Search results

1

O pieczęciach starosty generalnego Wielkopolski Adama Sędziwoja Czarnkowskiego

100%

Hlebionek M.

Archiwa – Kancelarie – Zbiory

|

2011

|

issue 2(4)

s. 11 - 61

EN

Adam Sędziwój Czarnkowski descended from an old noble family with origins in Grand Poland that can be traced back to at least the first half of the fourteenth century. He belonged to the younger family line started by Sędziwój Czarnkowski, the castellan of Przemęt (his brother, Maciej, is considered to be the progenitor of the older line), a son of Sędziwój, the voivode of the Poznań, and a grandson of Jan, the castellan of Gniezno. Adam was a grandson of Sędziwój and a son of Wojciech Sędziwój Czarnkowski, the general starost of Grand Poland, and Jadwiga Sierpska from Gulczewo of the Prawdzic coat-of-arms, the daughter of the voivode of Rawa. As a reward for his contribution to the wars with Russia, he was appointed the starost of Pyzdry by King Stefan Batory in 1579. At the same time, he inherited the title of the commander of the Knights of Saint John in Poznań (komandor poznańskich joannitów) from his father. During the reign of king Sigismunt III, he was a supporter of the king. It was during that time that his career proceeded quickly: in 1593 he became the general starost of Grand Poland, and in 1606 he was appointed the voivode of Łęczyca. Not all of Adam Sędziwój Czarnkowski's seals survived to this day, but those remaining allow the analysis of the sigillographic collection of one of the oligarchs of Grand Poland. This collection, however, is specific. It seems to be unusually numerous when compared to the seal collections that belonged to other, even the richest, noblemen. That is because Czarnkowski's collection included official seals necessary to carry out the duties of the general starost and other, lower posts, e.g. those related to governing a castle court and office (urząd grodzki), as well as personal seals, which can be divided into several sub-categories. The collection grew mostly because Czarnkowski held the office of the general starost of Grand Poland and this required using seven, out of nine, known types of Czarnkowski's seals. It shows to what a great extent the seal collections of noblemen were influenced by the offices they held. It also allows the author to state that a seal collection of a nobleman reflected his social status and the amount of offices he held. The images and inscriptions on Czarnkowski's seals were part of the communication system present in Poland at the time. The words inscribed in the seals not only allowed the identification of an official but also his competence. This became particularly important after the judicial reform (reforma sądownictwa grodzkiego) in Grand Poland, when the competence of the deputy starost of Kalisz and Poznań covered only selected districts. However, it was the coat-of-arms that was the main medium for conveying information and that allowed the transferring of quite complex messages. Because Czarnkowski's seals functioned on the verge of the private and public spheres, they not only provide a lot of information about the history of the starost office, but through their images they also give us an insight into the world of ideology of the nobility and its related symbols. In this case, the coat-of-arms on Adam Sędziwój Czarnkowski's seals helped encode the legend of this version of the Nałęcz coat-of-arms that was used by his family. Its design emerged probably around the first half of the sixteenth century and had something to do with the case of forgeries (czarnkowskie falsyfikaty). However, the images on the seal can be also interpreted as referring to the aspirations of the magnate who, according to a legend, had royal ancestors and began to think of himself as a prince as well.

PL

Adam Sędziwój Czarnkowski wywodził się z wielkopolskiej rodziny szlacheckiej, której korzenie są uchwytne przynajmniej od I połowy XIVw. Był przedstawicielem młodszej jej linii, zapoczątkowanej przez Sędziwoja Czarnkowskiego, kasztelana przemęckiego (jego brat, Maciej uchodzi za protoplastę linii starszej), syna Sędziwoja, wojewody poznańskiego, a wnuka Jana, kasztelana gnieźnieńskiego. Adam był wnukiem owego Sędziwoja, synem Wojciecha Sędziwoja Czarnkowskiego, starosty generalnego Wielkopolski, i Jadwigi z Gulczewa Sierpskiej herbu Prawdzic, wojewodzianki rawskiej. Jako nagrodę za zasługi w wojnach z Moskwą już w 1579 król Stefan Batory mianował go starostą pyzdrskim. Równocześnie odziedziczył on po ojcu godność komandora poznańskich joannitów. W czasie panowania Zygmunta III należał do stronników króla. Właśnie za czasów pierwszego z Wazów rozkwitła jego kariera: w 1593 r. otrzymał starostwo generalne Wielkopolski, zaś w 1606 r. województwo łęczyckie. Zespół pieczęci Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, mimo iż nie zachował się w komplecie, pozwala na analizę systemu sfragistycznego jednego z przedstawicieli wielkopolskiego możnowładztwa. Jednak jest to zbiór specyficzny. Wydaje się on nienaturalnie rozbudowany, w stosunku do zespołów pieczęci nawet zamożniejszej szlachty. Bowiem na system sfragistyczny Czarnkowskiego składały się pieczęcie urzędnicze potrzebne do funkcjonowania samego urzędu starosty generalnego a także podległych mu urzędów grodzkich oraz pieczęcie osobiste, wśród których wyróżnić można także kilka podtypów. Ów rozrost spowodowany był przede wszystkim piastowaniem przezeń godności starosty generalnego Wielkopolski, której obsłudze służyło aż 7 z dziewięciu znanych typów pieczęci Czarnkowskiego. Pokazuje to, jak duży wpływ na kształt systemu sfragistycznego szlachty miały piastowane przez daną osobę urzędy. Pozwala też na twierdzenie, że kształt systemu sfragistycznego danego szlachcica był wypadkową jego pozycji społecznej oraz ilości sprawowanych przezeń urzędów. Poprzez ikonografię i inskrypcję napieczętną pieczęcie Czarnkowskiego włączały się do staropolskiego systemu komunikacji społecznej. Umieszczane na stemplach napisy pozwalały nie tylko na identyfikację dysponenta, ale też wskazywały na kompetencje pieczęci. Stało się to szczególnie istotne po reformie sądownictwa grodzkiego w Wielkopolsce, kiedy to kompetencje surogatorów grodów kaliskiego i poznańskiego obejmowały jedynie określone powiaty. Jednak głównym środkiem przenoszenia informacji był herb, pozwalający na przenoszenie całkiem skomplikowanych treści. Dzięki funkcjonowaniu pieczęci Czarnkowskiego na styku przestrzeni publicznej i prywatnej przynoszą one wiele informacji nie tylko do dziejów urzędów starościńskich ale też poprzez swą ikonografię, pozwalają wniknąć w świat ideologii szlacheckiej i związanej z nią symboliki. W naszym przypadku na pieczęciach Adama Sędziwoja Czarnkowskiego za pomocą herbów zakodowana została legenda herbowa używanej przez rodzinę odmiany Nałęcza. Jej narracja wykształciła się zapewne w I poł. XVI w. i pozostawała w jakimś związku ze sprawą czarnkowskich falsyfikatów. Z drugiej strony umieszczone na pieczęci wyobrażenie nawiązywało do aspiracji magnata, który, według legendy, posiadając książęcych przodków, sam za księcia zaczął się uważać.

2

Infuła i korona. Kilka uwag o pieczęciach Karola Ferdynanda Wazy

100%

Hlebionek M.

Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka

|

2018

|

vol. 73

|

issue 1

7-34

EN

Charles Ferdinand Vasa, son of the Polish king Sigismund III, bishop of Wrocław and Płock, duke of Opole and Racibórz, owing to his heritage and offices was in possession of the most expansive sigillography system among all princes of the Vasa dynasty. The article presents previously unknown seals, as well as analysis of the relations linking them, and an attempt is made at defining the functions characterising the sigillography of Charles Ferdinand Vasa’s seals of a mixed (church and lay) nature.

3

Miasto na pieczęci. Wokół wizualności pieczęci miejskich z terenu Prus

100%

Hlebionek M.

|

EN

The visuality of the seal, as expressed in the title of the article, should be understood as a collection of stamp elements received by means of wax. Consequently, they will include not only the image of the seal and the caption, but also the shape, size and colour of the wax in which the imprint was made. All those elements can transfer important information from the point of view of the owner, expressing their individuality. Two groups of factors have had an impact on the visuality of the seal: legal and cultural factors. The first group of factors defined the sigillographical system of the owner, but they could also indicate the circle of persons deciding on the shape of a particular seal, or they could directly refer to the form of imprints. The second groups of factors influenced the shape of the message on the seal recorded in both the verbal sphere, iconography and in the form of prints. Among the city seals from the area of Prussia, round seals prevail; their diameters range from 80 to 30 mm. They were usually imprinted in natural wax, green or, less often, black. Only Gdańsk and Toruń were allowed to use red wax under the special privileges granted by the monarchs. Captions included in the seal were usually formulated in Latin, although the names of towns were usually written in German despite the existence of their Latin counterparts. Imaginary ideas, in the context of the typology proposed by Toni Diederich, mostly represented the symbolic type, although a significant percentage of them constituted the canting arms and coats of arms. Other types appear less often. However, the complexity and ambiguity of messages written on the seal by means of images means that any attempt to include them in the typology framework results in the simplification of interpretation. That is why, the research of city seals based on the assumption that they represent the urban self-awareness – the sign of the center’s identity (Brigitte Miriam Bedos-Rezak) becomes more and more significant. In this context, information provided by the visual side of the seal can be reduced to three sets of messages: presenting the city as a topographic space, presenting the city as a social space and presenting the city’s relations with the surroundings. The name of the city determined the town’s definition as a settlement point, which we encounter in legends, but also the notions of canting arms frequently found in Prussia (e.g. Sepopol, Orneta, Allenburg). Seals with the images of walls and urban buildings (e.g. Malbork, Cynty, Toruń) showed the city as an organized space. Paradoxically, the images of wild animals, extremely popular in Prussia, which combined with the legend identifying the owner as a city, showed what the city was not. It is in the seal’s legends that we find the most frequent reference to the city as a social space. Determining the main seals as sigillum civitatis, burgensium, civium, Borger, indicates that the owner of the seal maker was the community of residents. The language of the caption indicates the cultural embedding of the commune. In turn, the size and material of the print inform about the real significance of the center, or about the aspirations of its inhabitants. In connection with the legend, it sometimes brings information about the place occupied by the seal in the urban sigillographic system, which is often derived from the structure of municipal authorities. The images shown on the seal, in turn, refer to the devotion of the commune (e.g. Brodnica), or professions of its residents (e.g. Pieniężno, Młynary, Elbląg, Gdańsk). Through the images representing the city walls or the arms, they finally illustrate the readiness of the inhabitants to defend themselves (e.g .Toruń, Malbork), or they indicate that the urban community had its defender (Chełmno, Pasłęk?). Many of the seal’s images from the Prussian region refer to the city’s relationship with the broadly understood surroundings. By showing the coats of arms (Bisztynek, Malbork), symbols (Toruń, Gardeja, Lidzbark Wamiński), or insignia or attributes (e.g. Reszel, Barczewo, Fischhausen) of a land master or his representative, the seal indicated the owner of the center. In this context, particularly interesting, but also poorly recognized are the links between the iconography of city seals and the images of the seals of the Teutonic officials (e.g. Święta Siekierka, Górowo Iławckie, Radzyń Chełmiński). Finally, the hagiographic seals indicate the relations of the urban community with the supernatural world (Frombork, Pieniężno, Sztum, Gierdawy, and Toruń). The example of the Frombork seal shows that all these meanings can interpenetrate, contributing the creation of a complex image of the city represented on the seal.

4

Herby ziemskie na pieczęciach koronnych króla Stanisława Augusta

100%

Hlebionek M.

Res Historica

|

2023

|

issue 55

281-304

EN

A wreath of territorial, and later also state and dynastic coats of arms, as an element of the composition of Polish royal seals, appeared at the turn of the 14th and 15th centuries. Initially, it was placed on the seals of majesty, later on the broad (chancellor's) seals of the Crown and Lithuania, and from the times of John Casimir also on the small (sub-chancellor) Crown seals. A set of these coats of arms was created during the reign of King Michael. In general, however, in the field of territorial heraldry, it was characterized by quite high stability, and the land coats of arms introduced to it in the Jagiellonian times functioned without major changes until the reign of Stanisław August. This king used two sets of state seals. The first, created for the coronation in 1764, was a continuation of traditional patterns. The changes concerned only the coat of arms in the second set of seals made in 1780. They concerned two areas: the content and the form of presenting the signs. In the first, the markings of the former fief areas, which were no longer associated with the Crown, were updated: the coat of arms of the Moldavian fief was replaced with the coat of arms of the Kalisz Voivodeship, and the coat of arms of the Pomeranian fief with the coat of arms of Livonia. In the aspect of form, hatching of signs was used for the first time in state sigillography. Although hatching appears already on Wettin's seals, it was not used on Polish state seals. As a result, the seals created in 1780 are the first official color representation of the coats of arms of the lands of the Kingdom of Poland. Breaking with the existing tradition, the creator of the seal, Jan Filip Holzhaeusser, also reversed the arrangement of figural emblems, which until then had been directed towards the central element of the image (i.e., towards the figure of the enthroned ruler, or the Polish Eagle), and also changed the shape of some emblems to forms known from earlier times, later rejected. Enigmatic in this context is the small crown seal of this king, known from one of the collector's imprints, probably made in 1785. Its uniqueness, apart from the lack of confirmation of wider use, prove modifications in the coat of arms, unjustified on the grounds of Polish territorial heraldry.

PL

Wieniec herbów ziemskich, a później też państwowych i dynastycznych, jako element kompozycji polskich pieczęci królewskich pojawił się na przełomie XIV i XV w. Początkowo umieszczano go na pieczęciach majestatowych, później na pieczęciach większych (kanclerskich) koronnych i litewskich, a od czasów Jana Kazimierza także na pieczęciach mniejszych (podkanclerskich) koronnych. Zestaw tych herbów ustalił się za panowania króla Michała. Generalnie jednak w zakresie heraldyki terytorialnej cechowała go dość duża stabilność, a herby ziemskie wprowadzone doń w czasach jagiellońskich funkcjonowały bez większych zmian aż do czasów panowania Stanisława Augusta. Król ten posługiwał się dwoma kompletami pieczęci państwowych. Pierwszy powstały przy okazji koronacji w 1764 r., kontynuował tradycyjne wzory. Zmiany wprowadzono dopiero do wieńca herbów w drugim komplecie pieczęci wykonanym w 1780 r. Dotyczyły one dwóch obszarów: treści i formy prezentacji znaków. W pierwszym dokonano aktualizacji znaków dawnych terytoriów lennych niezwiązanych już z Koroną: herb lenna mołdawskiego zastąpiono herbem województwa kaliskiego, zaś herb lenna pomorskiego herbem Inflant. W sferze formy po raz pierwszy w sfragistyce państwowej zastosowano szrafowanie znaków. Co prawda szrafirunek pojawia się już na pieczęciach Wettynów, ale nie był wykorzystywany na polskich pieczęciach państwowych. Powoduje to, że powstałe w 1780 r. pieczęcie są pierwszym urzędowym barwnym przedstawieniem herbów ziem Królestwa Polskiego. Zrywając z dotychczasową tradycją twórca pieczęci, Jan Filip Holzhaeusser, odwrócił też układ godeł figuralnych, do tej pory zwróconych ku centralnemu elementowi wyobrażenia (postaci tronującego władcy bądź Orłowi), a także zmienił kształt niektórych godeł na formy znane z czasów wcześniejszych, później odrzucone. Zagadkowa na tym tle jest znana z jednego kolekcjonerskiego odcisku pieczęć mniejsza koronna tego króla, powstała zapewne w 1785 r. O jej wyjątkowości, prócz braku poświadczenia szerszego używania, stanowią modyfikacje godeł w zestawie herbów, nieznajdujące uzasadnienia na gruncie polskiej heraldyki ziemskiej.

5

Munimenta w szkatule żółwiowej. Archiwalia w świecie rzeczy Krzysztofa Grzymułtowskiego

63%

Hlebionek M., Jankowska J.

Archiwa – Kancelarie – Zbiory

|

2017

|

issue 8(10)

11-66

PL

Krzysztof Grzymułtowski (+1687) należał do najbardziej wpływowych ziemian wielkopolskich swoich czasów. Dzięki małżeństwom własnym, ale też matki, spowinowacił się z rodzinami Leszczyńskich i Opalińskich. W historii Polski zapisał się jako dyplomata, który doprowadził do zawarcia w 1686 r. wieczystego pokoju z Moskwą, nazwanego później jego imieniem. W spuściźnie archiwalnej po rodzinie Poniatowskich, przechowywanej w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, dziedziczącej posiadłości m.in. po córce Grzymułtowskiego Katarzynie, zachował się inwentarz pośmiertny ruchomości i archiwaliów należących do magnata. Jest on interesujący, gdyż łączy w sobie funkcje pośmiertnego inwentarza nieruchomości i pośmiertnego sumariusza. Analiza zabytku doprowadziła do wniosków, że tak inwentarz, jak i rejestr archiwaliów zawierają informacje o przedmiotach bądź pismach ważnych z punktu widzenia wojewody bądź jego spadkobierców. Okoliczności śmierci Grzymułtowskiego zdają się wskazywać, że oba spisy powstały ze względów spadkowych. Znaczenie wymienianych w nim archiwaliów, głównie o charakterze prawno-majątkowym, ale też rachunkowogospodarczym, miały dokumentować prawa i zobowiązania spadkobierców. Tym samym w ich oczach były tak samo cenne, jak wymieniane wśród ruchomości klejnoty czy srebra. Ale interesujący nas spis archiwaliów wymienia także pisma, które w momencie śmierci uległy już dezaktualizacji. Niemniej miały prestiżowy charakter. Może to prowadzić do przypuszczenia, że drugim kryterium kwalifikującym archiwalia do umieszczenia w rejestrze, była ich wartość mentalna, pokazująca różne sfery działalności, ale też znaczenie Grzymułtowskiego w środowisku, w którym się obracał. Tak, jak przedmioty umieszczone w wykazie ruchomości, poprzez swą wystawność, kreują obraz Grzymułtowskiego jako członka szlacheckiej elity, należącego do jej wysokich sfer, tak spis dokumentacji dopełnia, a może i precyzuje ten obraz. Dzieje się to poprzez prezentację samej treści akt, sygnalizowanej w sumariuszowych regestach, ale też poprzez wskazanie kręgu osób, z którymi magnat się kontaktował. Postrzegany przez pryzmat archiwaliów nasz bohater jawi się urzędnikiem piastującym godności senatorskie i posiadającym szerokie stosunki wśród równych sobie statusem, osobą czynnie uczestniczącą w polityce, nie tylko zresztą krajowej, gospodarzem majętności prywatnych, ale i królewszczyzn. Obraz Krzysztofa Grzymułtowskiego wyłaniający się z akt spisanych w inwentarzu, dzięki dosłowności tych opisów, w sposób bardziej wyrazisty niż wykaz mobiliów, pokazuje „jakim powinno się być szlachcicem”.

EN

Krzysztof Grzymułtowski (+1687) was one of most influential Greater Poland landowner of his times. Thanks to his and his mother’s marriages he became related with Leszczyński and Opaliński families. He made history as a diplomat who reached the eternal peace with Moscow in 1686, later named after him. In archival papers of the Poniatowski family, which inherited after Grzymułtowski’s daughter Katarzyna, one can find a post-mortem inventory of chattel and archival material of the magnate. It is interesting, because it combines functions of a post-mortem inventory of chattel and a post-mortem archival summary. Analysis of the objects drew to conclusions that both the chattel inventory and the archival register contain information about objects or documents important from the point of view of the voivode or his heirs. Circumstances of Grzymułtowski’s death indicate that both lists were made due to inheritance reasons. Enlisted archival materials, mostly of legal and financial significance, were supposed to document rights and obigations of inheritors. Thus in their eyes, they were as valuable as jewels and silvers mentioned as the chattel. But the list of archival materials consist also of documents that at the moment of death were already out of date. Still, they remained their prestigious character. It may lead to an assumption that another criterion of posting materials in the register or not, was their mental value, which showed various types of activity, as well as importance of Grzymułtowski in his circles. Just as objects put in the list of chattel creating a particular image of Grzymułtowski as a member of the highest nobility due to their sumptuousness, as well the list of documents supplements and even qualifies that image. It is done by presenting the content of the documents, signalled in the summary, but also by indicating people the magnate contacted. Perceived through these archival materials our character seems to be a state official serving as a senator, who has wide range of connections in the circle of his equals; he actively participate in the politics, not only domestic; he was a lord of both private and royal lands. The image of Krzysztof Grzymułtowski that emerges from the documents listed in the inventory is literal; thanks to that it shows us what nobleman one should be more vividly than the chattel inventory

Refine search results

2 Archiwa – Kancelarie – Zbiory

1 Res Historica

1 Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka

5 Hlebionek M.

1 Jankowska J.

1 2023

1 2018

1 2017

1 2011

O pieczęciach starosty generalnego Wielkopolski Adama Sędziwoja Czarnkowskiego

Infuła i korona. Kilka uwag o pieczęciach Karola Ferdynanda Wazy

Miasto na pieczęci. Wokół wizualności pieczęci miejskich z terenu Prus

Herby ziemskie na pieczęciach koronnych króla Stanisława Augusta

Munimenta w szkatule żółwiowej. Archiwalia w świecie rzeczy Krzysztofa Grzymułtowskiego