Donacja hrabiów Tollów w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego

• Authors: Jarosław Kita

Title variants

Donacja hrabiów Tollów w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Po klęsce powstania listopadowego w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego pojawiły się donacje należące do rosyjskich wysokiej rangi oficerów i carskiej elity urzędniczej. Car Mikołaj I nadał im te dobra przede wszystkim za zasługi oddane podczas tłumienia polskiego powstania i wierną służbę. Jedną z największych donacji otrzymał generał piechoty Karol Wilhelm hrabia Toll, pochodzący z tzw. Bałtów (szlachty bałtyckiej). Był on jednym z najbardziej znaczących dowódców carskich w wojnie polsko-rosyjskiej w 1831 r. Otrzymał on w 1836 r. część dóbr skarbowych Uniejów o powierzchni ponad 5500 mórg. Donacja ta znajdowała się w posiadaniu rodziny von Tollów przez 80 lat. Po klęsce powstania styczniowego otrzymali oni jeszcze niewielką donację Grzybki. Ponadto byli właścicielami majątku ziemskiego Stemplew. Kolejne trzy pokolenia tej rodziny coraz bardziej wiązały się z regionem, a po utworzeniu niepodległej Rzeczypospolitej potomkowie pierwszego donatariusza pozostali w naszym kraju. Jednak nie byli już właścicielami donacji, którą przejęło państwo polskie w 1919 r. W pierwszej części niniejszego artykułu dokonano syntetycznej charakterystyki dóbr ziemskich będących w rękach hrabiów Tollów. Natomiast w drugiej części podjęto próbę odtworzenia genealogii uniejowskiej linii tego rodu oraz przybliżono nieraz skomplikowane losy potomków pierwszego donatariusza.

EN

After the defeat of the November Uprising, donations belonging to Russian high-ranking officers and the Tsar’s official elite appeared in the rural space of the Kingdom of Poland. Tsar Nicholas I gave them these goods, above all for their services rendered during the suppression of the Polish uprising and faithful service. One of the biggest donations was received by infantry general Karol Wilhelm, count Toll, from the so-called Balts (Baltic nobility). He was one of the most significant tsarist commanders in the Polish-Russian war in 1831. In 1836 he received part of Uniejów’s treasury goods with an area of over 5,500 morgens. This donation was in the possession of the von Toll family for 80 years. After the defeat of the January Uprising, they received a small donation from Grzybki. In addition, they were owners of the Stemplew estate. The next three generations of this family were increasingly associated with the region, and after the creation of the independent Republic of Poland, the descendants of the first donor remained in our country. However, they were no longer the owners of the donation, which was taken over by the Polish state in 1919. In the first part of this article, a synthetic description of the land goods in the hands of the counts of the Tolls was made. In the second part, however, an attempt was made to reconstruct the genealogy of the Uniejów line of this family, and often presented the complicated fate of the descendants of the first donor.

Keywords

PL

donacja; rodzina von Tollów; genealogia; Uniejów; donacja; rodzina von Tollów; genealogia; Uniejów

EN

donation; von Toll family; genealogy; Uniejów

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Zeszyty Wiejskie
• Year: 2020
• Volume: 26
• Pages: 9-31

Dates

published

2020-12-30

Contributors

author

Jarosław Kita

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Katedra Historii Polski XIX w.

References

• Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Dobr Państwowych, Wydział Majątkow Państwowych
• Archiwum Głowne Akt Dawnych, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych
• Archiwum Głowne Akt Dawnych, Komitety wystawowe, seria 2, Komitet Ogolny Wystawy Rolniczej w Warszawie
• Archiwum Państwowe w Kaliszu, Naczelnik Powiatu Kaliskiego [Deutscher Kreischef in Kalisch] 1915−1918
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Kaliski
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Piotrkowski, Wydział Administracyjny
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Urząd Gubernialny Kaliski do Spraw Włościańskich
• Archiwum Państwowe w Poznaniu. Oddział w Koninie, Akta hipoteczne Sądu Rejonowego w Turku
• Archiwum Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa, Listy Tatiany Toll-Yarigin
• Archiwum Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa, Protokoły przekazania folwarku Grzybki i lasu rządowego w obrębie Księże Młyny.
• Archiwum Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa, Umowa dotycząca objęcia kierownictwa gorzelni w Stemplewie przez Antoniego Sukiennickiego (1909).
• Archiwum Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa, Umowa o udzielenie plenipotencji dla Antoniego Sukiennickiego (1914).
• Archiwum Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa, Wypis z wykazu hipotecznego majątku „Zagaj-Mizerka” powiatu tureckiego z dn. 16 V 1931 r.
• Archiwum Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa, Zaproszenie na ślub Eugeniusza hr. Tolla z Ludmiłą baronowną Tiesenhausen.
• Wojewodzki Urząd Ochrony Zabytkow, nr rejestru A/481/222, Park w zespole zamkowo-pałacowym w Uniejowie
• „Dziennik Bydgoski” 1926, 1932, 1935
• Dziennik Praw Krolestwa Polskiego, t. 17, 20, 66
• Dziennik Ustaw 1918, 1919
• „Gazeta Warszawska” 1925
• Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften, Teil 2: Estland, Gorlitz 1930.
• „Kalendarz Myśliwski Ilustrowany na rok 1894”, Warszawa 1893.
• „Kurier Warszawski” 1918
• Mannerheim C.G., Wspomnienia, tłum. K. Szelągowska, Warszawa 2017.
• Monitor Polski 1938
• „Noworocznik Kaliski na rok przestępny 1876”, Kalisz 1875.
• „Roczniki Gospodarstwa Krajowego” 1861
• Słownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowiańskich, t. 2, Warszawa 1881; t. 10, Warszawa 1889; t. 11, Warszawa 1890; t. 12, Warszawa 1892.
• Список генералам по старшинству, исправлено по 1 мая 1911, Санкт Петербург 1911.
• Список генералам по старшинству, исправлено по 1 мая 1914, Санкт Петербург 1914.
• Bernhardi von T., Denkwurdigkeiten aus dem Leben des Grafen von Toll, 2. Auflage, Leipzig 1866.
• Bornstein B., Majoraty (donacje) w b. Krolestwie Polskim, Warszawa 1922 (odbitka z „Miesięcznika Statystycznego”, wydawanego przez Głowny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, rok 1921, tom IV).
• Cepil M., Figlus T., Geneza majoratu i stosunki osadnicze w dobrach rodziny Tollow pod Uniejowem, „Biuletyn Uniejowski” 2017, t. 6.
• Chimiak Ł., Kariery tzw. Bałtow w rosyjskiej administracji Krolestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w., „Przegląd Historyczny” 1997, t. 88, nr 3–4.
• Chmielewska G., O Sergiuszu Tollu, potomku carskich generałow, ktory odkrył 279 gatunkow motyli, „Gazeta Pomorska”, 11 II 2012 r. Dostępny w internecie: https://pomorska.pl/o-sergiuszu-tollu-potomku-carskich-generalow-ktory-odkryl-279-gatunkow-motyli/ar/7268274
• Diakonoff A., Sergiusz Toll (1893–1961), „Journal of the Lepidopterists’ Society” 1963, vol. 17, no. 1.
• Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Szymczak J., Uniejowskie strony – karty z przeszłości odległej, nieznanej i bliskiej gminy Uniejow, Łodź–Uniejow 2008.
• Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego 1858–1861, t. 1–2, Warszawa 1904.
• Hayward R.M., Russia Enters the Railway Age, 1842–1855, New York 1998.
• Kaczkowski J.P., Donacye w Krolestwie Polskim, Warszawa 1917.
• Kozłowski J., Bałtowie na wyższych i średnich szczeblach administracji Krolestwa Polskiego w latach 1863–1914 (w związku z artykułem Łukasza Chimiaka, Kariery tzw. Bałtow w rosyjskiej administracji Krolestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w., PH t. LXXXVIII, 1997, Z. 3-4), „Przegląd Historyczny” 1999, t. 90, nr 2.
• Kubiatowski J., Piasecki Julian Marian, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 25, Wrocław 1980.
• Kukulski J., Donacje paskiewiczowskie w okresie reform agrarnych, Kielce 1987.
• Kukulski J., Generałowie carscy i ich majątki ziemskie w Krolestwie Polskim (1835–1920), Warszawa 2007.
• Kukulski J., System organizacji produkcji folwarcznej i zarządzania dobrami donacyjnymi w Krolestwie Polskim, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1984, nr 18.
• Kuźnik G., Rodzina barwna jak motyle. Sergiusz Toll wiele nowych gatunkow odkrył na Śląsku, „Dziennik Zachodni”, 18 IV 2013. Dostępny w internecie: https://dziennikzachodni.pl/rodzinabarwna-jak-motyle-sergiusz-toll-wiele-nowych-gatunkow-odkryl-na-slasku/ar/872421
• Pełka B., Lata zaborow, [w:] Uniejow. Dzieje miasta, red. J. Szymczak, Uniejow–Łodź 1995.
• Połujański A., Opisanie lasow Krolestwa Polskiego i Gubernij Zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym, t. 1, Warszawa 1854.
• Reisser H., Dr. Sergiusz (Graf von) Toll †, „Zeitschrift der Wiener Entomologischen Gesellschaft” 1962, nr 47.
• Szczepański B., Rozwoj rolnictwa, [w:] Dzieje Wielkopolski, red. W. Jakobczyk, t. 2, Poznań 1973.
• Szwarc A., Wieczorkiewicz P., O roli tzw. Bałtow w dziejach Rosji w XIX i XX w. (Na marginesie książki Maksyma M. Duchanowa), „Kwartalnik Historyczny” 1981, nr 4.
• Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1930.
• Toll von Ch., Die Familie von Toll – eine Adelsfamilie im Ostseeraum. Dostępny w internecie: http://toll-europe.se/Artiklar/toll-runt-oestersjon-de.pdf
• Wojcik T., Tollowie, „W Uniejowie. Pismo Towarzystwa Przyjacioł Uniejowa” 2016, nr 67.
• Zdyb M., Kaplica grobowa rodziny Tollow jako przykład prawosławnego dziedzictwa w wojewodztwie łodzkim, „Biuletyn Uniejowski” 2017, t. 6.

Identifiers

DOI

10.18778/1506-6541.26.01