„Łbem muru nie przebijesz”. Na tropach frazematyki północnokresowej końca XX wieku

• Authors: Jolanta Mędelska , Marek Marszałek

Title variants

EN

“Łbem muru nie przebijesz”: Tracing Northern Kresy Phraseology of the End of the Twentieth Century

Abstracts

PL

Autorzy podjęli studia nad bardzo słabo zbadanym zasobem frazematycznym polszczyzny północnokresowej. W pierwszej części artykułu przedstawiono w dużym skrócie problemy ogólne, teoretyczne związane ze statusem konstrukcji wielowyrazowych, z wyodrębnianiem spośród nich wielokomponentowych jednostek języka, czyli reproduktów (frazemów), z predylekcją badaczy do opisywania pojedynczych wyrazów i pomijania całostek wielowyrazowych, mimo że to właśnie tych ostatnich jest w językach naturalnych znacznie więcej niż jednostek jednoelementowych. Udowodniono, że szczególnie zaniedbana jest obecnie frazematyka północnokresowa. W rezultacie tego zaniedbania dotkliwie brakuje obszernych baz tamtejszych całostek wielowyrazowych, co z kolei uniemożliwia przedstawienie wiarygodnych opisów jednostek nieciągłych. Autorzy postulują rozpoczęcie badań od stworzenia niemal od podstaw północnokresowych frazematycznych baz materiałowych. W części empirycznej przedstawiono rezultaty pierwszego rekonesansu badawczego, czyli poddania ekscerpcji fragmentu (około 110 stron) słownika litewsko-polskiego wydanego w Wilnie u schyłku XX wieku. Ekscerpt zawiera aż 20 frazemów nieogólnopolskich, co potwierdza tezę, że współczesny północnokresowy dialekt kulturalny jest przesycony wielowyrazowcami. Aż 90% reproduktów nie ma – najprawdopodobniej pozornie, z braku obszernych baz – poświadczeń w innych źródłach. Wszystkie jednostki są pochodzenia obcego. Co ciekawe, 35% materiału występuje we wszystkich czterech językach używanych na Kresach (będziesz gościem; tnie prawdę w oczy; rodzaj ogólny; siedzi jak na igłach; suche miejsce; krupy ryżowe i sygnał samochodowy). Prawdopodobnie jednakowe warunki życia doprowadziły do wytworzenia się zbliżonego obrazu świata. Wyekscerpowany materiał frazematyczny zaprezentowano w postaci sformalizowanej, adaptując zasady opisu jednostek języka zaproponowane przez Andrzeja Bogusławskiego.

EN

The authors studied the little-investigated body of northern Kresy Polish phraseology. The first part of the article briefly presents general, theorical issues related with the status of multi-word constructions, highlighting among these multi-component language units, i.e. reproductions (phrasemes), with the predilection of researchers to describe individual words and avoid multi-word units, even though there are many more of the latter in natural language than single-element units. It has been shown that northern Kresy phrasematics has been particularly neglected. A result of this neglect is the lack of extensive databases of these multi-word units, which in turn makes it impossible to present a credible description of discontinuous units. The authors propose that research should begin with the assembly of a database of northern Kresy phrasematic material nearly from scratch. The empirical part presents the results of initial exploratory research, i.e. performing extraction on a fragment (ca. 110 pages) of a Lithuanian-Polish dictionary published in Vilnius at the end of the twentieth century. The excerpt contains as many as twenty phrasemes that are not found in general Polish, which confirms the thesis that contemporary northern Kresy cultural dialect is saturated with multi-word units. As many as 90% of reproductions are not – most likely apparently, due to the lack of an extensive database – attested in other sources. All are of foreign origin. Interestingly, 35% of the material occurs in all four languages used in Kresy (będziesz gościem; tnie prawdę w oczy; rodzaj ogólny; siedzi jak na igłach; suche miejsce; krupy ryżowe and sygnał samochodowy). Most likely the same living conditions led to the creation of a similar image of the world. The extracted phrasematic material is presented in a formalised manner, adapting the principles of description of language units proposed by Andrzej Bogusławski.

Keywords

PL

produkty i reprodukty językowe; frazematyka północnokresowa w opisie sformalizowanym

EN

language products and reproductions; formalised description of northern Kresy phraseology

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Slawistyki PAN
• Journal: Acta Baltico-Slavica
• Year: 2020
• Volume: 44
• Pages: 1-25

Dates

published

2020

Contributors

author

Jolanta Mędelska

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy [Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz], Bydgoszcz

• https://orcid.org/0000000349240163

author

Marek Marszałek

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy [Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz], Bydgoszcz

• https://orcid.org/0000000252652583

References

• Bogusławski, A. (1976). O zasadach rejestracji jednostek języka. Poradnik Językowy, 1976(8), 356–364.
• Bogusławski, A. (1989). Uwagi o pracy nad frazeologią. In Z. Saloni (Ed.), Studia z polskiej leksykografii współczesnej (Vol. 3, pp. 13–30). Dział Wydawnictw Filii Uniwersytetu Warszawskiego.
• Bogusławski, A., & Danielewiczowa, M. (2005). Verba polona abscondita: Sonda słownikowa III. Elma Books.
• Bogusławski, A., & Garnysz-Kozłowska, T. (1979). Addendum to a Polish phraseology: An introductory issue / Addenda do frazeologii polskiej: Zeszyt wstępny. Alta.
• Bogusławski, A., & Wawrzyńczyk, J. (1993). Polszczyzna, jaką znamy: Nowa sonda słownikowa. Uniwersytet Warszawski.
• Bujnicki, T. (2017). Algis Kalėda (2 października 1952 – 11 maja 2017). Pamiętnik Literacki, 58(3), 256–260. https://doi.org/10.18318/pl.2017.3.16
• Chlebda, W. (1991). Elementy frazematyki: Wprowadzenie do frazeologii nadawcy. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich.
• Chlebda, W. (2003). Elementy frazematyki: Wprowadzenie do frazeologii nadawcy (2nd ed., Rev. ed.). Oficyna Wydawnicza LEKSEM.
• Chlebda, W. (2010a). Autorski glosariusz ważniejszych terminów. In W. Chlebda (Ed.), Na tropach reproduktów: W poszukiwaniu wielowyrazowych jednostek języka (pp. 137–140). Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Chlebda, W. (2010b). Nieautomatyczne drogi dochodzenia do reproduktów wielowyrazowych. In W. Chlebda (Ed.), Na tropach reproduktów: W poszukiwaniu wielowyrazowych jednostek języka (pp. 15–35). Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Chlebda, W. (2014). Od tematycznego frazeologicznego słownika przekładowego do alfabetycznego słownika par przekładowych. In W. Chlebda (Ed.), Polsko-rosyjski słownik par przekładowych: Tom zbiorczy Podręcznego idiomatykonu polsko-rosyjskiego (Pt. 1–5, pp. 9– 67). Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Dawlewicz, M. (2000). Słownictwo socjolektu młodzieży polskiego pochodzenia w Wilnie. Dom Wydawniczy ELIPSA.
• Dwilewicz, B. (1997). Język mieszkańców wsi Bujwidze na Wileńszczyźnie. Wydawnictwo DiG.
• Dziamska-Lenart, G. (2018). Frazeografia polska: Teoria i praktyka. Wydawnictwo UAM.
• Fedorushkov, Y. (2018). Prolegomena do tagоwania frazemów w równoległym korpusie rosyjsko-polskim (literatura piękna) w aspekcie przekładoznawczym. Acta Polono-Ruthenica, 23(2), 55–73. https://doi.org/10.31648/apr.2531
• Geben, K. (2003). Świadomość i kompetencja językowa a warstwy leksykalne w idiolektach młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie. Dom Wydawniczy ELIPSA.
• Giulumiants, K. M. (1982). Nekotorye nabliudeniia nad frazeologieĭ pol'skikh govorov belorussko-litovskoĭ zony. In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 1, pp. 225–231). Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Grek-Pabisowa, I., Ostrówka, M., & Jankowiak, M. (2017). Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. http://www.ireteslaw.ispan.waw.pl/handle/123456789/128
• Grochowski, M. (1982). Zarys leksykologii i leksykografii: Zagadnienia synchroniczne. Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
• Kalėda, A., Kalėdienė, B., & Niedzviecka, M. (1991). Lietuvių-lenkų kalbų žodynas. Mokslas.
• Karaś, H. (2002). Gwary polskie na Kowieńszczyźnie. Wydawnictwo Aušra.
• Kasner, M. (2018). Z życia zostaje co?... Prof. dr hab. Algis Kalėda (2.10.1952 – 11.05.2017). Acta-Baltico-Slavica, 42, 288–295. https://doi.org/10.11649/abs.2018.014
• Koniusz, E. (2001). Polszczyzna historyczna z Litwy w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza. Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej.
• Kozioł-Chrzanowska, E. (2012). Frazemy, hece i reprodukty – w poszukiwaniu rozstrzygnięć terminologicznych do opisu wybranych konstrukcji wielowyrazowych. Język Polski, 92(4), 249–259.
• Kozioł-Chrzanowska, E. (2014). Pogranicza frazeologii: Zarys problematyki badawczej potocznych reproduktów języka polskiego. Polonica, 34, 141–153.
• Krasnowolski, A. (1899). Słowniczek frazeologiczny: Poradnik dla piszących. Skład główny w Księgarni E. Wendego.
• Kurzowa, Z. (1993). Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Lewaszkiewicz, T. (2017). Język powojennych przesiedleńców z Nowogródka i okolicy. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
• Lewicki, A. M. (1976). Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej: Teoria zwrotu frazeologicznego. Uniwersytet Śląski.
• Lewicki, A. M. (2003). Studia z teorii frazeologii. Oficyna Wydawnicza LEKSEM.
• Lindert, B. (1972). Z frazeologii staropolskiej używanej w języku polskim na Litwie na początku XVII w. (na podstawie Discursu Nabożnego A. S. Radziwiłła, wydanego w Wilnie w 1636 r.). Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska: Sektio F. Nauki humanistyczne i filozoficzne, 27(5), 81–87.
• Marshalėk, M. (2002). Baltiĭskoe i vostochnoslavianskoe nasledie v sostave frazeologizmov kulturnoĭ raznovidnosti polskogo periferiĭnogo dialekta. Uchenye zapiski Tavricheskogo natsional'nogo universiteta im. V. I. Vernadskogo: Seriia. Filologiia, 15, 42–46.
• Marszałek, M. (2006). Słownictwo wydawnictw książkowych drukowanych na radzieckiej Litwie: Opis dyferencjalny. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
• Marszałek, M. (2015). Frazemy wschodniosłowiańskie w powojennej polszczyźnie wileńskiej. Język Polski, 95(5), 433–445.
• Marszałek, M. (2016). Frazemy rosyjskie w pisanym wariancie polszczyzny wileńskiej. In Z. Nowożenowa & T. Kananowicz (Eds.), Tekst jako kultura. Kultura jako tekst (Vol. 3, pp. 27–39). Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
• Mėndėl'ska, I. (2002). Krasochnoe nasledie, poluchennoe severnokresovoĭ frazematikoĭ ot vostochnoslavianskikh i baltiĭskikh iazykov. Uchenye zapiski Tavricheskogo natsional'nogo universiteta im. V. I. Vernadskogo: Seriia. Filologiia, 15, 12–17.
• Mędelska, J. (1993). Język polski na Litwie w dziewiątym dziesięcioleciu XX wieku. Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
• Mędelska, J. (2000). Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979): Vol. 2. Lata 1945–1959 [MędJPII]. Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
• Mędelska, J. (2004). Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979): Vol. 3. Lata 1960−1979: Pt. 2. Słownictwo, wyrazy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
• Mędelska, J. (2007). Słowniki innojęzyczno-polskie wydawane na Kresach jako źródło wiedzy o stanie polszczyzny kresowej (na przykładzie Słownika litewsko-polskiego z 1991 roku). Acta Baltico-Slavica, 31, 161–174.
• Mędelska, J., & Marszałek, M. (2019a). Frazematyka północnokresowa: Problemy opisu tradycyjnego i zarys projektu jego sformalizowania. Język Polski, 99(2), 91–102. https://doi. org/10.31286/JP.99.2.6
• Mędelska, J., & Marszałek, M. (2019b). Zagadkowe im + przysłówek lub przymiotnik w stopniu wyższym: Przyczynek do badań nad frazematyką północnokresową. Poradnik Językowy, 2019(6), 79–88.
• Müldner-Nieckowski, P. (2007). Frazeologia poszerzona: Studium leksykograficzne. Oficyna Wydawnicza Volumen.
• Müldner-Nieckowski, P. (2017). Funkcjonalna klasyfikacja frazeologizmów. In J. Wawrzyńczyk & P. Wierzchoń (Eds.), Wokół 300 tysięcy polskich słów: Wstęp do hasłownikologii (pp. 259– 280). BEL Studio.
• Nowowiejski, B. (1991a). Regionalizmy kresowe (północno-wschodnie) w mowie mieszkańców Sokółki. In K. Handke (Ed.), Regionalizmy w języku familijnym: Zbiór studiów (pp. 7–11). Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Nowowiejski, B. (1991b). Z frazeologii mowy sokólskiej. Prace Filologiczne, 36, 309–316.
• Rieger, J. (1996). Słownictwo “wileńskie” ze zbioru Leonarda Jaszczanina dziś. In J. Rieger (Ed.), Język polski dawnych Kresów Wschodnich: Vol. 1. Studia i materiały (pp. 79–109). Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Rieger, J. (1999). Słownictwa “wileńskiego” ze zbioru Leonarda Jaszczanina ciąg dalszy. In J. Rieger (Ed.), Język polski dawnych Kresów Wschodnich: Vol. 2. Studia i materiały (pp. 57–76). Wydawnictwo Naukowe Semper.
• Rieger, J., Masojć, I., & Rutkowska, K. (2006). Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie. Wydawnictwo DiG.
• Roĭzenzon, L. I., & Gol'tseker, I. P. (1982). Nabliudeniia nad frazeologieĭ pol'skikh narodnykh govorov na territorii Litovskoĭ SSSR. In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 1, pp. 233–242). Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Satkiewicz, H. (1991). O regionalizmach leksykalnych w języku familijnym dawnych mieszkanek Grodna. In K. Handke (Ed.), Regionalizmy w języku familijnym: Zbiór studiów (pp. 7–11). Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (2002). Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku (na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza). Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
• Trypućko, J. (1957). Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza): Przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX (Pt. 2). A.-B. Lundequistska Bokhandeln; Otto Harrassowitz.
• Turkiewicz, H. (2005). Jeszcze trwają w pamięci jej uśmiech i słowa. Magazyn Wileński, 2005(3), 12–14. http://www.magwil.lt/archiwum/archiwum/2005/wmw-3/mar-13.htm
• Tyrpa, A., & Rak, M. (2010). Onomazjologiczne ujęcie frazematyki gwarowej. In B. Czopek-Kopciuch & P. Żmigrodzki (Eds.), Język polski – wczoraj, dziś, jutro… (pp. 351–358). Lexis.
• Tyrpa, A., & Rak, M. (2015). Założenia słownikowego opisu frazematyki gwarowej. Problemy Frazeologii Europejskiej, 10, 7–21.
• Wawrzyńczyk, J. (2013). Depozytorium leksykalne języka polskiego: Vol. 41. Fotoprzegląd frazematyczny 1. BEL Studio.
• Wawrzyńczyk, J. (2014). Depozytorium leksykalne języka polskiego: Vol. 43. Fotoprzegląd frazematyczny 3. BEL Studio.
• Wawrzyńczyk, J. (2015a). Depozytorium leksykalne języka polskiego: Vol. 44. Fotoprzegląd frazematyczny 4. BEL Studio.
• Wawrzyńczyk, J. (2015b). 300 tysięcy czy milion(y)? O stanie zasobów słownictwa polskiego w dniu 31 grudnia 2000 r. Mila Hoshi.
• Wawrzyńczyk, J. (2018). Fotocytatografia ciekawa i użyteczna. BEL Studio.
• Wawrzyńczyk, J., & Wierzchoń, P. (2017). Podstawowe informacje o Narodowym Fotokorpusie Języka Polskiego. BEL Studio.
• Wierzchoń, P. (2008). Kotuś: “Verba polona abscondita…” (w fotodokumentacji): Szkic lingwochronologizacyjny: Centuria pierwsza. Instytut Językoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
• Wierzchoń, P. (2010). Pięć bardzo skutecznych (sprawdzonych) sposobów na masowe wyodrębnianie wielowyrazowych segmentów podejrzanych o frazematyczność (czyli reproduktów). In W. Chlebda (Ed.), Na tropach reproduktów: W poszukiwaniu wielowyrazowych jednostek języka (pp. 87–125). Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Wołk, M. (2016). Wyłowione z potoku mowy: O statusie i funkcjonowaniu w polszczyźnie wyrażenia „powiem ci, że_”. Język Polski, 96(4), 88–96.
• Zielińska, A. (2002). Polska mniejszość na Litwie Kowieńskiej: Studium socjolingwistyczne. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).

Identifiers

DOI

10.11649/abs.2020.001

Biblioteka Nauki

38439483