelalters. Leipzig: O.R. Reisland, 1899 (= Analecta Hymnica Medii Aevi 32).
• Katalog średniowiecznych rękopisów Książnicy Cieszyńskiej. Opr. Marian Zwiercan. Wrocław: Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego, 2003.
• Lehár, Jan (wyd.). Česká středověká lyrika. Praha: Vyšehrad, 1990.
• Liber Scole Virginis. A Medieval Collection of Marian Music in Lund, Facsimile Edition of LU B MH 14. Wyd. Jeremy Thomas Llewellyn. Lund: Universitetsbibliotheket Lund, 2003.
• Łoś, Jan. Przegląd językowych zabytków staropolskich do r. 1543. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1915.
• Mazurkiewicz, Roman. Polskie średniowieczne pieśni maryjne. Studia filologiczne. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2002.
• Pikulik, Jerzy. Śpiewy Alleluia o Najświętszej Maryi Pannie w polskich graduałach przedtrydenckich. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1984.
• Rosmer, Stefan. „Carmina pulchra de beata virgine. Maria in spätmittelalterlichen cantiones, cantica, conductus und Tropen”. W: Maria in Hymnus und Sequenz. Interdisziplinäre mediävistische Perspektiven, red. Eva Rothenberg, Lydia Wegener, 289–320. Berlin: De Gruyter, 2017.
• Schlager, Karlheinz, wyd. Alleluia-Melodien II. Ab 1100. Kassel–Basel–London–New York: Bärenreiter, 1987 (= Monumenta Monodica Medii Aevi 8).
• Schmitz, Arnold. „Ein schlesisches Cantional aus dem 15. Jahrhundert”. Archiv für Musikforschung 1, nr 4 (1936): 385–423.
• Scriptores rerum Silesiacarum oder Sammlung Schlesischer Geschichtschreiber. T. 1, wyd. Gustav Adolf Stenzel. Breslau: Josef Max & Komp., 1835.
• Średniowieczna pieśń religijna Polska. Opr. Mirosław Korolko. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1980 (= Biblioteka Narodowa, Seria 1, Nr 65 (wydanie zmienione)).
• Vlhová-Wörner, Hana. „Záviš, autor liturgické poezie 14. stoleti”. Hudební věda 44, nr 3–4 (2007): 229–260.

Identifiers

DOI

10.36744/m.2441

Biblioteka Nauki

24298358