Search results

1

Maria Małanicz-Przybylska, „Bez muzyki, bez śpiewu nie ma świata”. Muzyka w Wilamowicach, Warszawa 2019 Wydział „Artes liberales” Uniwersytetu Warszawskiego, ss. 228. ISBN 978-83-63636-82-1

100%

Grozdew-Kołacińska W.

Muzyka

|

2020

|

vol. 65

|

issue 1

155-162

2

We Are Not Going Back: Migrant Music as the New Folk Music of Italy

71%

Portelli A.

Wrocławski Rocznik Historii Mówionej

|

2020

|

vol. 10

106-120

PL

Artykuł dotyczy realizowanego od dziesięciu lat przez niezależną organizację Circolo Gianni Bosio projektu „Roma Forestiera”, poświęconego badaniu pamięci popularnej, pieśni ludowej i historii mówionej w Rzymie. Autor opisuje doświadczenia zebrane podczas nagrywania świadków historii na ulicach i w ośrodkach migracyjnych.

EN

This article concerns the “Roma Forestiera” project that has been carried out for the last ten years by the independent Circolo Gianni Bosio organization, which is devoted to the study of popular memory, folk song, and oral history. The author describes the experiences gathered while recording witnesses to history on the streets and in the migrant centres.

3

Z badań nad słownictwem muzyków ludowych środkowej Polski

63%

Sławińska-Dahlig E.

Łódzkie Studia Etnograficzne

|

2018

|

vol. 57

EN

This article focuses mainly on the language of folk musicians and the vocabulary they use in relation to their own music (performance practice, musical instruments, folk musicians,repertoire, musical education, etc.). This text represents a survey of the principal thematic areas and the vocabulary most often appearing in interviews with folk musicians, including terms for the criteria of correctness in musical practice, as well as properties regarded as positive or negative. There is also a wide range of terms that are crucial to reflection on traditional folk music (incl. ‘weeping’, ‘taste’ and ‘accent’). I will also look at the life of a folk violinist, illustrated by an autograph manuscript of the life story of the Rawa violinist Stanisław Skiba (1932–2015). This articlewas based on the author’s interviews with twenty three folk violinists from central Poland, mostly from Łódź voivodeship, born in the years 1921–1954. Taking account of musicians’ comments, opinions and vocabulary provides insight into their way of thinking and their worldviews, and it also enhances our knowledge of the musical culture of central Poland.

PL

Głównym tematem artykułu jest język muzyków ludowych i używane przez nich słownictwo w odniesieniu do muzyki tradycyjnej (praktyki muzycznej, instrumentów, wykonawcówmuzyki ludowej, repertuaru, edukacji muzycznej itp.). Uwzględnianie komentarzy, opinii i określeń muzyków pozwala poznać ich sposób myślenia i światopogląd, a także wzbogaca wiedzę o kulturze muzycznej środkowej Polski. Tekst jest przeglądem głównych zakresów tematycznych i wyrażeń pojawiających się najczęściej w wypowiedziach muzykantów. Są to np. określenia definiujące kryteria poprawności w praktyce muzycznej, właściwości uznawane za walory bądź defekty, ponadto różnego rodzaju pojęcia istotne w refleksji o muzyce ludowej (m.in. płacz, smak, akcent). W artykule został też przedstawiony życiorys skrzypka ludowego Stanisława Skiby (1932–2015). Artykuł powstał na podstawie wywiadów autorki z 23 skrzypkami ludowymi środkowej Polski, głównie z województwa łódzkiego, urodzonymi w latach 1921–1954.

4

Tańce i melodie flisackie w zbiorach Oskara Kolberga

63%

Miśta R.

Zeszyty Wiejskie

|

2021

|

vol. 27

231-253

EN

In the article, I studied the notations from Oskar Kolberg’s collection of folk tunes (their names, locations, and rhythmical features). The observations were confronted with various theses (coming from ethnographical literature) about conditions of 19th century raftsmen cultural transmission and differentiation.

PL

W artykule przeanalizowano zapisy melodii flisackich ze zbiorów Oskara Kolberga: ich opisy, noty lokalizacyjne i własności rytmiczne. Obserwacje skonfrontowano z opisywanymi w literaturze etnograficznej potencjalnymi uwarunkowaniami obiegu i różnicowania się folkloru muzycznego flisaków w XIX w.

5

Antymuzyka i antyinstrumenty w tradycji kulturowej ziem polskich

63%

Przerembski Z. J.

Muzyka

|

2021

|

vol. 66

|

issue 2

121-140

EN

Apart from sonic manifestations belonging to the sphere of music as broadly conceived, the musical tradition transmitted orally through the generations from master to pupil, without the agency of writing (and music notation in particular), also comprises a phenomenon referred to as anti-music, usually performed during various rites of passage. Anti-music is part of the wider notion of ritual noise, conceived as acoustic activity initiated for apotropaic purposes. It is poles apart from those sonic phenomena conventionally regarded as music. In traditional culture, anti-music is associated with ritual time, which constitutes a reversal of ‘ordinary’ non-ritual time. For centuries, in Polish and European culture (and also that of other continents), there was a conviction that various loud sonic manifestations belonged to the broad spectrum of means for protecting people against evil forces, which were supposedly more active in places and times which cultural ethnology and anthropology interpret as borderline or transitional, distinguished by the suspension of the previously existing order, a return to primaeval chaos and an opening-up of contact with the otherworld. Ritual noise could also be a part of various customs and rites belonging to the annual cycle, such as carolling, Mardi Gras, mid-Lent, Easter and spring celebrations, Midsummer Night, harvest festivals and All Souls’ Day. Within the cycle of human life, rites of passage were associated with birth, sexual initiation, marriage and death. The places considered as points of transition included local boundaries and crossroads, but also wildernesses, graveyards, hills and big trees. Ritual noise or anti-music can take vocal, instrumental or, more frequently, quasi-instrumental forms, using various sound-producing tools or even random objects, as well as anti-instruments, which are a parody and a contradiction of ‘normal’ instruments. Such anti-instruments include, first and foremost, the so-called devil’s fiddle and the Kashubian friction drum called the burczybas.

PL

W tradycji muzycznej należącej do jej niepisanego nurtu, przekazywanego międzypokoleniowo, w relacji mistrz – uczeń, bez pośrednictwa pisma (zwłaszcza nutowego), oprócz manifestacji dźwiękowych mieszczących się w szeroko pojętym zakresie muzyki, istniało zjawisko określane mianem antymuzyki, rozbrzmiewającej zazwyczaj podczas różnego rodzaju rytuałów przejścia. Antymuzyka zawiera się w szerszym pojęciu wrzawy obrzędowej, rozumianej jako aktywność akustyczna inicjowana w celu apotropaicznym. Stanowi ona odwrotny biegun zjawisk dźwiękowych, które konwencjonalnie przyjęło się uważać za muzykę, stanowiąc wobec niej swego rodzaju opozycję. Antymuzyka związana jest w kulturze tradycyjnej z czasem obrzędowym, będącym odwróceniem czasu „normalnego”, nieobrzędowego. W kulturze polskiej i europejskiej (ale też innych kontynentów) od wieków utrzymywało się przekonanie, że różnego rodzaju głośne manifestacje akustyczne należą do szerokiego spektrum zabiegów ochronnych przeciwko złym mocom, które, jak wierzono, miały wykazywać wzmożoną aktywność w czasie i miejscach interpretowanych w etnologii i antropologii kulturowej jako graniczne, przejściowe, znamienne zawieszeniem dotychczasowego porządku, powrotem do pierwotnego chaosu i otwarciem kontaktu z zaświatami. Obrzędowa wrzawa mogła też być wzniecana podczas sprawowania różnych zwyczajów i obrzędów cyklu rocznego, m.in. kolędowania, rytuałów zapustnych, śródpościa, wielkopostnych, wielkanocnych, wiosennych, sobótkowych, dożynkowych czy zaduszkowych. W cyklu ludzkiego życia przejściowe były: czas narodzin, inicjacja seksualna, ślub, zgon. Za miejsca przejścia uważano lokalne granice, rozstaje dróg, ale też pustkowia, cmentarze, wzgórza czy duże drzewa. Wrzawa obrzędowa, antymuzyka może mieć postać wokalną lub instrumentalną, a częściej quasiinstrumentalną, z użyciem narzędzi dźwiękowych czy nawet różnych przypadkowych przedmiotów antyinstrumentów, a także antyinstrumentów, będących parodią czy zaprzeczeniem „normalnych” instrumentów. Należały do nich przede wszystkim diabelskie skrzypce i burczybas.

6

Niech gra muzyka – o filmie Andrzeja Barańskiego. Powracający temat

51%

Piątkowska K.

Łódzkie Studia Etnograficzne

|

2018

|

vol. 57

EN

The director Andrzej Barański can be seen as portraying local, mundane life. His oeuvre presents a personal vision of our reality. It is a vision devoid of emotions, Polish myths andRomantic clichés; instead, it is delicate and filled with a detached humour. The artist interprets the world from afar, so to speak; like an anthropologist. Niech gra muzyka (Let the music play) is a 72-minute film consisting of six etudes relating the fortunes of provincial musicians. The narration is unusual, partly realistic, partly fairy-tale; it presents strange happenings in the lives of the protagonists, village musicians, as if they were heroes of folk tales or creatures from folk belief.

PL

Reżysera Andrzeja Barańskiego można nazwać portrecistą lokalnego, codziennego życia. Jego twórczość to indywidualne spojrzenie artysty na naszą rzeczywistość, pozbawione emocji, polskich mitów i romantycznych klisz – natomiast pełne delikatności i zdystansowanego humoru. Artysta interpretuje świat trochę „z oddali” – jak antropolog. Niech gra muzyka to 72-minutowy film składający się z sześciu nowel opowiadających losy prowincjonalnych muzyków. Niezwykła narracja po trosze realistyczna, po trosze baśniowa, przedstawia niesamowite przypadki bohaterów – wiejskich grajków, jakby byli bohaterami ludowych wierzeń i opowieści.

7

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIA TEORII PEDAGOGIKI MIĘDZYKULTUROWEJ W EDUKACJI MUZYCZNEJ

51%

Chaciński J.

Ars inter Culturas

|

2015

|

issue 4

13-30

EN

The primary goal of this essay is to describe the connections between intercultural pedagogical theory and its practical applications in music education. The author stresses the significance of this particular field of education and its impact on young people. When anchored in a variety of cultures, musical phenomena provide a unique opportunity to initiate students into a world in which the beauty and aesthetic values of the other are experienced and reflected upon. At the same time, they encourage students to engage in a dialogue with the other through non-verbal channels of communication. Intercultural music education usually follows two conceptual models: one centered on activities, such as singing, dance, and playing musical instruments, and the other, focusing on the listening experience to world music. Praktyczne zastosowania teorii pedagogiki... 29 Intercultural music education is typically pursued using folk music as the most primeval form of human activity. Folk music is also used as an inspiration for musical stylization. It must be emphasized that composers often used this source of inspiration to create outstanding musical works. Sacred music provides a unique means to engage with the spiritual sphere inherent in other cultures. This particular form helps to discover aesthetic qualities in music and explore the depths of religious experience in other people, as well as the space of their religion-driven existential pursuits that are exemplified in music.

8

„Etnomuzykologia Polska” – nowe pismo poświęcone tradycji i współczesności

51%

Smyk K.

Literatura Ludowa

|

2018

|

vol. 62

|

issue 6

PL

Tekst prezentuje nowe czasopismo "Etnomuzykologia Polska", wydawane przez Instytut Muzykologii UW i Polskie Seminarium Etnomuzykologiczne. Ukazały się dotąd dwa numery pisma, nr 1/2016 i nr 2/2017. Redaktorami są dr W. Grozdew-Kołacińska (Inatytut Sztuki PAN) i dr hab. T. Nowak (IM UW). Strona czasopisma: http://www.etno.imuz.uw.edu.pl

EN

The text presents a new journal: „Etnomuzykologia Polska” (2016), numer 1, ss. 140; (2017) numer 2, ss. 104, W. Grozdew-Kołacińska, T. Nowak (red.), Warszawa: Zakład Etnomuzykologii Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Seminarium Etnomuzykologiczne.

9

Wesele kresowe na Śląsku Opolskim

51%

Retecka E.

Łódzkie Studia Etnograficzne

|

2016

|

vol. 55

PL

W podopolskiej miejscowości Grodziec, niemalże w całości zasiedlonej przez ludność pochodzącą z Kresów Wschodnich, prężnie prowadzone jest Stowarzyszenie „Nasz Grodziec”, którego działania mają na celu ocalenie tradycji kresowych od zapomnienia. Jego członkowie, w tym zespoły folklorystyczne „Grodziec” i „Jutrzenka”, przygotowali inscenizację Wesele kresowe. Fabuła przedstawienia jest fikcyjna, ale obrazuje zwyczaje i obrzędy będące nieodłącznymi elementami wesel w podlwowskiej Biłce Szlacheckiej, z której wywodzą się aktualni mieszkańcy Grodźca. Głównym celem artykułu jest przybliżenie tradycyjnego repertuaru weselnego śpiewanego dawniej na Kresach i podtrzymywanego nadal na Śląsku Opolskim dzięki członkom zespołów folklorystycznych.

EN

In the town of Grodziec, situated near Opole, almost entirely settled by the population coming from the Eastern Borderlands, works the very vigorous “Nasz Grodziec” Association, the purpose of which is saving the Eastern Borderlands’ tradition from oblivion. Their members, including the folk music ensembles “Grodziec” and “Jutrzenka”, prepared a stage production titled Wesele kresowe (The borderlands wedding). The story presented in the show is fictional, but it illustrates the customs and ceremonies which used to be the inseparable elements of the weddings in Biłka Szlachecka, situated near Lwów, where the current habitants of Grodziec come from. The main purpose of the article is the approximation of the traditional wedding repertoire sung in the past in the Eastern Borderlands and still maintained in Opole Silesia thanks to the members of the folk groups.

10

Muzyka w dawnym Żywcu. Unikatowa wartość „Chronografii” Andrzeja Komonieckiego

51%

Rajman J.

Muzyka

|

2020

|

vol. 65

|

issue 1

19-37

EN

The author’s main research aim was to analyse a work by Andrzej Komoniecki, alderman of the town of Żywiec, in Lesser Poland, entitled Chronografia albo Dziejopis Żywiecki [Chronography, or Żywiec chronicle]. This chronicle, covering the period up to 1728, is an extremely valuable source for the study of the urban culture of Żywiec during the Old Poland period. Detailed analysis has revealed very numerous and valuable information concerning music, in most cases entered under specific year dates, which provides a point of departure for the study of music in old Żywiec. All the music-related information from Chronography is presented under three headings: folk, church and court music. The first of these groups is relatively small, but there are notable mentions of dancing and music-making in an inn, a song sung by a convict, and, most interestingly, a relatively detailed description of highlander dances and music from the year 1716. The lively development of sacred music is evidenced by numerous mentions of altarists, cantors, parish school teachers (some of whom were instrumentalists) and organists. Especially detailed is the information concerning the organ in the parish church. Another extremely valuable item is the description of a fresco from 1542, no longer existing, which depicted figures playing various instruments. This description proves that the town’s owners enjoyed very close links to the parish church. As for court music, an ensemble probably existed at Żywiec Castle as early as the sixteenth century. Collected in this article is all the available information concerning court music in Żywiec. Of special interest are the mentions of concerts held in the church during which family members of the town’s owners performed. There are also multiple mentions of music played from the church tower by the court trumpeters.

PL

Głównym celem badawczym, jaki postawił autor, była analiza dzieła Andrzeja Komonieckiego, wójta miasta Żywiec w Małopolsce zatytułowanego Chronografia albo Dziejopis Żywiecki. Kronika ta została doprowadzona do 1728 r. i stanowi niezwykle cenne źródło do badań nad kulturą miejską Żywca w okresie staropolskim. Dokładna analiza dzieła ujawniła bardzo liczne i cenne informacje, opatrzone zazwyczaj konkretnymi datami rocznymi, dotyczące muzyki. Stanowią one uzasadnienie dla podjęcia tematu muzyki w dawnym Żywcu. W artykule zebrano wszystkie informacje o muzyce, prezentując je w trzech grupach – muzyka ludowa, kościelna i dworska. W pierwszej grupie informacji jest relatywnie mało, ale na podkreślenie zasługują wzmianki o tańcach i muzyce w karczmie, o pieśni śpiewanej przez skazańca, zaś najcenniejszy jest stosunkowo dokładny opis tańca i muzyki góralskiej z 1716 roku. O żywo się rozwijającej muzyce kościelnej świadczą liczne wzmianki o altarystach, kantorach, nauczycielach szkoły parafialnej (niekiedy bywali oni instrumentalistami) i organistach. Dzieło Komonieckiego dostarcza niezwykle szczegółowych wiadomości na temat organów w kościele parafialnym. Do bardzo cennych należy także opis nieistniejącego już fresku z 1542 r. przedstawiającego postacie grające na różnych instrumentach. Fresk ten dowodzi ścisłych związków właścicieli miasta z kościołem parafialnym. Prawdopodobnie już w XVI w. istniała kapela dworska na zamku żywieckim. W artykule zebrano wszystkie informacje na temat muzyki dworskiej w Żywcu. Na szczególne podkreślenie zasługują wzmianki o koncertach w kościele, w których muzykami byli członkowie rodziny właścicieli miasta, jak również wielokrotnie odnotowywana muzyka grana przez trębaczy dworskich z wieży kościoła.

11

Jim Samson, Music in the Balkans, Leiden 2013 Brill (= Balkan Studies Library 8), ss. 729. ISBN 978-90-04-25037-6

51%

Guzy-Pasiak J.

Muzyka

|

2018

|

vol. 63

|

issue 1

121-125

12

Art Attractive for the Masses or Fetters of the Artistic Freedom? Elements of Folklore in the Music of Polish Socialist Realism

51%

Krzymowska-Szacoń K.

|

2015

|

vol. 62

|

issue 13. Muzykologia

69-87

EN

The aesthetic of socialist realism, which was imposed on Polish composers after the conference in Łagów Lubuski (1949), has never been precisely defined. One of the recommended elements of creative activity—apart from intelligibility of musical language—was folk inspiration. Paradoxically, the way the folklore was seized could mean both the compromise with the ideological pressure and confirmation of the artist’s sovereignty (when the artist creatively continued national tradition). Polish composers chose this neutral source of inspiration willingly. Therefore, the turn of the 40s and 50s was the time of multitudinous folkloristic stylizations in Polish music. The purpose of this paper is to recapitulate the attitude of chosen Polish composers to folk music as the source of inspiration, as well as to a general socio-political situation during the Polish socialist realism. Resuming briefly the subject matter of folklore in the Polish socialist realism four categories might be distinguished: it could be a phase of evolution of musical language (in the works of W. Lutosławski, A. Panufnik and G. Bacewicz), a continuation of pre-war idea of popularization of national music (S. Wiechowicz or B. Woytowicz) or a sort of compromise and a factor which was able to withdraw the accusations of formalism, as in the case of Perkowski, Serocki and all the 49’Group. Finally, in its most barest form, folklore was just an instrument of propaganda, quickly and willingly forgotten after the arrival of new artistic trends in 1956.

PL

Estetyka socrealizmu, narzucona polskim kompozytorom po konferencji w Łagowie Lubuskim (1949 r.), nigdy nie została precyzyjnie zdefiniowana. Jednym z promowanych elementów twórczości artystycznej, obok prostoty wypowiedzi, była inspiracja ludowa. Paradoksalnie, sposób ujęcia folkloru mógł oznaczać zarówno kompromis wobec presji ideologicznej, jak i potwierdzenie suwerenności artysty, który odwołując się do narodowej tradycji, twórczo ją kontynuował. Polscy kompozytorzy, wśród których przeważała postawa unikowa, chętnie z owego neutralnego źródła inspiracji korzystali, ze względów politycznych przełom lat 40. i 50. był więc w polskiej muzyce czasem licznych stylizacji folklorystycznych. W artykule podjęto próbę podsumowania stosunku wybranych kompozytorów do muzyki ludowej jako źródła inspiracji oraz do ogólnej sytuacji społeczno-politycznej czasów polskiego socrealizmu. Wyróżniono cztery podstawowe kategorie obecności nurtu folklorystycznego: jako etapu twórczości (u W. Lutosławskiego, A. Panufnika i G. Bacewicz), jako kontynuacji międzywojennej idei upowszechnienia muzyki narodowej (jak to miało miejsce w twórczości S. Wiechowicza czy B. Woytowicza), jako rodzaju kompromisu, czynnika odsuwającego groźbę oskarżenia o formalizm, jak w przypadku P. Perkowskiego, K. Serockiego i całej „Grupy 49” oraz – w najbardziej ogołoconej formie – jako narzędzia propagandy, szybko i chętnie zapomnianego wraz z nadejściem nowych prądów artystycznych.

13

Mazurków Chopina i Szymanowskiego rezonans w twórczości następców. Wybrane przykłady

45%

Zawadzki M. K.

Seminare. Poszukiwania naukowe

|

2016

|

vol. 37

|

issue 2

173-186

EN

This article attempts to provide a possibly broad and diverse perspective on piano mazurkas by Polish composers, from Żeleński to Kilar, inspired by the works of the two greatest composers of this genre – Chopin and Szymanowski. The analysis is based on thirty-one, subjectively chosen, artistic piano miniatures from the period of 1880-2006. Utilitarian and, with very few exceptions, salon pieces, have been left out. The author focuses on the aspects of harmony and melody which, in his opinion, best expose the presence of the processed elements of the folk origin, as well as the mutual relationships between the sphere of influences and inspirations and that of the individual and innovative trends. The musical pieces have been divided into five groups: (1) mazurkas inspired by the Chopin idiom and/or those influenced by the utilitarian and salon needs, (2) mazurkas inspired by the Polish highlands folk idiom, (3) mazurkas inspired by two different sources, (4) mazurkas revealing the influence of past inspirations on individual compositional techniques, (5) mazurkas dominated by individual composing techniques of the authors.

PL

Artykuł podejmuje próbę możliwie szerokiego i różnorodnego spojrzenia na twórczość mazurkową kompozytorów polskich od Żeleńskiego do Kilara, zrodzonej z impulsu, który wyszedł od dwóch największych twórców tego gatunku w historii muzyki – Chopina i Szymanowskiego. Posłużył temu subiektywny wybór trzydziestu jeden utworów fortepia¬nowych z przedziału czasowego 1880-2006, zawierający przykłady z muzyki artystycznej. Twórczość użytkowa i, z niewielkimi wyjątkami, również salonowa, została pominięta. Autor skupia się na zagadnieniach harmo¬niki i melodyki, które – jego zdaniem – są w stanie najpełniej ukazać obecność prze¬two¬¬rzo¬nych elementów pochodzenia ludowego oraz wzajemne relacje sfery wpły¬wów i inspiracji w stosunku do tendencji indywidualnych i nowatorskich. Utwory zostały podzielone na pięć grup: (1) mazurki inspirowane idiomem chopinowskim i/lub o cechach użytkowo-salonowych, (2) mazurki inspirowane idiomem góralskim, (3) mazurki o inspiracjach płynących z dwóch różnych źródeł, (4) mazurki zdradzające oddziały¬wanie inspiracji przeszłości na indywidualny warsztat kompozytorski, (5) mazurki z dominującymi cechami autorskiego warsztatu kompozytorskiego.

Refine search results

Maria Małanicz-Przybylska, „Bez muzyki, bez śpiewu nie ma świata”. Muzyka w Wilamowicach, Warszawa 2019 Wydział „Artes liberales” Uniwersytetu Warszawskiego, ss. 228. ISBN 978-83-63636-82-1

We Are Not Going Back: Migrant Music as the New Folk Music of Italy

Z badań nad słownictwem muzyków ludowych środkowej Polski

Tańce i melodie flisackie w zbiorach Oskara Kolberga

Antymuzyka i antyinstrumenty w tradycji kulturowej ziem polskich

Niech gra muzyka – o filmie Andrzeja Barańskiego. Powracający temat

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIA TEORII PEDAGOGIKI MIĘDZYKULTUROWEJ W EDUKACJI MUZYCZNEJ

„Etnomuzykologia Polska” – nowe pismo poświęcone tradycji i współczesności

Wesele kresowe na Śląsku Opolskim

Muzyka w dawnym Żywcu. Unikatowa wartość „Chronografii” Andrzeja Komonieckiego

Jim Samson, Music in the Balkans, Leiden 2013 Brill (= Balkan Studies Library 8), ss. 729. ISBN 978-90-04-25037-6

Art Attractive for the Masses or Fetters of the Artistic Freedom? Elements of Folklore in the Music of Polish Socialist Realism

Mazurków Chopina i Szymanowskiego rezonans w twórczości następców. Wybrane przykłady