Search results

1

Vincent Zapletal and the Question of the Modernization Strategies in the Catholic Church at the Beginning of the 20th Century

100%

Petráček T.

Prager wirtschafts- und sozialhistorische Mitteilungen - Prague Economic and Social History Papers

|

2019

|

issue 29

7-20

EN

The most important problems of the development of religious society are the moments of development, changes, i.e. the questions of continuity and discontinuity. The Catholic Church has experienced several paradigm shifts, mainly successful, but the phenomenon of the so-called modernist crisis of the first decades of the 20th century is one of these unsuccessful attempts to change the paradigm. From the point of view of social history, this crisis provides remarkable material where the strategies and mechanisms can be studied of how the community seeks to promote or prevent change, what the motives of actors were and the impacts of the chosen solution. In the following study, using the example of a Czech modernizing priest, we will show what game fields the men thinking in this way had at that time, which strategies they chose, and in what their potential success or failure lay, what impacts the powerdriven stopping of the modernization efforts and the subsequent period of stagnation had. The phenomenon of the modernist and antimodernist crises does not concern only the Catholic Church, many processes and transformations in a series of moments anticipates or follows the development of other segments of European society.

2

A social deficit. Poland in the face of developmental challenges in the 2010s

100%

Anioł W.

Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje

|

2015

|

issue 31(4)

39-57

EN

The aim of this article is to answer the question of what fundamental modernization and developmental challenges Poland currently faces. The author argues that the developmental model that has been in place in Poland for the last 25 years — and generally worked quite well, which is evidenced by many major achievements and several economic and social indices — is just exhausting its potential. Simultaneously, we are observing intensification and aggra- vation of several problems — either as yet unresolved or new ones — which jointly constitute something we may call a social deficit. The main message of the paper can be summarized in a nutshell as a thesis that under current situation and circumstances, it becomes necessary to proceed to new generation of competitiveness, launch different developmental leverages, which — speaking in most general terms — are to be found mainly in the social realm. The article consists of three parts. The first one is dedicated to the characteristics of strengths and weaknesses of Polish modernization after 1989 against the background of the situation in other CEE countries. The second one defines five key developmental challenges currently faced by Poland. The third part predominantly features the fundamental difference between the previous, post-transformational developmental policy and the new, pro- innovative modernization strategy, which places social policy in the very centre of its focus.

3

Environmental Protection Solutions in the Process of Modernisation of the Polish Railways

100%

Surowiecki A., Bujak A.

Central and Eastern European Journal of Management and Economics (CEEJME)

|

2013

|

vol. 1

|

issue 1

93-111

EN

The authors discuss examples of solutions currently applied in the process of modernisation of main railway lines undertaken by the Polish PKP PLK S.A. in order to =assess compliance with the applicable environmental conditions. The solutions described pertain to nature conservation and restoration in the vicinity of railway routes. They are developed according to three assumptions: protection of animals along transport routes; traffic noise reduction; natural compensation which consists in restoration of the lands adjacent to railway lines in order to enhance water regimes and habitat conditions for animals.

4

Ruch narodowy na Pomorzu wobec zaborcy w XIX wieku

100%

Salmonowicz S.

Zapiski Historyczne

|

2012

|

vol. 77

|

issue 1

147-156

EN

The aim of the discussed publication of Szczepan Wierzchosławski is to give a new perspective on many important issues for the history of the Polish lands of the Prussian partition. In ten essays, excluding introductory comments and the conclusion, the author presents his standpoint towards the problem of conditions and effects of the process of the modernization of Polish society on the example of cases from Pomerelia and the Kulm Land. The essential part of the author’s discussion is to what extend Polish society took advantage of the process of building a big capitalist, modern state, from the social and economic point of view, as well as of building the system of Rechtsstaat in Germany within the co-existence and capitalist competition. The work of Szczepan Wierzchosławski to a large extent eliminates a stereotypical perception concerning the co-existence of Poles and Germans in West Prussia (and not only) in the 19th century and at the beginning of the 20th century, showing many elements of cooperation between both nations. He also presents the process of “growing out of” the feudal structures and the shaping of a modern nation within the German state. He undermines the stereotype that the Polish nation was monolithic, and the Prussian administration was alienated from the reality of the province. He shows Pomerelia as a small motherland of Poles and Germas, who inhabited the area in the 19th century and at the beginning of the 20th century.

5

Finansowanie potrzeb obronnych Polski – konieczność modernizacji i zwiększenia wydatków na armię

100%

Lubański T.

Kontrola Państwowa

|

2014

|

vol. 59

|

issue 5 (358)

114-123

EN

The analysis of the amounts assigned in the budget act for defence expenditures since the year 2005 clearly shows that, despite the legal obligation, the amount designated for this purpose has never exceeded 1.95 per cent of the previous year’s GDP. The article attempts to identify the reasons for this situation, and to offer another solution so that the planning of the state budget spending for the financing of Poland’s defence needs is compliant with the law.

6

MODERNISATION AND AVANT-GARDE IN CENTRAL-EASTERN EUROPE (1918–1939)

88%

Szczerski A.

Muzealnictwo

|

2018

|

vol. 59

198-202

EN

The establishment of new independent states in Central and Eastern Europe after 1918 not only brought changes in European geopolitical reality, but also initiated many cultural processes, stimulated by the need for modernisation of the region. They aimed at strengthening the identity of individual states based on their civilizational advancement. It was possible thanks to political independence, which many central European nations gained for the first time in their history. Their expected growth was not only to confirm their right of existence, but also of being among the leading states in Europe. Within the Old Continent the central and eastern part of Europe turned out to be a domain of modernisation par excellence. Here its progression, on the one hand, was most awaited, on the other – raised the greatest controversy. Arts and artists had their particular role in this process; it was their mission to spread the new ideas, calling for a change of the status quo. Instead of simply adopting the already existing patterns of modernity they tried, however, to work out their original concepts of reforms, based on an attempt to reconcile modernity with traditional values, which were found worth preserving within individual cultures. These processes were supported by representatives of both the avant-garde and the more moderate modernisation, which resulted in peaceful coexistence of radical programmes and endeavours to find conservative definitions of modernism. “New Europe” in the years 1918–1939 was in favour of modernity, pursuing consistently civilizational advancement, with the good use of tools brought about by the new political reality and, first and foremost, the national independence gained by many states in the aftermath of World War I.

7

Was Another Modernisation Possible? Liberal and Leftist Critique of the Transformation in the Public Debate in Poland

88%

Nowicka-Franczak M.

Polish Sociological Review

|

2018

|

vol. 203

|

issue 3

321-343

EN

The article regards the public debate focusing on the assessment of the political transformation andthe model of modernisation implemented in Poland after 1989. In recent years, the conservative and right-wingcriticism, which focused on pro-Western modernisation and the liberal discourse of transformational success,is more and more often accompanied with self-criticising statements uttered by the former liberal leaders ofthe democratic transformation and with appeals for a radical retribution of the past which are put forward bythe young generation of Polish intellectuals. On the basis of the analysis of the public discourse between 2013and 2017, the author differentiates between the retribution and reckoning dimensions of the liberal and leftistdiscourse, reconstructing its interpretative and argumentative structures. The discourse of ‘being disappointedwith the transformation’ is considered a symptom of the condition of public debate in Poland.

8

Možnosti a východiska dialogu mezi islámem a Západem

88%

Svoboda J.

Filosofický časopis (Philosophical Journal)

|

2010

|

vol. 58

|

issue 1

87-91

EN

The aim of this article is to point to some problematic aspects of intercultural dialogue between Islam and the West which stem from the general character of the process of globalisation. The right of individual cultures to conceive this general process of modernisation from the point of view of their own cultural perspective brings with it the danger of discrimination in basic normative specifics. For this reason it is necessary to open up potentialities and to seek points of departure for wider inter-normative agreement

9

Biopolitics and (Non-)Modernity. Population Micro-Policy, Expert Knowledge and Family in Late-Communist Poland

88%

Klich-Kluczewska B.

Acta Poloniae Historica

|

2017

|

vol. 115

PL

This article seeks to investigate the problem of modernity in post-war communist Poland (People’s Republic of Poland, Pol.: Polska Rzeczpospolita Ludowa, PRL) through the prism of concepts and ideas of model family and possibilities of shaping it, as promoted in the expert discourse and guidance practices. On the interpretation level, it is important to refer to modern – that is, rational and expert knowledgepropelled – social control methods, strictly connected with the concepts or ideas of modern society. The crucial aspect is the tension between biopolitics understood in terms of actions and strategies of modern dictatorship devised to control a population and the concepts of modernity that appeared in expert discourses in the context of, i.a., decreasing natality, modern birth control methods or practices related to maternity/paternity. Analysed are experts’ opinions proving dominant in the discourse, including the arguments put forth at sessions of the Family Council and the Planned Parenthood Association.

10

Prison and Society Connected. The Development of the Czechoslovak Prison System in 1945–92

88%

Pinerová K.

Acta Poloniae Historica

|

2018

|

vol. 118

PL

The aim of this article is to describe the transformation of the prison system during the years 1945–92 in Czechoslovakia. The following phases are analysed: the sovietisation process in the 1950s, the humanization and professionalization processes in the 1960s, the ambivalence between modernisation and repression in the 1970s and 1980s, and finally the democratisation that occurred after 1989. For each phase, it will be explained how the system was influenced by the concept of class struggle, mainly reflected in the approach to political prisoners, as well as a modernist-technocratic approach that gained priority at the time of the release of political prisoners in the 1960s. The aim is to show the dominant trends during this period and how the political and social context was reflected in the prison system.

11

THE ORIGINS OF OUR “HERE AND NOW”. MODERNISATION AND MUSEOLOGISATION OF THE WARSAW URBAN SPACE DURING THE INTERWAR PERIOD

88%

Majewski P.

Muzealnictwo

|

2018

|

vol. 59

2-8

EN

The article contains both description and analysis of the processes which had been creating the urban space of Warsaw during the Interwar period (1918–1939). On the one hand, they include what is regarded as examples and symbols of modernisation (avant-garde architecture, urban planning, as well as a “state-building” monumentalism), on the other – being developed at the same time, and described as today’s terminology allows – the processes of “musealisation” (reconstruction as a conservation method, restoration of a historic urban ambiance of the town). The article also points to the continuity of both the processes in question and the ideas that constitute them, always present at times of an intense search for collective identity and spatial forms in which it is manifested (e.g. at time of the post-war reconstruction in the years 1945–1956, as well as at the turn of the 19th and the 20th centuries). Poglądy na konserwację i restaurację budynków oraz rewaloryzację zespołów uznawanych za zabytkowe ulegały w XIX i XX w. istotnym przekształceniom. W 1. poł. XIX stulecia wykonano we Francji wiele prac w duchu jedności stylowej, konstruując zarazem nowoczesne pojęcie zabytku. Najwybitniejszy z grona ówczesnych restauratorów, Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc, w duchu poszukiwania architektonicznego optimum restaurował kościół w Vézelay, prowadził prace w zespole miejskim w Carcassonne, w zamku w Pierrefonds, nadzorował restaurację kaplicy SainteChapelle oraz kościoła Notre Dame w Paryżu, zmieniając krajobraz Francji a zarazem wyobrażenie Francuzów o jej średniowiecznej przeszłości. Dzięki autorytetowi, wynikającemu tak z praktyki, jak i opublikowanych rozważań teoretycznych, zachęcił do przeprowadzania podobnych co do intencji, acz nie zawsze co do jakości wykonawstwa, restauracji. Viollet-le-Duc uznawał zasadność restaurowania budynku we właściwym – z perspektywy restauratora – stylu, zalecał jednak wnikliwe zbadanie go przed przystąpieniem do robót i elastyczność przy ich ukierunkowaniu. Wiedzy o architekturze średniowiecznej przydawał te same właściwości, co normom nauk przyrodniczych, traktując dedukcje przeszłych form architektonicznych niczym wnioski wyprowadzane z paleontologii, przywołując dorobek Georgesa Cuviera, zoologa i paleontologa słynącego z rekonstrukcji zwierząt kopalnych dokonywanych z drobnych ich fragmentów, przeprowadzanych na podstawie zakładanej korelacji narządów. Viollet-le-Duc widział w sobie Cuviera, który wskrzesza formy architektoniczne dawnych epok. Wyrażał przekonanie, że konserwować zabytek nie znaczy zachować go, naprawić czy przerobić, znaczy to przywrócić go do stanu integralności, w jakim być może nigdy się nie znajdował1 [to i dalsze wyróżnienia pochodzą od autora]. Praktyki restauratorskie, zwłaszcza w wydaniu naśladowców Viollet-le-Duca, stały się przedmiotem krytyki. Zapoczątkował ją w 1848 r. John Ruskin, który uważał, że podobnie jak niemożliwym jest wskrzeszanie zmarłych (doświadczenie religijne, Ruskinowi nieobce, wskazuje jednak, iż wiara w wyjątki od tej reguły nie jest niemożliwa…), tak niemożliwe jest restaurowanie tego, co było wielkością i pięknem w architekturze, a tym samym restauracja oznacza zniszczenie najradykalniejsze, jakie znieść budowla może (The seven lamps of architecture). W 2. poł. XIX w. nikt bodaj w żadnym kraju europejskim nie wywarł podobnego wpływu na wyobraźnię własnego narodu. Dla Ruskina na miano artysty zasługiwał ten, kto potrafił wyrazić w materii ślady boskiej obecności, zmaterializowane w dobrach natury. Doktryna Ruskina, zdystansowana wobec wszelkich form podtrzymywania dawnej architektury, wykluczała tym samym akty ludzkiej pychy i uzurpacji, jakimi byłoby sięganie po coś, co jest przynależne Stwórcy2. Istotę zabytkowości w sposób fundamentalny, po dziś dzień stanowiący punkt odniesienia w debatach o wartości dziedzictwa, sformułował w 1903 r. austriacki historyk sztuki Alois Riegl. Według niego najważniejsza w zabytku jest wartość dawności (oryg. niem. der Alterswert), konstytuująca przyczynę uznania danego obiektu za zabytek. Wychodząc z tych założeń, współpracownik Riegla w C.K. Centralnej Komisji do Badania oraz Opieki nad Sztuką i Zabytkami, czeski historyk sztuki Max Dvořák twierdził, iż odnowiona relikwia nie jest już relikwią. Obaj uczeni stali na stanowisku konieczności obrony zabytków przed zakusami rekonstruktorskimi, traktując je jako rodzaj fałszerstwa źródła historycznego, dlatego też poddali krytyce forsowany przez polskie środowiska artystyczne program restauracji zamku na Wawelu3. Riegl dostrzegał również zmiany w rozumieniu pojęcia zabytek, którym – wraz z rozwojem pojęcia i realnego bytu narodu – stawały się dzieła ludzkie przede wszystkim ze względu na ich wartość historyczną, aksjologiczną a nie tylko artystyczną, estetyczną. W kwestii Alterswert zabrał też głos pruski (co nie jest bez znaczenia, gdyż nieobce mu było nacjonalistyczne instrumentalizowanie wartości dziedzictwa) badacz i inwentaryzator Georg Dehio, który wzywał aby konserwować, a nie restaurować4 Zainspirowani tymi rozważaniami byli również polscy konserwatorzy, zwłaszcza ci, mieszkający w cieniu wawelskiego wzgórza. W 1901 r. w Krakowie Ludwik Puszet głosił, że restauracja powinna być jedynie konserwatorska, żadnej stylowości nie [należy] wprowadzać, a w tym, co dodaje [ona] nowego, [winna] być szczerze modernistyczna. Także Józef Muczkowski popularyzował zasadę zachowywania zabytków w zastanym przez daną generację kształcie i domagał się nieprzywracania ich do wyobrażonego pierwotnego stanu. Na zjeździe Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w 1909 r. w Warszawie przyjęto uchwałę preferującą konserwację, dopuszczającą zarazem ograniczone, naukowo uzasadnione restauracje51 Praktyka odbiegała jednak od deklaracji, szczególnie wówczas, gdy w wyniku nagłego kataklizmu następowało zniszczenie cennej dla danej zbiorowości, historycznej substancji. Kiedy w 1902 r. w Wenecji runęła dzwonnica św. Marka, podjęto decyzję o jej odbudowie w formach historycznych. Dokonano precyzyjnej rekonstrukcji według pierwowzoru – z zachowaniem typu i kolorystyki cegieł – uznano bowiem, że krajobraz miejski nie pozostanie takim samym bez jednego z głównych przestrzennych akcentów. Epizod ten stał się szczególnie ważny z perspektywy zniszczeń, które spowodowała wojna światowa, o której wówczas nie wiedziano, że była pierwszą61. Zniszczenie w czasie I wojny światowej nie tylko poszczególnych budynków, jak katedra w Reims, lecz także całych historycznych miast, jak Arras, Louvain, Ypres postawiło pod znakiem zapytania zasadę ograniczonej konserwacji, na rzecz restauracji i restytucji. Wojna trwale weryfikowała formułowane w warunkach pokojowej stabilizacji zasady konserwatorskie71. W czasie I wojny również na ziemiach polskich wiele historycznych budowli, a nawet całych dzielnic miast, legło w gruzach. Zaczęto rozważać nie czy, ale jak odbudowywać zniszczone zabytki. W 1916 r. historyk sztuki Józef Piotrowski stwierdził, że jak to zawsze czynili mistrzowie dawni, należy odbudowywać choćby w kształtach całkiem innych, ale dobrze złączonych z całością zabytku oraz odpowiadających dzisiejszym wymaganiom estetycznym i kierunkom architektonicznym. Wychodząc z tych założeń zdecydowano się na odtworzenie zniszczonego centrum Kalisza8. Tadeusz Szydłowski traktował kwestię przedłużania egzystencji zabytków jako zadanie polityczne; wskazywał na związek poczucia 4 MUZEALNICTWO 59 tożsamości narodowej z ochroną pomników sztuki. Wierny Rieglowskiej doktrynie zgadzał się, że zabytek posiada wartość o tyle, o ile jest istotnie stary, autentyczny. Jednocześnie uznawał konieczność dźwigania z wojennych ruin historycznych budowli9. Dziś więc pod innym [niż Rieglowski] znakiem stanąć nam wypadnie – postulowali Jarosław Wojciechowski, Edward Trojanowski i Zygmunt Otto – nie tylko konserwować, ale i odbudowywać. Jak bajeczny Feniks odrodzą się z popiołów spalone wsie i miasteczka, zostaną odbudowane chaty i dwory, szkoły i kościoły, a z nimi także i zabytki architektury. Wartościowe pomniki architektury, jeśli ruinę ich spowodował nie czas, lecz nagła katastrofa, nie tylko mogą, lecz powinny być odbudowane101. Na marginesie warto zauważyć, iż społeczna i historyczna świadomość spowodowanych Wielką wojną strat dziedzictwa kultury Polski jest nieporównanie mniejsza niż tych, którymi skutkowała II wojna światowa, choć skala faktycznych zniszczeń (pomijając zburzenie Warszawy w 1944 r.) była w obu tych okresach porównywalna111. Pozostając w głównym nurcie ówczesnego dyskursu, w grudniu 1916 r. Koło Architektów Politechniki Warszawskiej opracowało Uwagi do szkicu wstępnego planu regulacyjnego Wielkiej Warszawy, prekursorskiego wobec dokumentów, powstałych w czasach prezydentury Stefana Starzyńskiego. Współautor Uwag, wspomniany już Jarosław Wojciechowski, pisał o Warszawie historycznej: Nie w niej miejsce dla monumentalnych poczynań i projektów architektonicznych przyszłości. Te rozwijać się muszą na martwych i bezdusznych terenach Warszawy Nowej (...), na wszystkich tych miejscach, do których prawa swojego nie zgłosiła jeszcze historia121. W odrodzonym państwie polskim konserwatorzy, nie negując Rieglowskich pryncypiów, uczestniczyli w oczyszczaniu przestrzeni urbanistycznej z budynków, które utożsamiano z wynaradawiającymi poczynaniami zaborców, w szczególności zaboru rosyjskiego. Wedle decyzji carskich władz, po upadku powstania styczniowego „Kraj Nadwiślański” miała pokryć sieć świątyń prawosławnych lokowanych tak, by świadczyły o dominującym charakterze imperialnej zabudowy. Losy soboru p.w. Aleksandra Newskiego wzniesionego na Placu Saskim w Warszawie były – w tej wojnie o ikonosferę – najdobitniejszym przykładem odreagowania. Po długotrwałych sporach, w których sobór znajdował obrońców odwołujących się do kryteriów artystycznych, w 1920 r. przystąpiono do rozbiórki towarzyszącej mu dzwonnicy, następnie zaś rozpoczęto wyburzanie samego soboru, które trwało w latach 1922–1926. Gruzy cerkwi wykorzystywano przy regulacji Wisły, różowy fiński granit ozdobił elewacje gmachu Państwowego Instytutu Geologicznego zaś kolumny wykorzystano po 1935 r. aranżując kryptę Józefa Piłsudskiego na Wawelu131. Większość teoretyków propagując czystą konserwację, praktykowała zarazem uzupełnianie historycznych budowli współczesnymi elementami. Z tym przekonaniem wykonano w 1928 r. – pod kierunkiem Zofii Stryjeńskiej i Stanisława Ostrowskiego oraz pod patronatem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości – współczesne, i u współczesnych wywołujące wiele wątpliwości, polichromie fasad na Rynku warszawskiej Starówki14. Wiele z ówczesnych przypadków rekonstrukcji łączyło się z pragnieniem przywracania do pierwotnego stanu. Na obszarach zniszczonych ośrodków staromiejskich odbudowywanym kamienicom starano się nadawać kształty bliskie dawnym i wprowadzać detale nawiązujące do historycznych, co stanowiło wyraz poszukiwania swojskiego, czy narodowego charakteru architektury, nie bez związku z badaniami etnograficznymi i modnym podówczas (obecnym chociażby w twórczości Stefana Żeromskiego) regionalizmem151. Za podstawową pracę programową dotyczącą filozofii konserwatorskiej uznawano w okresie międzywojennym, wydaną w 1929 r., rozprawę Alfreda Lauterbacha. Autor zwracał uwagę na nieodzowność ograniczonych restauracji żywych zabytków architektury, z poszanowaniem jednak występujących w nich nawarstwień. Podkreślał za Ruskinem, że z teoretycznego punktu widzenia nie ma różnicy między wymianą jednego metra kwadratowego a całej ściany, nie wyciągał jednak Ruskinowskich wniosków. Będzie zawsze nieodzowna mniejsza lub większa restauracja – pisał – którą dzisiejsza wstydliwość, czy też obłuda, nazywa konserwacją. Zdaniem Lauterbacha, czysta konserwacja może mieć zastosowanie jedynie przy obiektach dobrze zachowanych lub martwych, czyli ruinach161. W 1931 r. Alfred Lauterbach i Marian Lalewicz reprezentowali Polskę na międzynarodowym kongresie, który uchwalił Ateńską Kartę Konserwacji Zabytków. Konstatowano w niej tendencję do powstrzymywania się od pełnej restauracji i unikania związanego z nią ryzyka oraz aprobowano obecną w środowiskach konserwatorów i architektów dążność do przekładania interesu społecznego nad prywatny171. Podsumowując w 1938 r., u kresu Międzywojnia, swoje doświadczenia Lauterbach pisał: Konieczność odbudowy po wielkiej wojnie wielu cennych zabytków a nawet całych zespołów zabytkowych wysunęła siłą faktów zasadę historycznej restauracji i rekonstrukcji, a niechęć do tej metody maleje w miarę posiadania ścisłych danych i operowania konkretnymi materiałami, a nie domysłami i fantazją, jak to działo się często przy restauracjach historycznych ubiegłego stulecia181. Polska szkoła konserwacji zabytków nie narodziła się w 1945 roku. Jaki stan prawny obowiązywał w odrodzonej w 1918 r. Polsce w sferze ochrony zabytków architektury? Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z 31 października 1918 r. poddawał ochronie wszelkie nieruchome i ruchome dzieła, świadczące o sztuce i kulturze epok ubiegłych, istniejące nie mniej niż 50 lat. W sposób na owe czasy nowoczesny przewidywano uznanie za zabytek zespołów miejskich i wiejskich, dostrzegano wartość zabytkową w historycznym rozplanowaniu miast, w ogrodach i parkach19. Zważywszy na polityczną efemeryczność Rady Regencyjnej, dekret ten pozostał raczej w sferze de lege ferenda niż de lege lata. Aktem prawnym regulującym ochronę dóbr kultury, obowiązującym aż do 1962 r., stało się wydane z mocą ustawy Rozporządzenie Prezydenta RP z 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami, ze zmianami wprowadzonymi Ustawą z 1933 r. o opiece nad muzeami publicznemi [pisownia www.muzealnictworocznik.com MUZEALNICTWO 59 5 awangarda / niepodległość oryginalna]. Rozporządzenie to definiowało, iż zabytkiem jest każdy przedmiot tak nieruchomy, jak ruchomy, charakterystyczny dla pewnej epoki, posiadający wartość artystyczną, kulturalną, historyczną, archeologiczną lub paleontologiczną, stwierdzoną orzeczeniem władzy państwowej i zasługującym wskutek tego na zachowanie. Za zabytkowe mogło być uznane także otoczenie historycznych budowli oraz ich zespołów. Wobec obiektów architektonicznych w praktyce stosowano kryterium czasu, wartość dawności dostrzegając w stuletnich budynkach. Istotnym elementem obowiązującego porządku prawnego była, postulowana raczej niż realizowana, ochrona pejzażu miejskiego; obszary utworzone przez estetycznie wartościowe miasta i dzielnice uznane zostały za dziedzictwo kulturowe201. Nowa [Rieglowska] filozofia konserwatorska – podsumowywał z perspektywy przełomu stuleci XX i XXI intelektualny dyskurs Międzywojnia Andrzej Tomaszewski – była w swym duchu fundamentalistyczna. Skrajnością zakazów i ograniczeń odpowiadała na skrajności swej purystycznej [a la Viollet-le-Duc] poprzedniczki. (…) Nauka i badania miały służyć – nie jak poprzednio – podbudowie działań rekonstrukcyjnych, lecz naukowemu poznaniu zabytków jako źródła/dokumentu historycznego. Nowa filozofia przyjęła się w Europie połowicznie: wielu było wierzących, nie tak wielu praktykujących. Wiek XIX pozostawił bowiem jej dwa poważne ograniczenia. Była nim edukacja i mentalność ówczesnych architektów, radośnie ingerujących w zabytek przy każdej nadarzającej się okazji, nie umiejących i nie chcących przyjąć postawy ascetycznej. Było nim [również] rozbudzone w czasach romantyzmu nowoczesne poczucie tożsamości narodowej (…). Dlatego wiek XX stanął pod znakiem ostrego konfliktu teorii i praktyki. Był wiekiem konserwatorskiej hipokryzji i dramatycznych prób godzenia sprzeczności211. W czasach Międzywojnia w wielu środowiskach obecne było przekonanie, że nowoczesny świat – w domyśle lepszy, aczkolwiek różnie rozumiany i wyobrażany – można i należy, niczym miasto, zbudować. W opinii modernizujących architektów szczególnej korekty wymagało współczesne im otoczenie miejskie, na które składały się również struktura społeczna i demografia: liczba ludności Warszawy wzrosła z 820 000 w 1919 r. do 1 265 000 dwadzieścia lat później. W tym samym czasie 43% warszawskich mieszkań miało jedną izbę bez żadnych udogodnień sanitarnych i zamieszkiwanych było przez niemal 70% ludności, głównie robotniczej (900 000 osób). W próbach sanacji tego stanu rzeczy spotykały się awangardowe plany Warszawy funkcjonalnej Jana Chmielewskiego i Szymona Syrkusa oraz etatystyczne Warszawy monumentalnej Stefana Starzyńskiego221. Biblią awangardowych architektów była Karta Ateńska przygotowana w 1933 r. przez Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej, znany ze skrótu CIAM (Congrès International d’Architecture Moderne). Większość z ponad trzydziestu miast przebadanych w ramach przygotowań do kongresu, w tym Warszawę, uznano za nieodpowiadające podstawowym potrzebom życiowym ich mieszkańców. Autorzy Karty konstatowali, iż nie można zharmonizować interesów prywatnych i publicznych bez przygotowanego z góry, starannie przestudiowanego programu, który niczego nie zdaje na przypadek. Odnosząc się do dziedzictwa architektonicznego stwierdzali, że cenne elementy spuścizny historycznej powinny być pieczołowicie zachowane, jednak po wnikliwym rozpatrzeniu, które obiekty i zespoły mogą być adaptowane na użytek współczesny bądź jako pomniki kultury. Rozstrzygająca była konkluzja, że w żadnym wypadku nie należy zgadzać się na to, by kult historii i malowniczości zwyciężał kosztem warunków zdrowotnych. Tak więc wyburzenie przestarzałej zabudowy w otoczeniu szczególnie cennych zabytków będzie smutną, lecz nieuniknioną koniecznością likwidacji pewnej całości historycznej231. W Polsce najbardziej reprezentatywna dla tego kierunku myśli architektonicznej była, powstała w 1926 r., grupa Praesens, ściśle współpracująca z CIAM. Do jej założycieli należeli: Bohdan Lachert, Szymon Piotr i Helena Syrkusowie, Jerzy Szanajca. Architekci należący do tego środowiska, bądź z nim sympatyzujący, zaangażowani byli również w realizację idei budownictwa społecznego, współpracując z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową, Społecznym Przedsiębiorstwem Budowlanym, Towarzystwem Osiedli Robotniczych, Polskim Towarzystwem Reformy Mieszkaniowej, Kołem Architektów przy Klubie Demokratycznym (Adam Kotarbiński, Jan Minorski). Powstające w awangardowych środowiskach projekty rozwoju stolicy, dziedzictwo Warszawy funkcjonalnej, przetrwały kolejną wojnę światową i doczekały swej szansy wskutek wywołanych przez nią zniszczeń. Ludzie dawnego Praesensu oraz grupujący się wokół nich przed wojną i w okresie okupacji w Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej przy WSM stanowili trzon koncepcyjny BOS241. W latach 30. XX w. nieobca była polskiemu środowisku architektów i urbanistów fascynacja miastotwórczymi dokonaniami Benito Mussoliniego, wyrażona przez Stanisława Brukalskiego, studenta politechniki mediolańskiej słowami: W nowym Rzymie nie wybudowano nic nowego, a tylko przez otwarcie jego centrum stworzono z wielkiego chaotycznego miasta nowoczesną dzielnicę. Półwysep Apeniński jawił się jako miejsce urzeczywistniania idei nowoczesności w wymiarze społecznym, politycznym, urbanistycznym. W tym kontekście sformułowanie, iż myśl o pewnego rodzaju dyktaturze urbanistyczno-architektonicznej na terenie Warszawy zdaje się być rzeczywiście jedyną, mogącą zaradzić obecnemu pohańbieniu stolicy nie było zaskakujące251. Owa fascynacja nie ograniczała się jedynie do form przestrzeni miejskiej, obejmując również praktykowany we Włoszech i leżący u źródeł jej kształtowania model mecenatu państwowego. Twórcy oczekiwali państwowych zamówień, subsydiów, ustawowych gwarancji przeznaczania określonej części kosztów inwestycji budowlanych na współczesne dekoracje malarskie. Kryzys ekonomiczny lat 30. jeszcze te oczekiwania wyostrzył. W 1934 r. zaangażowani w tworzenie sztuki oficjalnej artyści wystąpili z postulatem wprowadzenia scentralizowanego nadzoru nad życiem artystycznym, poczynając od zakupów i tworzenia galerii, na opiece nad twórcą kończąc. Artyści deklarowali zarazem gotowość służenia państwu; zawierający powyższe postulaty 6 MUZEALNICTWO 59 memoriał Rady Naczelnej Związków Zawodowych Polskich Artystów Plastyków podpisał m.in. Adolf Szyszko-Bohusz. Niebezpieczeństwo związane z promowaniem w Polsce totalitarnego w swej istocie systemu opieki nad sztuką dostrzegał proroczo Henryk Gotlib. W artykule Faszystowska ofensywa na sztukę przestrzegał przed niebezpieczeństwem, jakie niosą ingerencje władzy, centralizacja związków twórczych i odgórne zarządzanie kulturą261. Obiektem pozytywnego zainteresowania był nie tylko śródziemnomorski model opieki nad twórcami, ale – co może wydać się w pierwszym odruchu zaskakujące z ahistorycznej perspektywy XXI w. – także sowiecki socrealizm, traktowany jako stylistyczna emanacja polityki kulturalnej. Pierwsze spotkanie polskich twórców z socrealizmem miało miejsce nie w roku 1949, ale szesnaście lat wcześniej. W marcu 1933 r. została otwarta w Instytucie Propagandy Sztuki „Wystawa Sztuki Sowieckiej ZSRR” inspirująca dyskusje o miejscu twórcy w społeczeństwie, podstawach jego bytu, funkcji sztuki w dziele zmiany rzeczywistości. Jak pisał Waldemar Baraniewski socrealizm przybiera w tych dyskusjach postać argumentu używanego we własnych sporach, nie rozstrzygającego, ale traktowanego jako coś możliwego do przyjęcia. Potencjalna akceptacja socrealizmu wiązała się w szczególności z nadzieją na uzyskanie przez twórców właściwego, w ich pojęciu, statusu w społeczeństwie271. Nie sposób stawiać na jednej płaszczyźnie Polski Piłsudskiego z Polską Bieruta, tym niemniej zachowania zbiorowe właściwe tej drugiej nie zrodziły się w historycznej próżni, wkomponowując się również w odwieczny schemat relacji między mecenasem a klientem. Procesom modernizacyjnym, którym niezbędne było wskazanie ideowego kontekstu, towarzyszyły działania nazwane w bliższych nam czasach polityką historyczną, polityką pamięci, obejmujące w tym wypadku zespoły urbanistyczne. Przeszłość, obok kreowania projektów Warszawy ostatecznie niezaistniałej, zajęła poczesne miejsce w wizji Warszawy monumentalnej prezydenta Stefana Starzyńskiego28. Warszawa posiada dosyć zabytków, które wymagają tylko poważnego trudu, aby wydobyć je z ukrycia i udostępnić ludności – mówił Starzyński. Antoni Wieczorkiewicz, organizator Muzeum Dawnej Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy), publicysta „Kuriera Warszawskiego”, był promotorem idei odsłaniania zabytków, sugerował obniżanie poziomu terenu wokół pałaców, aby optycznie wysmuklać ich sylwetki. Zalecaną metodą były również rozbiórki prowincjonalnych domków lub ruder, usuwanie nowszych warstw architektonicznych, rekonstrukcja starszych elementów oraz całych budynków. Zadaniem, jakie postawiono przed powołaną w 1935 r. Miejską Komisją Opieki na Zabytkami Warszawy, organem doradczym prezydenta, było porządkowanie i odsłonięcie linii murów obronnych Starego Miasta. Regotyzacja kościoła Najświętszej Marii Panny na Nowym Mieście, akcentowanie pozostałości gotyckich, takich jak odsłonięta przez Kazimierza Skórewicza elewacja Zamku Królewskiego czy wspomniane mury obronne rekonstruowane pod kierunkiem Zachwatowicza do 1938 r., podkreślały dawność Warszawy, legitymizowały jej metropolitarność i stołeczność291. Architektura historyczna była sferą, na której wyciskała piętno swych kreatywnych ambicji władza. Po przewrocie majowym 1926 r. wzrosło zainteresowanie władz państwowych gmachem symbolicznym, Zamkiem Królewskim w Warszawie, jako siedzibą prezydenta Ignacego Mościckiego. Skutkiem tego potrzeby reprezentacji stopniowo brały górę nad priorytetami konserwatorskimi, na straży których stał niepozbawiony wszak pragmatyzmu w podejściu do postulatów prezydenckiego dworu, wspomniany Kazimierz Skórewicz. Miejsce Skórewicza zajął ostatecznie Adolf Szyszko-Bohusz – architekt skłonny sprostać najdalej idącym wymaganiom władz, akceptujący i stosujący, jako wyraz swego artystycznego indywidualizmu, kreacje we wnętrzach zabytkowych. Czy nasz restaurator – pytał retorycznie – nie powinien być przede wszystkim artystą? Czyż nie powinien dbać o to, aby w restaurowanym gmachu złożyć na wsze czasy jakąś pamiątkę naszej kultury i sztuki?301. Już w 1915 r. w broszurze Potrzeby estetyczne Warszawy Alfred Lauterbach krytykował kamienice czynszowe powstałe na przełomie XIX i XX wieku. Wskazywał, że wysokość budynków na poszczególnych ulicach Warszawy należałoby ujednolicić. W 1938 r., na zjeździe urbanistów w Zamościu, Jan Zachwatowicz postulował konieczność programowania funkcji zespołów staromiejskich jako elementu całościowego planu urbanistycznego (wspomniana sanacja średniowiecznych obwarowań miejskich na warszawskim Starym Mieście była tego przykładem). Nawiązujący do pomysłów Lauterbacha program uzdrowienia warszawskich ulic Zachwatowicz upublicznił na kursie planowania miast zorganizowanym przez Związek Miast Polskich w lutym 1939 r. (referat: Dzielnice i obiekty zabytkowe w planie zabudowy miast). Rewitalizacja obszarów historycznych polegać miała na zastosowaniu całościowego programu plastycznego dla elewacji w ramach jednej ulicy; zabudowa miała być ujednolicona pod względem stylistyki i wysokości. Za godne ochrony konserwatorskiej uznano budynki frontowe, oficyny zaś podlegać mogły wyburzeniu, by poprawić warunki życia mieszkańców, zaprojektować dziedzińce, wprowadzić zieleń, niczym na powojennym Nowym Świecie311. Żaden kraj nie może sobie pozwolić na luksus zburzenia istniejących miast i wzniesienia na ich miejsce nowych. Nie oznacza to, iż nie powstają plany, wizje, nie rodzą się marzenia, na wypadek, gdyby ten luksus stał się realny. Kiedyś niewątpliwie Warszawa będzie musiała przejść okres burzenia, jak Paryż, Rzym, lub inne miasta – mówił Starzyński. Zdążył zobaczyć Warszawę piękną we wrześniu 1939 roku321. W 1938 r. opublikowano zdjęcie Tadeusza Przypkowskiego przedstawiające fragment murów obronnych Warszawy, z podpisem: druga część mostu oraz barbakanu znajduje się obudowana w widocznej na zdjęciu kamienicy, która jak najprędzej winna ulec zburzeniu. Już wkrótce – jak napisał Grzegorz Piątek – przedwojenna akcja odsłaniania przeszłości stolicy nabrała przyspieszenia, (…) otwierając architektom i konserwatorom pole do kształtowania obrazu dawnej Warszawy331. Jeden z najwybitniejszych antropologów społecznych Bronisław Malinowski doszedł w czasach pokoju między dwiema wojnami światowymi do wniosku, iż wojna może mieć www.muzealnictworocznik.com MUZEALNICTWO 59 7 awangarda / niepodległość znaczenie kulturotwórcze. W okresie II wojny światowej miał ten pogląd zmienić. Okazała się ona bowiem szczególnym zagrożeniem dla kultury, nie przestając być jednak tejże kultury konsekwencją; stanowiąc żywioł destrukcyjny, stworzyła dla twórczości warunki swego rodzaju kulturalnego darwinizmu341. Skutki II wojny światowej spowodowały, iż – jak pisał Carlo Ceschi – Karta Ateńska [konserwatorska] i normy restauracji zabytków stały się nieaktualne. Nie można było myśleć o zachowaniu jedynie tego, co pozostało 351. Skutkiem wojny było też stworzenie warunków spełnienia marzeń architektów i urbanistów o lepszym mieście przyszłości. Destrukcja czasu wojny stała się generacyjnym wyzwaniem dla osób ze świata kultury Polski, etycznym i ideologicznym wezwaniem do odbudowy warsztatów pracy, zabytków architektury – w realiach politycznych innych, niż można było prognozować pracując w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego w czasie niemieckiej okupacji. Był to także czas samouświadomienia, iż wskutek wojennych dewastacji całe obszary narodowej przeszłości pozostaną na zawsze martwe, w tym zaś kontekście cenniejsze stać się mogą te jej dokumenty, jak zabytki architektury, możliwe do odtworzenia mocą konserwatorskich zabiegów361.

12

Polish Sociology between the Project of Organised Development and the Idea of a Return to Normality

88%

Kolasa-Nowak A.

Stan Rzeczy

|

2017

|

issue 2(13) Sociology Under State Socialism

67-91

EN

For all the post-war decades sociology in Poland has been focused on problems that are typical of peripheral modernising societies. The aim of this text is to identify, from today’s perspective, successive stages of sociology’s development after the Second World War. In the beginning, sociology was focused on perceiving the communist revolution as a social laboratory. In the 1960s and 1970s, Polish society underwent enforced industrialisation and urbanisation. In the next decade, studies were dominated by critical analysis of the communist system in crisis. After 1989, social scientists started to study the post-communist transformation, which was seen as a “return to normality.” The entire time, sociological studies oscillated between the monitoring of project implementation and the recording of new grass roots processes. The author considers that sociology’s recent departure from the narrative of catching up and imitation creates a chance for a more precise view of social processes in Poland.

13

Gender, Families, Social Change, and the Rural–Urban Discourse: The Polish Peasant in Europe and America as a Study of Fears and Fantasies Related to Modernisation

75%

Urbańska S.

Stan Rzeczy

|

2018

|

issue 2(15) The Polish Peasant from the Perspective of a Century

111-139

EN

The aim of this article is to reread The Polish Peasant in Europe and America as a representation of the fears and modernisation fantasies of its era. I analyse the patterns of gendered family relations and ideals of femininity and masculinity constructed by Thomas and Znaniecki within the framework of rural–urban discourses. As I will show, in The Polish Peasant we find huge contradictions between the liberal and conservative perspectives presented. On the one hand, the authors introduce the concept of “organisation – disorganisation – reorganisation,” which is supposed to be scientific and thus non-ideological. On the other hand, the authors’ patterns of interpreting empirical data show numerous gender bias and patriarchal schemes. As a result, the authors create an opposition in which whatever is rural is the cradle of authenticity, of naturalised national and gendered family values, and whatever is urban is dangerous and demoralising due to escaping the former strong rural social control. In The Polish Peasant the authors thereby construct the “morally healthy” model of a national and patriarchal rural community of families untouched by individualisation and women’s emancipation. Such a model had a patriarchal division of gender roles within a religiously devout, strong (meaning indissoluble), multi-generational family. In The Polish Peasant we can find both a nostalgia – which was typical of its era – for a “pre-modern,” rural, conservative civilisation, and worry about the moral health of women in the urban world. However, it is an ambivalent nostalgia accompanied by a conviction of the inevitability of social change.

14

BRAZYLIA W POTENCJALNYM PODRĘCZNIKU SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ

75%

Kula M.

Ameryka Łacińska. Kwartalnik analityczno-informacyjny

|

2016

|

vol. 24

|

issue 1(91)

83-88

PL

Chciałbym napisać podręcznik historii zaawansowanej lub podręcznik historii dla zaawansowanych, który nie byłby wykładem faktograficzno-chronologicznym, lecz opracowaniem z socjologii historycznej. Jej istotą jest zorganizowanie refleksji wokół problemów – i to rozpatrywanych w długim trwaniu oraz przy uwzględnieniu ich występowania na różnych terenach. W jakich punktach włączyłbym Brazylię do takiego opracowania? Inaczej mówiąc: jakie sprawy, istotne dla dziejów wielu krajów, ale w jej historii rysujące się szczególnie wyraźnie, uznałbym za warte analizy? Byłoby to wszak opracowanie wybiórcze. Kwestię – powiedzmy – rewolucji przemysłowej musiałbym pokazywać na przykładzie dziejów Anglii, zaś rozwój masowej produkcji samochodu osobowego na przykładzie Forda – jako na casusach najbliższych modelowym, choć oczywiście nie wyczerpującym sprawy.

EN

It is my intention to write an advanced history manual or a history manual for advanced users, which would not be a factual and a chronological discourse, but a study of historical sociology. Its core is the organisation of ideas around certain problems – ones evaluated in long-term perspective and considered as present in different areas. Under which aspects would I include Brazil in this study? In other words: which features, significant for many countries though especially salient in the Brazilian history, would I consider worth analysing? After all, it would be a selective study. For instance, the question of the industrial revolution I would need to illustrate on the example of England, whereas the mass production of cars on the example of Ford. These cases would be closest to the exemplary, though certainly not exhausting the issue.

15

Szlacheckie drogi do nowoczesności. Biedna szlachta w Prusach na przełomie XVIII i XIX wieku

75%

Szudarek A.

Zapiski Historyczne

|

2021

|

vol. 86

|

issue 1

147-161

EN

In 2020, Chelion Begass published a book on impoverished nobility in Prussia at the turn of the nineteenth century. The aim of this discussion article is to assess the scholarly merits of this publication and to evaluate the new research approach proposed by the authoress. It should be emphasised that the very topic of the work is innovative in itself. Begass focuses on the impoverished nobility, i.e. this part of the social stratum that was not able to live a life suited for the nobility due to insufficient financial resources. Such nobles experienced contradictions that arose from the discrepancy between high social prestige and uncertain livelihood. The book identifies the causes and consequences of this situation. In the subsequent chapters, Begass discusses the policy of the Prussian State towards the impoverished nobility and then presents the results of her research on poverty experienced by the nobility. The authoress makes use of the approach of cultural anthropology and attempts to demonstrate the worldview of investigated nobles. Her studies indicate that the impoverished nobility had to face the new economic circumstances and the emerging bourgeois society as early as at the turn of the nineteenth century, i.e. much earlier than the aristocracy placed higher in the social hierarchy. Begass’s research demonstrates the necessity to take a different view of the history of Prussian nobility. One needs to take into account the heterogeneity of this social group, the economic condition of its members, their relations with the monarchy, and the different paths that led them to modernity.

16

Strategic planning for sustainable development from the standpoint of economic security оn the example of the railway transport of Ukraine

75%

Kharazishvili Y., Shevchenko A.

Research Papers in Economics and Finance

|

2018

|

vol. 2

|

issue 4

7-17

EN

The concept of strategic planning of sustainable development on the example of the railway transport of Ukraine from the standpoint of economic security, which includes methodology, methods and principles of research through the identification of the level of sustainable development, the definition of criteria, objectives and strategies for the modernisation of railway transport by using adaptive control techniques from control theory.

17

Hodnotový kontext volby mezi kariérou a domácností: mezinárodní srovnání

75%

Weidnerová S., Matějů P.

Sociologický časopis. Czech Sociological Review

|

2015

|

vol. 51

|

issue 4

637-666

EN

The objective of this article is to theoretically and empirically link Catherine Hakim’s preference theory to Shalom Schwartz’s basic values theory and determine to what extent women’s preferences in relation to employment and a career are supported by their value orientations. A related question, and one with policy relevance, concerns the role of education in women’s deep-rooted preferences and individual concepts of life-success. A third question is to what extent higher education helps women to overcome social barriers to implementing their choices between job (career) and family (household), barriers that mainly derive from the prevalence of conservative values and low labour-market flexibility. The authors carried out a comparative analysis of 25 European countries using data from the second round of the European Social Survey (ESS2) collected in the year 2004. The results of multilevel modeling reveal that education not only significantly reduces the tendency towards conservative values and strengthens openness to change – more significantly with women than with men – but simultaneously helps women overcome the social barriers in the formation of their work-career preferences, particularly in countries with stronger barriers.

18

Romania’s Peculiar Way in the Landscapes of Bucharest, 1806–1906

75%

Brzostek B.

Acta Poloniae Historica

|

2015

|

vol. 111

EN

Beginning with the middle of the nineteenth century, Bucharest was the hub of an emerging nation-state, finally turning into the capital city of a kingdom (in the century’s last quarter). This advancement implied the necessity for the town to adapt to a new status and to represent Romania before the world. To this end, broad-based investment projects were necessary; in the first place, the city had to be bestowed with edifices of public institutions. The forms of these buildings, and the designs of grand boulevards, were primarily rooted in the fascination with Paris of the time of Prefect Haussmann. Foreigners’ accounts of Bucharest testify to the image of a ‘Little Paris’ getting anchored at the time. However, the premises for this nickname are traceable in earlier period: an elitist snobbery about ‘Parisian’ salon life was taking shape in the early nineteenth century, whereas the incipient national ideas fell back on the French revolutionary tradition. The overwhelming French influence on the local elites finally raised increasing resistance as potentially damaging to the Romanian identity. This turn triggered certain political as well as architectural projects that were supposed to bring the country’s modern life to its presumed roots or ‘authentic’ tradition.

19

Pułapka ekonomizmu. U źródeł dominacji neoliberalnej narracji modernizacyjnej w Polsce

63%

Anioł W.

Przegląd Socjologiczny

|

2015

|

vol. LXIV (64)

|

issue 2

69-88

PL

Celem artykułu jest analiza przejawów i genezy neoliberalnego ekonomizmu, który odgrywa kluczową rolę w dyskursie publicznym we współczesnej Polsce. Autor omawia jego znaczenie w wielu obszarach życia społecznego i polityki publicznej, często redukowanych tylko do wymiaru ekonomicznego. W szczególności dużo miejsca poświęcono tu pojawieniu się tej narracji w Polsce w przełomowym momencie transformacji ustrojowej po upadku komunizmu w 1989 r., tj. w okresie przygotowania i realizacji gospodarczej „terapii szokowej” w latach 1989-91. Omówiono szereg zewnętrznych i krajowych przyczyn, jakie legły u podstaw przyjęcia w tym czasie koncepcji szybkich i radykalnych reform rynkowych, znanej jako Plan Balcerowicza. Pokazując niektóre konsekwencje ekspansji czysto ekonomicznego punktu widzenia na pozaekonomiczne sfery życia, takie jak służba zdrowia czy edukacja, artykuł zwraca uwagę na znaczenie inercji instytucjonalnej oraz zależności od ścieżki (path dependence) w kształtowaniu trajektorii rozwojowej Polski. Rozważania są inspirowane podejściem konstruktywistycznym oraz instytucjonalizmem socjologicznym, które podkreślają wielki wpływ dyskursu publicznego, narracji i języka na zmianę społeczną.

EN

The aim of this article is to provide an analysis of the symptoms and genesis of neoliberal economism, which plays a key role in the public discourse in contemporary Poland. The author examines its significance in many areas of social life and in public policies, which are often reduced to just their economic dimensions. In particular, the main focus is placed on appearance of this narrative in Poland at the critical juncture of the systemic transformation following the fall of communism in 1989, i.e. in the period of the preparation and implementation of the economic “shock therapy” in the years 1989-1991. Several external and domestic reasons underlying adoption of the concept of rapid and radical market reforms (known as the ‘Balcerowicz Plan’) at that time are discussed. By presenting some consequences of the expansion of a purely economic perspective into noneconomic domains such as social services, the article draws attention to importance of institutional inertia and path dependence in Poland’s developmental trajectory. The reflections are inspired by the constructivist approach and sociological institutionalism, which place stress on the large impact of public discourses, narratives, and language on social change.

20

„Blask” i „cień”. O czasie, przestrzeni i doświadczeniu w drugiej połowie XIX wieku

63%

Forajter W.

Pamiętnik Literacki

|

2023

|

vol. 114

|

issue 2

45-64

PL

Rozprawa koncentruje się na trzech kategoriach – czasu, przestrzeni i doświadczenia – w kontekście zróżnicowania kulturowego, społecznego, etnicznego oraz geograficznego ziem polskich pod zaborami. Autor rozważa również implikacje płynące z szerokiego zastosowania pojęcia nowoczesności w badaniach nad polską dziewiętnastowiecznością, dochodząc do wniosku, że redukuje ono tę zróżnicowaną przestrzeń do ograniczonego wycinka uwarunkowanego klasowo i przestrzennie. Autor wskazuje także na wielość porządków temporalnych określających życie mieszkańców Polski porozbiorowej oraz modeli tożsamościowych, które determinowały ich wybory życiowe. W zakończeniu, korzystając z „poetyki doświadczenia” Ryszarda Nycza, analizuje fragmenty „Spostrzeżeń nad ludźmi. Szczerych wyznań Massażystki” Jadwigi Marii Strumff i przedstawia wnioski na temat heterogeniczności doświadczenia w drugiej połowie XIX wieku.

EN

The paper focuses on three categories, namely on time, space, and experience, in the context of cultural, social, ethnic, and geographical diversification of the Polish territory under the partitions. The author also considers the implications that arise from a wide application of the term “modernity” in the research in the Polish 19th century, and he concludes that the mentioned term reduces the diversified space to a limited class- and space-conditioned segment. The author also points to the multiplicity of temporal orders defining the lives of post-partition Polish citizens and the identity models that determined their life choices. Towards the end, referring to Ryszard Nycz’s “poetics of experience,” Forajter analyses fragments of Jadwiga Maria Strumff’s “Spostrzeżenia nad ludźmi. Szczere wyznania Massażystki” (“Ideas about People. Honest Confessions of a Masseuse”) to follow with conclusions about heterogeneity of experience in the second half of the 19th century.

Refine search results

Vincent Zapletal and the Question of the Modernization Strategies in the Catholic Church at the Beginning of the 20th Century

A social deficit. Poland in the face of developmental challenges in the 2010s

Environmental Protection Solutions in the Process of Modernisation of the Polish Railways

Ruch narodowy na Pomorzu wobec zaborcy w XIX wieku

Finansowanie potrzeb obronnych Polski – konieczność modernizacji i zwiększenia wydatków na armię

MODERNISATION AND AVANT-GARDE IN CENTRAL-EASTERN EUROPE (1918–1939)

Was Another Modernisation Possible? Liberal and Leftist Critique of the Transformation in the Public Debate in Poland

Možnosti a východiska dialogu mezi islámem a Západem

Biopolitics and (Non-)Modernity. Population Micro-Policy, Expert Knowledge and Family in Late-Communist Poland

Prison and Society Connected. The Development of the Czechoslovak Prison System in 1945–92

THE ORIGINS OF OUR “HERE AND NOW”. MODERNISATION AND MUSEOLOGISATION OF THE WARSAW URBAN SPACE DURING THE INTERWAR PERIOD

Polish Sociology between the Project of Organised Development and the Idea of a Return to Normality

Gender, Families, Social Change, and the Rural–Urban Discourse: The Polish Peasant in Europe and America as a Study of Fears and Fantasies Related to Modernisation

BRAZYLIA W POTENCJALNYM PODRĘCZNIKU SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ

Szlacheckie drogi do nowoczesności. Biedna szlachta w Prusach na przełomie XVIII i XIX wieku

Strategic planning for sustainable development from the standpoint of economic security оn the example of the railway transport of Ukraine

Hodnotový kontext volby mezi kariérou a domácností: mezinárodní srovnání

Romania’s Peculiar Way in the Landscapes of Bucharest, 1806–1906

Pułapka ekonomizmu. U źródeł dominacji neoliberalnej narracji modernizacyjnej w Polsce

„Blask” i „cień”. O czasie, przestrzeni i doświadczeniu w drugiej połowie XIX wieku