Search results

1

Jak rekonstruować językowo-kulturowy obraz Europy?

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2010

|

vol. 22

121-127

PL

Autor nawiązuje do wypowiedzi Wojciecha Chlebdy i Anny Horolets na temat Europy i podtrzymuje postulat metodologiczny, by rekonstrukcję JOS w ramach programu EUROJOS nastawić na to, co wspólnotowe, utrwalone w potocznym (standardowym) wariancie języka, by nie ograniczać się do jakiegoś jednego typu danych (np. frazeologizmów czy przysłów), do jednego typu dyskursu publicznego (np. politycznego). W płaszczyźnie metodologicznej postulat ten oznacza sięganie do wielu źródeł materiałowych i stosowania różnych technik ich analizy. Podstawą rekonstrukcji JOS powinna być baza „zrównoważona”, na oparta na danych językowosystemowych, językowo-tekstowych (dostępnych dzięki narodowym korpusom językowych) oraz źródłach wywołanych (metodami kwestionariuszowymi, ankietowymi), w skrócie S-A-T. Autor pokazuje, że w przypadku EUROPY sięgnięcie do metody eksperymentalnej (ankieta typu otwartego) pozwala ubogie dane słownikowe i bardzo zróżnicowane dane tekstowe wzbogacić i zweryfikować.

EN

The author relates to the words of Wojciech Chlebda and Anna Horolets concerning Europe (at a meeting of the Ethnolinguistic Committee of the Polish Academy of Sciences, December 4, 2009, published in the present volume in a slightly modified form) and continues to advocate his methodological postulate that the reconstruction of the linguistic worldview (JOS) within the EUROJOS research programme focus on what is common, entrenched in the colloquial (standard) variety of a given language, rather than limiting oneself to just one category of data (collocations, proverbs) or a single type of discourse (e.g. political). On the methodological platform, the postulate amounts to making use of various sources of data and techniques of their analysis. A reconstruction of the linguistic worldview should be based on a “balanced” foundation, embracing systemic-linguistic data, textual data (corpora) and questionnaires. The author shows that in the case of EUROPE, the last, experimental method (open-ended questionnaires) enables one to enrich and verify poor lexicographic data as well as diversified textual data.

2

Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata

100%

Bartmiński J.

LingVaria : Półrocznik Wydziału Polonistyki UJ poświęcony zagadnieniom języka i językoznawstwa

|

2013

|

issue 16

233-245

EN

The author assumes that etymological analyses are “ethnolinguistically relevant” because by reconstructing the motivation of names, etymology allows one to reach the methods of linguistic conceptualization of phenomena and objects. He discusses the words świat ‘world’, kwiat ‘flower’, and gwiazda ‘star’ (endorsing Brückner’s and Sławski’s thesis that they all belong to a single etymological nest), and adduces examples of proverbs, riddles, and folk songs where the semantics of ‘world’, ‘flower’, and ‘star’ are joined, to demonstrate the benefits of directing etymological analyses to historically documented texts. Apart from phonetic arguments, the common element is the connotation of ‘brightness’, i.e. what makes it possible to look and to see.

3

Polskie czasowniki złożone typu stukać-pukać

100%

Bartmiński J., Uniwersytet im. Curie-Sktodowskiej Lublin

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica

|

1981

|

vol. 002

EN

The author studied verb compounds in Standard Polish, children's talk, etc. and inflected type with synonymous compounds (uniflected type puk-puk, człapu-człapu, krętu-wętu etc. and inflected type with synonymous compounds e.g. stuka-puka, or co-hyponymic compounds e.g. czyta-pisze, widział-słyszał/ 2) compounds of no equivalence: emotionally indifferent e.g. śpi-chrapie, or expressive e.g. prosodic integration and a certain word-formation model of various lexical realization. The author points out the existence of isomorphism of typical colloquial verb-compounds with some noun-compounds (widział-słyszał similar to ojciec-matka, stuku-puku sim. to ecie-pecie etc.) where the lexical function of verbs is not as weak as in the written standard language where it is dominated by syntactic functions.

4

Niektóre pojęcia i problemy etnolingwistyki lubelskiej

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2006

|

vol. 18

77-90

PL

Etnolingwistyka rozwija się w Polsce dwoma nurtami: jeden tworzą badania o nastawieniu socjologicznym i ekologicznym, drugi – antropologicznym i kognitywnym. Autor prezentuje drugi z tych nurtów. W artykule zestawia i opatruje wskazówkami bibliograficznymi kluczowe pojęcia wypracowane w latach 1975–2005 w kręgu lubelskich etnolingwistów w związku z przygotowywanym i częściowo już zrealizowanym słownikiem stereotypów i symboli ludowych. Są to pojęcia takie, jak konotacja i kulturowe rozumienie znaczenia słowa, definicja kognitywna, stereotyp jako potoczne wyobrażenie przedmiotu, językowy obraz świata, punkt widzenia i perspektywa, faseta, profilowanie i rama doświadczeniowa, podmiot, który doświadcza, konceptualizuje i werbalizuje. Podkreśla się związki lubelskiej etnolingwistyki zarówno z tradycją etnolingwistyki amerykańskiej, jak też z moskiewską szkołą etnolingwistyczną.

EN

The practice of ethnolinguistics in Poland is two-pronged: sociological and ecological on the one hand, anthropological and cognitive on the other. The author represents the latter trend. In the article he juxtaposes and supplements with bibliographical information the key concepts elaborated by the Lublin ethnolinguists, between 1975 and 2005, in relation to 'Slownik stereotypów i symboli ludowych' (A Dictionary of Folk Stereotypes and Symbols), partly published, partly in preparation. The concepts include: the connotation and cultural meaning of a word, cognitive definition, stereotype as a folk image of an entity, linguistic worldview, point of view and perspective, facet, profiling and experiential frame, the experiencing, conceptualizing and speaking subject. Emphasis is put on the connections between the Lublin ethnolinguistics and the American and Moscow ethnolinguistic traditions.

5

Nikita Iljicz Tołstoj i program etnolingwistyki historycznej

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1992

|

vol. 5

7–13

PL

W artykule przedstawiono życie i twórczość Nikity Iljicza Tołstoja, slawisty, historyka języka, dialektologa, folklorysty, etnografa. Urodzony w Jugosławii, poświęcił swoje życie nauce, dzieląc czas między zajęcia dydaktyczne na Uniwersytecie Moskiewskim, prace badawcze w Akademii Nauk, działalność redakcyjną i organizacyjną. Autor ukazuje stopniowe i bardzo przemyślane rozszerzanie pola badawczego profesora Tołstoja. W centrum uwagi N. Tołstoja stoi język, a mówiąc ściślej języki słowiańskie, ich historia i współczesność, semantyka i struktura. Tołstoj w miarę pogłębiania analiz semantycznych rozszerza podstawę materiałową badań i dochodzi do objęcia zainteresowaniami całej kultury i zbudowania koncepcji etnolingwistyki jak dyscypliny pogranicznej i historycznej. Przyjęta metoda etnolingwistyczna pozwala mu różnorodny materiał ujmować w podobny sposób. Autor pokazuje znaczenie prac etnolingwistycznych Tołstoja dla badań etnogenezy Słowian. Szczególnie płodne okazało się jego rozumienie praojczyzny Słowian, pytanie nie o geograficzne miejsce słowiańskiej praojczyzny, lecz o jej kształt duchowy, o wierzenia, mitologię, obrzędy i rytuały, o wizję świata i człowieka. Lokalistyczne pojęcie praojczyzny zastąpił pojęciem praojczyzny kulturowej, której najważniejszym wyznacznikiem jest kultura duchowa. W dyskusji nad kolebką Słowian wskazał możliwość odtworzenia obrazu kraju prasłowiańskiego poprzez badanie etymologii wspólnego słownictwa topograficznego.

EN

The article shows the life and work of Nikita Ilyich Tolstoy, a Slavist, a historian of language, a dialectologist, a folklorist, and an ethnographer. Born in Yugoslavia, Nikita Ilyich Tolstoy devoted his life to academic work. He divided his time between didactic work at Moscow State University, research at the Academy of Sciences, and editorial work and organizational efforts. The author shows the gradual and well-thought expansion of Professor Tolstoy’s research area. Language, or to be more precise, Slavic languages are in the centre of Tolstoy’s attention. He is interested in their past and present, their semantics and structure. Along with deepening semantic analyses, Tolstoy expands the material basis of his research. This results in an interest in entire culture, which leads to a conception of ethnolinguistics as a border and historical discipline . The established ethnolinguistic method allows him to treat diverse material in a similar way. The author shows the importance of Tolstoy’s ethnolinguistic work in the context of research on the ethnogenesis of the Slavs. His understanding of the proto-fatherland of the Slavs proves to be especially fertile. He understands it not as a geographical area, but he rather asks about its spiritual shape, i.e. the beliefs, mythology, customs and rituals, the image of the world and man. Tolstoy substituted the notion of the geographical proto-fatherland for the notion of the cultural proto-fatherland, in which spiritual culture is the most important quantifier. In the discussion on the cradle of Slavdom, Tolstoy pointed to the possibility of recreating the image of a proto-Slavic state through the research of the etymology of common topographic vocabulary.

6

Etnolingwistyka słowiańska – próba bilansu

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2004

|

vol. 16

9-27

PL

W artykule, który ma charakter przeglądu encyklopedycznego, autor omawia problemy ogólne etnolingwistyki słowiańskiej dotyczące jej przedmiotu, metod i zakresu badań. Omawia prace N.I. Tołstoja, V.V. Iwanowa i V. Toporowa oraz etnolingwistyczne badania starożytności słowiańskich. Syntetyzuje badania nad językiem folkloru i problemami etnopoetyki, które doprowadziły do okrycia dwóch wariantów stylowych w tradycyjnej, archaicznej kulturze ludowej (mowa potoczna i poetycka) i istnienia w języku folkloru cech dystynktywnych (melicznych, metrycznych i poetyckich). Akcentuje znaczenie prac z zakresu etnosemantyki (zwłaszcza związane z badaniem stereotypów jako elementów kodu kulturowego), profilowania pojęć w dyskursie i problematyki językowego obrazu świata, w tym zwłaszcza tych, które skupiają się na nazwach wartości. Podkreśla potrzebę badań interkulturowych kluczowych pojęć oraz omawia słowiańskie słowniki etnolingwistyczne.

EN

The article is an encyclopedic survey of the general problems of Slavonic ethnolinguistics and ethnolinguistic research on Slavonic history. A synthesis is proposed of research on the language of folklore and the problems of ethnopoetics. The study underscores the importance of ethnosemantics, especially of research on stereotypes as elements of the cultural code and linguistic worldview. Finally, emphasis is placed on the importance of comparative intercultural research, especially on valuation terms.

7

Polski stereotyp matki

100%

Bartmiński J.

Postscriptum Polonistyczne

|

2008

|

issue 1(1)

33-53

8

Czy istnieje europejski kanon wartości?

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2011

|

vol. 23

15-18

9

Językowe sposoby porządkowania świata. Uwagi na marginesie biłgorajskich relacji o kosmosie

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1989

|

vol. 2

49–58

PL

Artykuł jest komentarzem do materiału zapisanego w 1984 roku podczas dwóch wypraw badawczych w okolice Biłgoraja, podjętych w zespole studentów i pracowników UMCS. Ów materiał ma postać jednolitych tematycznie tekstów o kosmosie, w których jednak widać kontrastowe konceptualizacje tych samych obiektów, pochodzące z rożnych epok i różnych kultur. Autor stara się odpowiedzieć na pytanie o możliwość przeprowadzenia rekonstrukcji „ludowej wizji świata i człowieka” na podstawie zróżnicowanych źródeł współczesnych i proponuje po pierwsze – rozróżnić dwa typy informatorów: jeden o świadomości naiwnej, drugi – refleksyjnej. Odpowiednio do tego rozróżnienia wskazano różne formuły metatekstowe (opertory tekstowe), które służą komentowaniu przekazów. W przypadku informatora refleksyjnego są to formuły prawdziwościowe (to jest faktycznie prawda, rzekomo itp.), przyporządkowane im formuły testymonialne („słyszałem, jak moja mama kiedyś opowiadali” itp.). Autor zestawia tez listę sosowanych w opowieściach potocznych czasowników illokucyjnych typu: twierdzo, pytają się, przepowiadają itp.

EN

The article is a commentary to the material collected in 1984 during two field trips to the area of Biłgoraj, made by a team of MCSU students and researchers. The said material is composed of thematically homogenous texts about the cosmos. Nevertheless, the said body of texts contains contrastive conceptualizations of the same objects, which come from different epochs and cultures. The author tries to answer the question whether it is possible to reconstruct the ‘folk view of the world and man’ on the basis of varied contemporary sources and suggests that – first of all – one has to distinguish between two types of informants, i.e. the naïve and the reflective one. Following this distinction, a number of metatextual formulae (text operators) used for the purpose of text commentary were identified. In the case of the reflective informant this was done by means of truth-value formulae (to jest faktycznie prawda, rzekomo, Eng.: this is actually true, allegedly, etc.), with corresponding testimonial formulae (słyszałem, jak moja mama kiedyś opowiadali, Eng.: I’ve heard once my mother telling a story about, etc.). The author also composes a list of common illocutionary verbs used in storytelling, such as: twerdzo [they claim], pytają się [they ask], przepowiadają [they predict], etc.

10

Dom i świat – opozycja i komplementarność

100%

Bartmiński J.

Postscriptum Polonistyczne

|

2008

|

issue 1(1)

55-68

11

Opozycja swój / obcy a problem językowego obrazu świata

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2007

|

vol. 19

35-59

PL

Autor przedstawia propozycje dotyczące projektowanej komparacji słowiańskich językowych obrazów świata (JOS), wychodząc od analizy opozycji swój / obcy. W części pierwszej referatu formułuje cztery warunki efektywnej komparacji: 1/ sprecyzowanie tertium comparationis, 2/ ustalenie zbliżonego poziomu ogólności, 3/ zakreślenie granic pola badawczego, 4/ ustalenie porównywalnej bazy materiałowej. Przyjmując, że płaszczyzną porównania mogą być między innymi opozycje typu swój / obcy, męski / żeński, prawy / lewy itp. wskazuje zarazem na pewne ograniczenia opisu skupionego wyłącznie na opozycjach, podkreślając, że cechy dystynktywne są zawsze wyborem z szerszego zespołu cech pozytywnych. Kategorie swój / obcy autor analizuje na materiale języka polskiego, wykorzystując trojakiego typu dane: czerpane z systemu języka (wyrazy obce), słowników (definicje wyrażeń swój, swojak, swojski, obcy) oraz badań ankietowych. Potwierdzają one skalarny charakter opozycji swój / obcy, istnienie wewnątrzjęzykowej kategorii „obcości” i wielowymiarową (wieloaspektową) strukturę kognitywną kategorii swój. Indywidualny nosiciel języka łączy w swojej świadomości swojskość z byciem blisko w sensie przestrzennym, wtórnie także psychospołecznym, a swoją tożsamość coraz częściej określa „poliwalentnie”, jako równoczesne uczestnictwo w wielu kręgach wspólnotowych typu lokalnego, środowiskowego, narodowego, kulturowego.

EN

Starting from an analysis of the us (belonging to us) / them (alien) opposition, the article addresses the issue of future comparative research on Slavic linguistic worldviews. The first part presents four conditions of successful comparative study: (1) the establishment of tertium comparationis; (2) the establishment of an approximate level of generality; (3) the establishment of the limits of the research domain; (4) the collection of comparable data. While accepting that the plane on which worldviews can be compared may be, among others, oppositions of the type us / them, belonging to us / alien, male / female, left / right etc., the author also points out that descriptions based solely on oppositions are limited and that distinctive features are always selections from a larger set of positive features. The categories us / them or belonging to us / alien are analyzed on the basis of Polish data of three types: systemic (loan words), lexicographic (definitions of the expressions swój ‘one’s own’, swojak ‘one of us; a countryman’, swojski ‘native, home, familiar’, obcy ‘alien’) and questionnaires. It is confirmed that the us (belonging to us) / them (alien) opposition is scalar, that there exists a language-internal category of ‘alienness’ and that the category ‘one’s own, familiar’ is multidimensional or multiaspectual. An individual speaker connects in his or her consciousness the feature of being native/familiar with spatial and psycho-social closeness and his or her identity is more and more frequently described as a simultaneous participation in many communities of a local, national and cultural nature.

12

Polska dola – rosyjska sud’ba

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2000

|

vol. 12

25–37

PL

Ostry kontrast między semantyką polskiego losu i rosyjskiej sud’by, jaki zarysowała Anna Wierzbicka w szkicu Język i naród. Polski „los” i rosyjska „sud’ba” (w: Semantics, Culture and Cognition) wymaga zdaniem autora reinterpretacji pod dwoma względami: po pierwsze, w płaszczyźnie językowej, uwzględnienia innych ważnych pojęć, które funkcjonują także w polszczyźnie w ramach szerszej konceptosfery dla oznaczania egzystencjalnej sytuacji człowieka, przede wszystkim koncepcji doli, po drugie, w sferze socjokulturowych i historycznych korelatów konceptów językowych, brania pod uwagę raczej czynników społecznych niż mitycznego charakteru narodowego. Polska koncepcja losu, bliska łac. fortunie, ma konotacje szlachecko-romantyczne, wiąże się z grą, z losowaniem, szczęśliwym przypadkiem, z niewiadomą i odwagą ryzykowania. Dola, która od XIX wieku przyjmuje w połączeniach polska dola, chłopska dola konotacje negatywne – przedłuża semantykę łac. fatum, oznacza sytuację egzystencjalną daną z góry, z łaski Boga, trudną do zmiany. O ile polski los jest istotnie kontrastowy wobec ros. sud’by, o tyle polska dola, współcześnie wiązana w optyką „prostego człowieka”, nie partycypującego w profitach transformacji ustrojowej, jest z ros. pojęciem sud’by w dużym stopniu zgodna. Rozróżnienie losu i doli opiera się na ogólnokulturowym przeciwieństwie przypadku i konieczności, daru i przeznaczenia – przeciwieństwie obecnym w różnych kulturach.

EN

The sharp contrast between the semantics of the Polish los and Russian sud’ba, drawn by Anna Wierzbicka in Język i naród. Polski „los” i rosyjska „sud’ba”, as well as in Semantics, Culture and Cognition, must be reinterpreted in two respects. First, on the linguistic plane, other important concepts, such as dola, must be taken into account, which function in a wider conceptual universe to refer to people’s existential situation. Second, in the sphere of sociocultural and historical correlates of linguistic concepts, social factors rather than a mythical national spirit should be placed in focus. The Polish idea of los, close to Latin fortuna, has noble-romantic connotations: it is associated with playing, drawing lots, good luck, the unknown and the courage of taking risks. Dola, which since the 19th c. has had negative connotations in expressions polska dola ‘the Polish fate’, or chłopska dola ‘the peasant fate’, is a continuation of the semantics of the Latin fatum and as such refers to a God-given situation, difficult to change. If the Polish los does indeed contrast with the Russian sud’ba, the Polish dola, now associated with „the simple people” who do not benefit from the political and economic transformation, is largely convergent with the Russian concept. The distinction between los and dola rests on a general cultural opposition of coincidence and inevitability, a gift and destiny, an opposition present in both cultures.

13

Słownik ludowych stereotypów językowych. Założenia ogólne

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1988

|

vol. 1

11-34

PL

Autor omawia podstawowe założenia Słownika ludowych stereotypów językowych, nad którym prace podjęto w Zakładzie Języka Polskiego UMCS w roku 1976. Zasadniczym celem słownika, odpowiednio do celów etnolingwistyki, będzie odtworzenie ludowego obrazu świata leżącego u podstaw języka i przywoływanego jako substrat informacyjny, stanowiący podstawę procesu komunikacji językowej i kulturowej. Oparty będzie na dostępnej w druku dokumentacji polskiej kultury ludowej (w tym zwłaszcza folkloru i gwar), a także na materiałach specjalnie zebranych w terenie. Autor omawia kolejno: budowę artykułu hasłowego, układ haseł (tematyczny, nie alfabetyczny), treść i formę eksplikacji, układ zdań definiujących, źródła. Wykorzystane są w nim następujące grupy źródeł: (1) opublikowane zapisy tekstów folkloru w całej ich różnorodności gatunkowej, (2) zapisy dialektologiczne w postaci słowników i monografii gwarowych, a także potocznych rozmów i opowiadań, (3) źródła etnograficzne dotyczące wierzeń i praktyk ludowych, (4) materiały z zakresu folkloru, gwar oraz wierzeń i praktyk, zebrane współcześnie w terenie. Zarys Słownika został zaprezentowany w zeszycie próbnym Słownik ludowych stereotypów językowych, Wrocław 1980.

EN

The author discusses basic assumptions of The Dictionary of Linguistic Folk Stereotypes currently in preparation in the Department of Polish at Maria Curie-Skłodowska University, Lublin. Aiming at are construction of culture by means of linguistic methods and basing both on printed material and present-day recordings, this ethnolinguistic dictionary will contain Polish folklore texts, dialectal variants as well as ethnographers' observations relating to beliefs and various modes of behaviour. An outline of the Dictionary has been presented in a trial volume Słownik językowych stereotypów ludowych (The Dictionary of Linguistic Folk Stereotypes), Wrocław 1900. According to the conception of such a dictionary develope there, a stereotype is defined as a fixed combination of semantic and/ or formal elements, or, to put it differently, a combination of the pIane of content and/ or the pIane of expression, whereby the main target of the description is not linguistic expressions per se but rather their semantic correlates, i.e. mental entities (linguistic and cultural images of things) mediating in the relation language – reality. Although the idea of the Dictionary draws on the concept of the stereotype as proposed by W. Lippmann and H. Putnam and reflects the postulates laid down by A. Wierzbicka and the so-called prototype semantic, it should not be identified With either of these conceptions. Rather what lies at its foundation is the so-called "cognitive definition" as developed by J. Bartmiński in the paper "Definicja kognitywna" (The "Cognitive Definition") in: J. Bartmiński (ed.) Konotacja, Lublin, UMCS, 1988, and applied in more than forty M. A. theses written in the years 1977-1987, in the Department of Polish at Maria Curie-Skłodowska University, Lublin,

14

„Dusze rzewnie zapłakały”. Odmiany gatunkowe pieśni o wędrówce dusz szukających miejsca wiecznego spoczynku

100%

Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1997-1998

|

vol. 9-10

149–168

PL

Pieśń o zatwardziałych duszach błąkających się po śmierci w poszukiwaniu miejsca wiecznego spoczynku, której 17 wariantów zapisano w latach 1843–1996, funkcjonowała w repertuarze dziadowskim, a po zaniku tego środowiska przeszła do obiegu ludowego, przybierając inną funkcję i inny charakter: stając się pieśnią zaduszkową lub – częściej – maryjną. Odpowiednio do charakteru gatunkowego, a więc wewnętrznej intencji wykonawczej oraz sytuacyjnej funkcji tekstu, różnie kształtowany jest w niej obraz zaświatów. Wykonując pieśń jako legendę religijną z wyraźnym celem wychowawczym, eksponowano karę za grzechy, niemożność znalezienia sobie po śmierci miejsca na świecie, zgodnie z prototypowym obrazem świata przywoływanym w archaicznych przysięgach na niebo i ziemię, ogień i wodę. Warianty zaduszkowe wprowadzają obraz zaświatów widzianych po chrześcijańsku z wyeksponowaniem motywu czyśćca. Jeśli natomiast pieśń przyjmuje nowe funkcje pieśni maryjnej, wędrówka duszy odbywa się przez bliższy człowiekowi świat przyrody formowany w konwencji „pejzażu maryjnego” (lasy, góry, zboża, łąki, kwiaty). Obraz świata pośmiertnego ma wyraźne piętno gatunkowe.

EN

The song of unrepentant souls wandering after death in search of a place of eternal rest, seventeen variants of which were written in the years 1843-1996, functioned in the oral repertoire of performing vagrants, and later in folk culture. When the vagrant tradition disappeared, the song's function and character changed: it became associated with Ali Souls' Day or, even more often, with the cult of the Virgin Mary. The picture of the nether world in the song is shaped differently, in accordance with its genre characteristics: situational function and the internal purpose for performing it. When it is conceived of as a religious legend with an explicit educational aim, the emphasis is laid on the punishment for sins and being unable to find a place for oneself in this world after death. It is consistent with the prototypical picture of the world present in archaic oaths taken on the earth and sky, fire and water. The variants associated with All Soul’s Day introduce a Christain picture of the nether world emphasizing the motif of the purgatory. If, on the other hand, the song is used in the cult of the Virgin Mary, the wandering of the soul takes place in the more familiar landscape conventionally associated with this cult: forests, hills, corn, meadows and flowers. The picture of the nether world markedly depends on the song's genre.

15

Francuski »peuple« i polski »lud«. Dwa pojęcia – dwa paradygmaty językowo-kulturowe

63%

Abramowicz M., Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1996

|

vol. 8

41–56

PL

Zdefiniowawszy paradygmat językowo-kulturowy jako społeczny model poznawczy, leżący u podstaw języka i związany ze specyfiką kultury narodowej, autorzy prezentują kontrastywną analizę słów-kluczy, polskiego ludu i jego francuskiego „odpowiednika” peuple według założeń lingwistyki antropologicznej, wyodrębniając ich aspekty semantyczne (fasety), badając ich wypełnienie i stawiając pytanie o cechy dominujące. Analiza koncentruje się na znaczeniu ‘nieuprzywilejowane warstwy społeczne’, zarówno ze względu na jego najwyższą frekwencję w obu językach, jak i na ideologiczną funkcję przypisywaną mu w historii i chwili obecnej. Poddany analizie materiał został podzielony według cezury czasowej: na historyczny – do końca XIX wieku – i aktualny. Oba języki wykazują istotną zbieżność: zarówno we Francji, jak i w Polsce słowa te są używane przez ludzi stających poza i ponad społecznością, o której mówią. Ale analiza ukazała również szereg rozbieżności. Różne jest odniesienie każdego z rzeczowników: w języku polskim lud oznacza głównie chłopstwo, w języku francuskim peuple odnosi się do niższych warstw społecznych i dotyczy przede wszystkim miejskiego proletariatu. Różna jest także struktura aspektowa obu pojęć: o ile w peuple dominuje aspekt materialny i moralny, to w ludzie – aspekt społeczny i kulturalny. Inne jest wreszcie wypełnienie faset: peuple cechuje niższość intelektualna, ludowi zaś przypisuje się swoistą mądrość. Te różnice warunkują pojawienie się innych konotacji i wartościowania w obu językach (bardziej pozytywnego w języku polskim), a także odmienny kierunek ich historycznej ewolucji: francuski wyraz peuple stał się synonimem ‘narodu’, polski lud zmierza do znaczenia ‘społeczeństwo’, przeciwstawionego elitom i władzy.

EN

Firstly, the linguistic-cultural paradigm is defined as a social cognitive model. It constitutes the basis for language and is connected with the specificity of national culture. Then a contrastive analysis of key-words, the Polish lud and the French peuple is presented. It has been carried out according to the principles of anthropological linguistics, by establishing their semantic aspects (facets — fasety) and studying their realization. The analysis is focused on the meaning: “unprivileged social strata” because of its highest frequency in both languages and its historical and current ideological function. The material analyzed has been divided into two parts: the historical (up to the end of the 19th c.) and the present-day. There is a significant parallelism between the two languages: in both, the respective words are used by people from beyond and from above the community about which they talk. However, several divergencies have also been discovered. The reference of the two nouns is different: the Polish lud mainly designates peasantry, whereas the French people primarily refers to lower social strata, in particular to the urban proletariat. The aspectual structure of the two concepts is different as well. In peuple the dominant aspects are the material and the moral ones, whereas in lud the social and cultural aspects are the most prominent. Finally, the realization of facets is different: peuple is characterized by intellectual inferiority but a certain kind of wisdom is attributed to lud. The differences are responsible for different connotations and values which emerge from behind the concepts discussed, the Polish lud being more positive. They are also responsible for the different directions of their respective historical evolutions: the French peuple has become synonymous with nation, whereas the meaning of the Polish lud is closer to “society”, as opposed to the elite and the authorities.

16

Dunaj w polskim folklorze

63%

Bartmiński J., Majer-Baranowska U.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1996

|

vol. 8

167–184

PL

Autorzy przedstawiają projekt hasła Dunaj do Słownika stereotypów i symboli ludowych. Jako wyraz pospolity dunaj jest w polszczyźnie ludowej poetyzmem o podstawowym znaczeniu ‘wielkiej, głębokiej wody’; w przysłowiach i pieśniach przybiera bogate znaczenia symboliczne: swobody, młodości, miłości oraz początku i końca granicy przestrzennej i życiowej; w pieśniach weselnych także drogi, która łączy bliskich ludzi, oraz miejsce skupienia mocy życiodajnej i sakralnej. Językowy obraz dunaju jest kwintesencją stereotypów wody i rzeki utrwalonych w polskim folklorze. W okolicach Biłgoraja dunaj oznacza kolędy życzące dla dziewczyny i chłopca z motywem zamążpójścia/ożenku – zwane inaczej pieśniami dunajowymi.

EN

The authors present a proposition of an entry for the word Dunaj [the Danube] in the Dictionary of Folk Stereotypes and Symbols. The word dunaj in the Polish folk language, used as a common noun, is a poeticism denoting ‘great, deep water’; in proverbs and songs it takes on a wealth of symbolic meanings, e.g. freedom, youth, or love. It also marks the beginning and end of life, or spatial borders. In wedding songs, the word also denotes a route that connects people close to one another, and the concentration point of the lifegiving and sacral force. The linguistic view of dunaj is quintessential of the stereotypes of woda [water] and rzeka [river] fossilised in Polish folklore. In the Biłgoraj area, the word dunaj is associated with well-wishing carols for a girl or a boy with the theme of marriage – these carols are also referred to as pieśni dunajowe [lit. songs of the Danube River].

17

Pojęcie równości i jego profilowanie we współczesnym języku polskim

63%

Bartmiński J., Żuk G.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2009

|

vol. 21

47-67

PL

Autorzy stawiają sobie za cel rekonstrukcję pojęcia równości metodą „definicji kognitywnej”, opartej na założeniach zaprezentowanych w pracach Anny Wierzbickiej i Jerzego Bartmińskiego. Dzięki tej metodzie można przedstawić całe bogactwo znaczeniowe słowa, jego miejsce w polu leksykalno-semantycznym oraz w sieci relacji konceptualnych. Jako że pojęcie równości ma być w porównywalne w różnych językach europejskich, za tertium comparationis przyjęto styl potoczny w jego rozumieniu antropologicznym, który odpowiada określonemu przez van Dijka uniwersum komunikacyjnemu, jakim jest cultural common ground (wspólna baza kulturowa). Materiał językowy został zaczerpnięty z trzech typów źródeł: ze słowników języka polskiego (S), z empirycznych badań ankietowych (A) oraz ze zróżnicowanych stylowo i gatunkowo tekstów (T), głównie prasowych. Na jego podstawie ustalono zespół cech przypisywanych równości przez użytkowników języka polskiego, w tym 1) elementy bazowe, wspólne różnym dyskursom oraz 2) posiadające ograniczony (zazwyczaj do jednego typu dyskursu) zakres występowania. Podstawowe cechy definicyjne w rozumieniu równości to pojmowanie równości 1) jako zasady do praktykowania, postulatu 2) odnoszonego do społecznego świata ludzi, tj. do relacji między ludźmi i grupami ludzi; 3) odchodzenie od naturalnych różnic między ludźmi i nieczynienie -- w pewnym określonym zakresie -- różnic między nimi; 4) dlatego, że ludzie mają właściwą sobie godność; 5) dlatego, że ludziom przysługują jednakowe prawa; 6) dlatego, że nieczynienie różnic -- w pewnym zakresie -- jest dobre dla ludzi, przynosi pożytek społeczny. Kształtowanie wariantów pojęcia równości na poziomie dyskursu pozostaje w związku z przyjmowanym przez mówiących punktem widzenia i celami, do których dążą, a także całym przyjętym przez mówiących systemem wartości, zatem ukierunkowaniem ideologicznym dyskursu. Wyróżniono dyskursy: lewicowy, feministyczny (umiarkowany i radykalny), liberalnodemokratyczny, anarchistyczny (radykalnie liberalny), narodowoprawicowy i kościelnokatolicki. Każdy z wymienionych typów dyskursu jest podtrzymywany przez określony podmiot społeczny.

EN

The aim of the article is to reconstruct the concept of equality through the cognitive definition, in accordance with the ideas proposed by Anna Wierzbicka and Jerzy Bartmiński. The method allows the scholar to present the whole semantic richness of a word, its place in the lexical-semantic field and in the network of conceptual relations. Because the notion of equality will be subjected to cross-linguistic analysis, the tertium comparationis is the colloquial style in an anthropological understanding, which corresponds to van Dijk’s communicative universe, i.e. the cultural common ground. The data come from three types of sources: dictionaries of the Polish language, questionnaires, and texts of various styles and genres, mainly journalistic. On this basis, the properties of eqality recognized by speakers of Polish have been identified, including base elements, common to various types of discourse, and elements of a limited range, usually associated with one discourse type. The basic defining features of equality include: (1) the principle to be practised; (2) a relational aspect, obtaining between people and groups of people; (3) omission of the differences between people (within a certain range): (4) the omission resulting from human dignity or (5) from the same rights, or else (6) because omission of differences (within a range) is socially beneficial. The shaping of the variants of equality at the level of discourse is connected with the speakers’ points of view and goals, as well as with their value system (the ideological directionality of the discourse). The following types of discourse have been identified: leftwing, feminist (moderate and radical), liberaldemocratic, anarchist (radically liberal), national and rightwing, Catholic (typical of the Catholic Church). Each type is maintained by a specific social subject.

18

Bajki Józefy Pidek

63%

Bartmińska I., Bartmiński J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1996

|

vol. 8

263–289

PL

Autorzy publikują teksty 10 bajek Józefy Pidek (1900–1979) z Bychawki – wsi położonej 20 km na południe od Lublina, nagrane w 1962 roku. Większość tekstów jest znana z wcześniejszych zapisów, J. Pidek tworzyła jednak własne wersje: (1) Bajka o złotej kaczce, (2) O kurzej nóżce, (3) Jak przędła na błoniu, (4) Zaczarowana fujarka, (5) O pannie, co nie chciała iść za mąż, (6) O królewiczu zaklętym w wieprzka, (7) O brzytwach i nożach, (8) O złotej jabłonie, (9) Bajka o smoku, (10) O dwunastu zbójach.

EN

The authors publish the texts of 10 fables authored by Józefa Pidek (1900-1979) from Bychawka. Bychawka is a village situated 20 km south of Lublin. The fables were recorded in 1962. Most of these texts are known from other written sources. Józefa Pidek, however, created her own versions of the fables in question, i.e. (1) Bajka o złotej kaczce [The Legend of a Golden Duck], (2) O kurzej nóżce [The Fable of a Hen’s Foot], (3) Jak przędła na błoniu [That Yarn She Was Spinning], (4) Zaczarowana fujarka [The Magic Pipe], (5) O pannie, co nie chciała iść za mąż [The Tale of a Girl Who Didn’t Want to Marry], (6) O królewiczu zaklętym w wieprzka [The Tale of a Prince Who was Turned into a Hog], (7) O brzytwach i nożach [The Fable of Razors and Knives], (8) O złotej jabłonie [The Fable of a Golden Apple Tree], (9) Bajka o smoku [The Tale of a Dragon], (10) O dwunastu zbójach [The tale of the Twelve Thieves].

19

Stereotyp słońca w polszczyźnie ludowej

63%

Bartmiński J., Niebrzegowska S.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1994

|

vol. 6

95–143

PL

Autorzy przedstawiają polski ludowy stereotyp słońca. Jest on antropocentryczny, budowany na podstawie doświadczeń potocznych, kontrastujących z obrazem naukowym – tkwi korzeniami w głębokiej przeszłości. Zawiera ślady animizmu oraz archaicznego religijnego kultu słońca, zachowuje związek z uniwersalną symboliką, przyłącza naddane sensy takie, jak ‘życie’, ‘szczęście’, ‘wolność i swoboda’, ‘męskość’ itd. Językowo-kulturowy obraz słońca przedstawiają opierając się na XIX- i XX-wiecznej dokumentacji polskiej kultury ludowej zgromadzonej w pracowni etnolingwistycznej Instytutu Filologii Polskiej UMCS. Znaczną jej część stanowią materiały terenowe zebrane w latach 1960–1994 przez zespół etnolingwistyczny. Wyróżniają cztery warianty stereotypu słońca, ściśle powiązane ze sobą, ujmujące realnie istniejący fizyczny obiekt w różny sposób: (1) słońce jako ‘dzienne światło na niebie’ (wariant podstawowy i najbogatszy, obejmujący wiele aspektów przedmiotu, poza stałymi, jak: kategorie nadrzędne, opozycje, kolekcje, pochodzenie, wygląd, właściwości, czynności, przeżycia, rozmowy ze słońcem, obiekt, czas i przestrzeń, przepowiedni i zapowiedzi, ekwiwalencję oraz symbolikę), (2) słońce jako ‘blask, ciepło’; (3) ‘miejsce nasłonecznione’; (4) ‘pogoda słoneczna’. Osobno przedstawiają hasła: wschód, zachód i zaćmienie słońca. Proponują gatunkowy układ w części dokumentacyjnej artykułu hasłowego.

EN

The authors depict the Polish folk stereotype of the sun. The said stereotype is anthropocentric, and is built on the basis of common experiences, which stands in stark contrast to the scientific view of the sun. It is rooted in ancient past. The stereotype in question contains traces of animism and the archaic religious cult of the sun. It retains the connection with universal symbolism and incorporates added meanings such as ‘life’, ‘happiness’, ‘freedom and liberty’, or ‘manliness’, and so on. The linguistic-cultural view of the such is presented o the basis of the 19th and 20th century documentation of Polish folk culture accumulated in the ethnolinguistic laboratory at the Institute of Polish Studies at MCSU in Lublin. Large section of the documentation consists of materials collected by the ethnolinguistic research team during field studies that took place between 1960-1994. The authors distinguish four variants of the stereotype of the sun that are closely related, and which capture the truly existing physical object in different ways: (1) the sun as ‘the day light in the sky’ (the most basic and the richest variant that covers many different aspects of the object, excluding the stable aspects, such as: superordinate categories, oppositions, collections, the origin, the appearance, properties, actions, experiences, conversations with the sun, the object, time and space, predictions and forecasts, equivalence, and symbolism), (2) the sun as ‘glare, warmth’; (3) ‘a sunlit place’; (4) ‘sunny weather’. The authors present the following entries separately: sunrise, sunset and solar eclipse. They suggest a genre organization of the documentative part of the entry.

20

Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów?

63%

Bartmiński J., Chlebda W.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2008

|

vol. 20

11-27

PL

Autorzy artykułu wychodzą z założenia, że badania etnolingwistyczne ze swojej istoty zmierzają do odkrycia i opisania tożsamości wspólnotowej, przede wszystkim narodowej, i rozważają przydatność do tego celu koncepcji językowego obrazu świata. Koncepcja ta otwiera nowe perspektywy dla badań porównawczych w skali słowiańskiej i szerzej europejskiej, dlatego została wpisana do programu pracy komisji etnolingwistycznej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Po omówieniu językowych i kulturowych sposobów manifestowania się tożsamości zbiorowej (znaki werbalne i niewerbalne) autorzy przedstawiają możliwości rekonstrukcji poczucia tożsamości wspólnotowej poprzez badanie struktur języka oraz narracji tekstowych. W programie badań etnolingwistycznych podstawę materiałową poszukiwań zawartości treściowej „konceptów narodowych” (czyli pojęć typu polskość, rosyjskość, czeskość itp.) powinny więc utworzyć cztery podstawowe grupy faktów: a) dane słownikowe pochodzące z wszystkich słowników definicyjnych, b) dane tekstowe pochodzące z bieżącej ekscerpcji tekstów danego dyskursu publicznego, zwłaszcza publicystyki wysokiej; c) dane korpusowe pochodzące z największych korpusów tekstowych danego języka etnicznego oraz z wyszukiwarek internetowych; d) dane uzyskane eksperymentalnie w toku specjalnie przygotowanych ankiet jako tekstowe „źródła wywołane” (z preferencją dla ankiet typu otwartego). W komparacji międzykulturowej w pierwszej kolejności należy postawić pytanie o wartości wspólnotowe, przyjmowane subiektywnie przez wspólnoty jako wyznaczniki ich tożsamości. Oznacza to powrót do koncepcji słownika aksjologicznego, która to koncepcja może nadać badaniom porównawczym prowadzonym w skali ogólnosłowiańskiej i szerszej, transnarodowej, wewnętrzną spójność i porównywalność.

EN

The authors assume that ethnolinguistic research in its nature attempts to uncover and describe communal, mainly national identity. They ask to what extent the linguistic worldview conception is useful for the purpose. The conception opens new vistas for comparative research on Slavic and, on a wider scale, European cultures and so it has been included into the research programme of the International Slavic Committee’s ethnolinguistic group. Having discussed the linguistic and cultural manifestations of group identity (verbal and non-verbal signs), the authors present the ways in which research on language and textual narration can contribute to a reconstruction of the feeling of communal identity. In ethnolinguistic research, the content of “national concepts” (e.g. Polishness, Russianness, Czechness etc.) should be investigated on the basis of four groups of sources: a) dictionaries; b) contemporary texts of public discourse, especially from the domain of high-level journalism; c) corpora of the ethnic language and internet searches; d) questionnaires, which are “elicited texts” (with preference given to open questionnaires). In intercultural comparisons one must above all consider the values of the communities which they adopt as the exponents of their respective identities. This means that one must return to the idea of an axiological dictionary, which idea can render Slavic and generally intercultural research internally coherent and comparable.

Refine search results

Jak rekonstruować językowo-kulturowy obraz Europy?

Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata

Polskie czasowniki złożone typu stukać-pukać

Niektóre pojęcia i problemy etnolingwistyki lubelskiej

Nikita Iljicz Tołstoj i program etnolingwistyki historycznej

Etnolingwistyka słowiańska – próba bilansu

Polski stereotyp matki

Czy istnieje europejski kanon wartości?

Językowe sposoby porządkowania świata. Uwagi na marginesie biłgorajskich relacji o kosmosie

Dom i świat – opozycja i komplementarność

Opozycja swój / obcy a problem językowego obrazu świata

Polska dola – rosyjska sud’ba

Słownik ludowych stereotypów językowych. Założenia ogólne

„Dusze rzewnie zapłakały”. Odmiany gatunkowe pieśni o wędrówce dusz szukających miejsca wiecznego spoczynku

Francuski »peuple« i polski »lud«. Dwa pojęcia – dwa paradygmaty językowo-kulturowe

Dunaj w polskim folklorze

Pojęcie równości i jego profilowanie we współczesnym języku polskim

Bajki Józefy Pidek

Stereotyp słońca w polszczyźnie ludowej

Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów?