Search results

1

Litewska i polska spuścizna językowa Antoniego Juszkiewicza (Antanasa Juški) z perspektywy XXI wieku

100%

Sawaniewska-Mochowa Z., Sakalauskienė V.

Acta Baltico-Slavica

|

2019

|

vol. 43

EN

The Lithuanian and Polish linguistic legacy of Antanas Juška from a twenty-first-century perspectiveThis article presents the assumptions of new research on the legacy of Antanas Juška, recorded in Lithuanian and Polish. We assume that the forgotten works of this bilingual author from Lithuania, mainly translation dictionaries, are an underestimated study material for interdisciplinary research. They are particularly important for understanding the rich conceptualisations of the world by two collective subjects, Poles and Lithuanians, co-existing in Lithuania under the Russian partition. We have formulated two research hypotheses: (1) the bilingual dictionaries authored by Antanas Juška, who was a Catholic priest, are not only a valuable source of knowledge about the state of the Polish and Lithuanian languages in the nineteenth century, but above all specific cultural texts which form part of the social discourse of their time and place, and thus carry relevant ethnolinguistic and ethnocultural information; (2) bilingual dictionaries as a genre had an impact on the crystallisation of Lithuanian national awareness and the strengthening of cultural identity of Lithuanians in the second half of the nineteenth century.Juška’s linguistic legacy will be jointly studied by Polish and Lithuanian researchers from different perspectives, applying the tools and methods available in twenty-first-century humanities.I. In the ethnolinguistic and ethnohistorical paradigm: in view of the hypothesis that bilingual dictionaries constitute a narrative about the world and its historical time, we extract linguistic data that will enable us to capture the lexical and conceptual symmetry and asymmetry between the linguistic woldview of Poles and Lithuanians in the context of the crystallisation of Lithuanian national awareness.II. In the comparative perspective: (1) we will present Juška’s lexicographic legacy against the background of the Lithuanian and Polish lexicographic tradition; we will confront the lexicographic practice and the macro- and microstructure of his dictionaries with important works of Lithuanian lexicography and contemporary dictionaries recording colloquial, dialectal and regional vocabulary of various sub-regions of Lithuania; (2) we will compare the Polish material recorded in Juška’s translation dictionaries with dictionaries of the general, dialectal and regional Polish language from Lithuania; (3) we will answer the question whether the introduction of Russian translations into the Lithuanian-Polish dictionary published by the Imperial Academy of Sciences in Saint Petersburg was merely a political requirement stemming from the political situation and censorship, or whether these translations complement the meanings of the Polish and Lithuanian entries.III. In the sociolinguistic and communication aspect: language contact and multilingualism, and the attendant processes of borrowing, mixing and “combining” vocabulary among users of the regional Polish language and spoken Lithuanian.Our research draws the attention of linguists to old, underestimated texts. It also indicates the cognitive value of linguistic analysis open to history, ethnology and identity studies. By studying Juška’s linguistic legacy in the context of modern scholarship, we introduce it into the sphere of collective life of Lithuanians and Poles. In this way, we create a plane for a better mutual understanding which will foster the overcoming of negative national stereotypes. Litewska i polska spuścizna językowa Antoniego Juszkiewicza (Antanasa Juški) z perspektywy XXI wiekuW artykule przedstawiamy założenia nowych badań spuścizny Antoniego Juszkiewicza (Juški) zapisanej w języku litewskim i polskim. Wychodzimy z założenia, że zapomniany dorobek Juszkiewicza, autora dwujęzycznego z Litwy, złożony głównie ze słowników przekładowych, jest niedocenioną bazą materiałową do prowadzenia interdyscyplinarnych badań, a zwłaszcza do poznania bogactwa konceptualizacji świata przez dwa podmioty zbiorowe, Polaków i Litwinów, współegzystujących na Litwie w sytuacji zaboru rosyjskiego Przyjmujemy dwie hipotezy badawcze: 1) słowniki dwujęzyczne, skonstruowane przez księdza katolickiego A. Juszkiewicza, są nie tylko cennym źródłem wiedzy o stanie języka polskiego i litewskiego w XIX wieku, lecz przede wszystkim swoistymi tekstami kultury, wpisującymi się w dyskurs społeczny czasu i miejsca oraz nośnikami relewantnych informacji etnolingwistycznych i etnokulturowych; 2) słowniki dwujęzyczne jako gatunek tekstu oddziaływały na krystalizowanie się narodowej świadomości litewskiej i umacnianie tożsamości kulturowej Litwinów w drugiej połowie XIX wieku.Spuścizna językowa Juszkiewicza będzie odczytana wspólnie przez badaczy polskich i litewskich na nowo z różnych perspektyw, z wykorzystaniem narzędzi i metod, jakie daje nam humanistyka XXI wieku:I. W paradygmacie etnolingwistycznym i etnohistorycznym: zgodnie z przyjętą hipotezą, że słowniki dwujęzyczne są swoistą narracją o świecie i czasie historycznym, będziemy ekscerpować z nich dane językowe, które pozwolą nam uchwycić symetrię i asymetrię leksykalno-pojęciową między językowym obrazem świata Polaków i Litwinów w sytuacji krystalizowania się litewskiej świadomości narodowej;II. W perspektywie komparatystycznej: 1) ukażemy spuściznę leksykograficzną Juszkiewicza na tle tradycji leksykograficznej litewskiej i polskiej; skonfrontujemy warsztat leksykograficzny oraz makro- i mikrostruktury słowników A. Juszkiewicza z ważnymi dziełami leksykografii przekładowej litewskiej oraz współczesnymi słownikami rejestrującymi słownictwo potoczne, gwarowe i regionalne różnych subregionów Litwy; 2) porównamy materiał polski zarejestrowany w słownikach przekładowych Juszkiewiczów ze Słownikiem języka polskiego tzw. wileńskim, Słownikiem gwar polskich J. Karłowicza, ze słownictwem współczesnej polszczyzny gwarowej na Litwie; 3) odpowiemy na pytanie, czy wprowadzenie tłumaczeń rosyjskich do wydanej przez Imperatorską Akademię Nauk w Sankt Petersburgu części słownika litewsko-polskiego, mające w sytuacji zaborów podłoże polityczne, wniosło uzupełnienia znaczeń haseł polskich i litewskich;III. W aspekcie socjolingwistycznym i komunikacyjnym: w kontekście kontaktów językowych i zachodzących w sytuacji wielojęzyczności procesów zapożyczania, mieszania i „uwspólniania” słownictwa między użytkownikami polszczyzny regionalnej i mówionego języka litewskiego.Nasze badania kierują uwagę lingwistów na teksty dawne, niedocenione, wskazując, jak ważne poznawczo efekty można uzyskać w ich analizie, gdy otwieramy językoznawstwo na historię, etnologię, naukę o tożsamości. Włączając spuściznę lingwistyczną A. Juszkiewicza w obszar współczesnej nauki, wprowadzamy ją zarazem w sferę życia zbiorowego Litwinów i Polaków. Stwarzamy tym samym płaszczyznę do lepszego zrozumienia siebie nawzajem i przewartościowania negatywnych stereotypów narodowych.

2

Filologia a tożsamość. Dwugłos polsko‑litewski o ks. Antonim Juszkiewiczu, twórcy słowników przekładowych

100%

Sakalauskienė V., Sawaniewska-Mochowa Z.

Acta Baltico-Slavica

|

2014

|

vol. 38

EN

Philology and identity. The Polish-Lithuanian dialogue on father Antoni Juszkiewicz (Antanas Juška), as author of translational dictionariesThe nineteenth-century lexicographical legacy of Fr. Antoni Juszkiewicz (Antanas Juška) is a common linguistic and cultural heritage of Poles and Lithuanians. The translational dictionaries, made by the bilingual author, document the spoken Lithuanian language (in dialectal and colloquial versions) and, as well, Polish regional language in the contemporary territory of Lithuania in the period of partitions of the Polish-Lithuanian Commonwealth. The dictionaries are treated as important sources that provide ethnolinguistic information on two phenomena:conceptualization of the world by the two nations at the time of crystallization of the Lithuanian identity,personal vision of the world presented by the lexicographer, the priest, remaining in the situation of a cultural Polish-Lithuanian bivalence.In the mid-19th century the Antanas Juška’s idea of documenting the folk colloquial vocabulary was a new and significant phenomenon in Lithuanian lexicography. The dictionary of Lithuanian-Polish language was a matter of importance for the society. Lithuanians needed the dictionary even more than Poles did. At first the author of this dictionary dedicated his attention to the intellectuals. The brightest minds of that time were going to Polish schools, so the Polish and Lithuanian languages were always used side by side.As a lexicographer, Antanas Juška understood that not only folk colloquial language but also ethnography was an important aspect of national cultural development. For a few decades he dedicated his inexhaustible energy to recording Lithuanian words, phrases, songs and customs of the country. He was attentive to the psychological, historical and traditional aspects of the culture as well as tried to describe the way people expressed their thoughts.Anatans Juška recorded more than 30,000 words of the spoken language. The ‘Lithuanian-Polish Dictionary’ in its different editions reflects the state of Lithuanian language in the second half of the 19th century. The words in this dictionary include loanwords, vulgarities and sentences that reflect the difficult human conditions of that time.‘The Lithuanian-Polish Dictionary’ by Antanas Juška is an important source of lexicography. The remaining manuscript and editorial processes reflect many difficulties leading to the final results. It is an important and valuable source for researching the development of Lithuanian literary writing. Filologia a tożsamość. Dwugłos polsko‑litewski o ks. Antonim Juszkiewiczu, twórcy słowników przekładowychXIX-wieczna spuścizna leksykograficzna ks. Antoniego Juszkiewicza (lit. Antanas Juška) stanowi wspólne dziedzictwo językowo-kulturowe Polaków i Litwinów. Układane przez dwujęzycznego autora słowniki przekładowe dokumentują litewski język mówiony (gwarowy i potoczny) i polski regionalny na Litwie w dobie rozbiorów. Traktujemy je jako ważne źródła, które dostarczają dwojakich informacji etnolingwistycznych:mówią o konceptualizacji świata przez dwa narody w momencie krystalizowania się tożsamości litewskiej,informują o indywidualnej wizji świata samego leksykografa, kapłana, pozostającego w biwalencji kulturowej polsko-litewskiej.Idea Antoniego Juszkiewicza, by gromadzić słownictwo ludowe i potoczne, była nowym, znaczącym fenomenem w litewskiej leksykografii połowy XIX w. Słownik litewsko-polski to swoiste novum dla ówczesnego społeczeństwa. Litwini potrzebowali takiego słownika bardziej niż Polacy. W pierwszym rzędzie, autor adresował ten słownik do inteligencji. Najświatlejsze umysły tego czasu uczęszczały do polskich szkół, więc języki polski i litewski egzystowały zawsze blisko siebie.Jako leksykograf, Antoni Juszkiewicz rozumiał, że nie tylko słownik języka ludowego, mówionego, ale również etnografia przyczynia się do rozwoju kultury narodowej. Przez kilka dziesięcioleci swą niewyczerpaną energię poświęcał zapisywaniu litewskich słów, wyrażeń, pieśni i zwyczajów ludowych. Podczas zbierania materiału zwracał baczną uwagę na aspekty psychologiczne, historyczne, tradycje kulturowe, a także na sposób, w jaki ludzie wyrażają swoje myśli, jak kategoryzują świat.Antoni Juszkiewicz zgromadził ponad 30 tys. słów z języka mówionego. Słownik odzwierciedla stan języka litewskiego w drugiej połowie XIX w. W zasobie leksykalnym litewskim znalazły się zapożyczenia, wyrazy pospolite i sentencje odzwierciedlające trudne warunki życia w tym okresie, gdy Litwa pozostawała pod władzą carów. Słownik Antoniego Juszkiewicza jest ważnym źródłem leksykograficznym, choć ciągle pod względem naukowym i poznawczym niedocenionym. Proces przygotowywania rękopisów do druku przez wielu redaktorów był bardzo żmudny i nie doprowadził do wydania całości zbioru. Jest to jednak wciąż ważne i wartościowe źródło do badania rozwoju języka litewskiego.

3

Dr Zita Virginija Šimėnaitė (1950–2016)

100%

Sawaniewska-Mochowa Z., Sakalauskienė V.

Acta Baltico-Slavica

|

2016

|

vol. 40

EN

Dr. Zita Virginija Šimėnaitė (1950–2016)Dr. Zita Šimėnaitė passed away on the 1st of August, 2016. She was a researcher who made a great contribution to the still developing field of Lithuanian lexicography. Between 2005 and 2014, she conducted work of the Lexicographical Centre in the Institute of the Lithuanian Language in Vilnius. Her academic and intellectual life was devoted to her two great passions: collaborating with other linguists in creation of new scientific dictionaries of the Lithuanian language, and artistic photography. She made a valuable contribution to the great dictionary of the Lithuanian language (Lietuvių kalbos žodynas; LKŽ) via enriching files, editing and developing numerous entries, as well as preparing an electronic version of the dictionary (www.lkz.lt). She co-authored the phraseological dictionary of the Lithuanian language (2002) and the dictionary for learners of the Lithuanian language (2000, second edition 2010). She conducted many projects in the field of monolingual and translational lexicography. She also popularized ideas and work of Lithuanian lexicographers during symposia and conferences in her home country and abroad. She actively participated in the scientific exchange and cooperation between the Institute of the Lithuanian Language and the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences in Warsaw. Dr Zita Virginija Šimėnaitė (1950–2016)Dnia 1 sierpnia 2016 r. zmarła dr Zita Šimėnaitė, badaczka mająca wielkie zasługi dla pomnażania dorobku leksykografii litewskiej. Od 2005 do 2014 r. kierowała pracami Centrum Leksykograficznego Instytutu Języka Litewskiego w Wilnie. Swoje życie poświęciła realizacji dwóch wielkich pasji: tworzeniu we współpracy z innymi lingwistami naukowych słowników języka litewskiego oraz fotografii artystycznej. Wniosła cenny wkład w uzupełnianie kartoteki, opracowanie licznych haseł i redagowanie wielkiego słownika języka litewskiego (Lietuvių kalbos žodynas; LKŽ) oraz przygotowanie jego wersji elektronicznej (www.lkz.lt). Współtworzyła słownik frazeologiczny języka litewskiego (2002) oraz słownik do nauki języka litewskiego (2000, drugie wydanie 2010). Zrealizowała wiele projektów z zakresu leksykografii jednojęzycznej i przekładowej; przybliżała koncepcje i dzieła litewskich leksykografów na sympozjach w kraju i za granicą, uczestniczyła w wymianie naukowej między Instytutem Języka Litewskiego a Instytutem Slawistyki PAN.

4

Litewska leksykografia gwarowa z przełomu XX i XXI wieku (na tle wybranych polskich słowników regionalnych)

100%

Sakalauskienė V., Sawaniewska-Mochowa Z.

Acta Baltico-Slavica

|

2022

|

vol. 46

PL

Celem tego współautorskiego artykułu jest przegląd współczesnych litewskich słowników gwarowych z punktu widzenia ich makro- i mikrostruktury w komparacji z koncepcjami opisu zastosowanego w wybranych najnowszych polskich słownikach regionalnych. Przedmiotem porównania były następujące zagadnienia szczegółowe: Zasób haseł (pełny czy dyferencyjny, dokonywany przez leksykografów według ustalonych kryteriów). Układ haseł (alfabetyczny, alfabetyczno-gniazdowy, tematyczny). Postać hasła (jedno- czy wielowyrazowa). Sposób definiowania haseł (opisowy, synonimiczny, za pomocą odsyłaczy). Dobór ilustracji tekstowych i sposób ich zapisu. Zakres wykorzystania danych gramatycznych w opisie haseł. Wprowadzanie map leksykalnych i materiałów ikonograficznych uzupełniających treść definicji leksemów hasłowych o aspekt wizualny. Ujęcie porównawcze ukazało istotne zbieżności między koncepcjami konstruowania litewskich i polskich słowników gwarowych. W praktyce leksykograficznej litewskiej i polskiej mieszczą się zarówno słowniki pełne, dokumentujące całościowo mowę mieszkańców konkretnej wsi lub danego areału, jak i dyferencyjne, skupione na słownictwie gwarowym. Preferowany przez leksykografów jest alfabetyczny układ haseł, ale na gruncie polskiej leksykografii gwarowej są bardzo udane próby opracowania słownika tematycznego (10-tomowy Słownik gwar Lubelszczyzny). Słowników z takim układem w leksykografii litewskiej brakuje. Na sposobie opracowania litewskich słowników gwarowych mocno zaważyła metoda opisu stosowana w Słowniku języka litewskiego (Lietuvių kalbos žodynas). Z tej tradycji czerpany jest wzorzec układu alfabetyczno-gniazdowego i utrzymanie jednowyrazowej postaci hasła głównego, a dopiero w dalszej kolejności podawanie związków wyrazowych. Natomiast sposoby definiowania znaczeń w słownikach polskich i litewskich są bardzo zbliżone. Nowością w polskiej leksykografii gwarowej w stosunku do słowników litewskich jest traktowanie jako odrębnych haseł frazeologizmów oraz czasownikowych par aspektowych, a nawet triad. Nasycenie słowników gwarowych terminologią gramatyczną jest różne. Słowniki litewskie mają bogaty zasób tych danych, pełne informacje w sposób usystematyzowany podawane są w leksykonach opracowanych przez Józefa Kąsia, w innych polskich słownikach – wybiórczo. W litewskich słownikach gwarowych stosowana jest łacińska terminologia gramatyczna, co z perspektywy niejęzykoznawcy może być trudne w odbiorze. Podobnie jak zapisywanie cytatów gwarowych, ilustrujących użycia leksemów hasłowych, w pełnej postaci fonetycznej, z zaznaczeniem akcentów. W polskich słownikach regionalnych odchodzi się od tradycji takiego zapisu na rzecz pisowni półfonetycznej, uproszczonej, by ułatwić korzystanie z nich niespecjalistom. Cenną nowością w polskiej leksykografii regionalnej jest uzupełnianie definicji haseł mapami językowymi (Słownik gwar Lubelszczyzny) oraz ilustracjami (bogatą ikonografią o walorach etnograficznych wyróżniają się zwłaszcza słowniki opracowane przez Józefa Kąsia).

EN

The aim of this co-authored article is to provide an overview of contemporary Lithuanian dialect dictionaries in terms of their macro- and microstructure as compared to the concepts of description applied in selected recently published Polish regional dictionaries. The study considers the following issues in a comparative perspective: The range of entries (integral or differential, with selection made by lexicographers according to the adopted criteria). The arrangement of entries (alphabetical, alphabetical-cluster, thematic). The form of headwords (single- or multi-word). The way of defining the meaning (descriptive, synonymic, referential). The choice of textual illustrations and their notation. The use of grammatical information and the level of its complexity. The use of lexical maps and other visuals complementing the content of the definitions of headwords. As discussed, the comparison reveals significant similarities between the concepts of constructing Lithuanian and Polish dialect dictionaries. In both cases lexicographers compile integral dictionaries, which document the entire spoken language of the inhabitants of a given village or area, as well as differentia dictionaries, which focus on dialectal vocabulary. Although there is a preference for the alphabetical arrangement of entries, Polish dialect lexicographers have made some very successful attempts to compile thematic dictionaries (e.g. the ten-volume Dialect Dictionary of the Lublin Region (Słownik gwar Lubelszczyzny)). There are no dictionaries with this type of structure in Lithuanian lexicography. Lithuanian dialect lexicographic practice is strongly influenced by the pattern of description used in the Academic Dictionary of Lithuanian (Lietuvių kalbos žodynas). This tradition is also the source of the mixed alphabetical-cluster arrangement of entries and the single-word form of the headwords, which are followed by phrases. On the other hand, the ways of defining the meaning in the Polish and Lithuanian dictionaries under discussion are very similar. One novelty in Polish dialect lexicography as compared to the Lithuanian dictionaries is the practice of listing phraseologisms and verbal aspect pairs, or even triads, as separate entries. The use of grammatical terminology is not at the same level of complexity. The Lithuanian dictionaries include extensive grammatical information, unlike most of the Polish ones, where it is rather selective, apart from those compiled by Józef Kąś, which contain a full range of such data. The Latin grammatical terminology used in the Lithuanian dictionaries may be difficult to understand for non-linguists. The same applies to quotations illustrating the use of particular lexical items: they are provided in a full phonetic form, including the stress marking. In the case of Polish regional dictionaries, the tradition of such notation has been abandoned in favour of semi-phonetic, simplified spelling in order to make them more accessible to non-specialists. One new feature in Polish dialect lexicography which is worth noting is the visual component: in some dictionaries the definitions of headwords come with lexical maps (e.g. A Dialect Dictionary of the Lublin Region) and illustrations (e.g. the dictionaries compiled by Józef Kąś, which feature visuals of ethnographic value).

Refine search results

4 Acta Baltico-Slavica

4 Sakalauskienė V.

4 Sawaniewska-Mochowa Z.

1 2022

1 2019

1 2016

1 2014

Litewska i polska spuścizna językowa Antoniego Juszkiewicza (Antanasa Juški) z perspektywy XXI wieku

Filologia a tożsamość. Dwugłos polsko‑litewski o ks. Antonim Juszkiewiczu, twórcy słowników przekładowych

Dr Zita Virginija Šimėnaitė (1950–2016)

Litewska leksykografia gwarowa z przełomu XX i XXI wieku (na tle wybranych polskich słowników regionalnych)