Search results

1

Rzutowanie semiotyczne, czyli językowe oswajanie obcości w kulturze. Szkic lingwistyczno-antropologiczny

100%

Czerwiński M.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2013

|

vol. 25

EN

In this article one semantic phenomenon is tentatively taken into consideration. This phenomenon emerged when historical discourse was under investigation but it is not limited only to historical texts. This phenomenon – which is in the absence of a better term called the semiotic projection of meaning – is crucial for language in general, for consciousness and cognitive mechanisms of human being. Every culture, confronting itself with such or such otherness – the otherness either of diverse cultures or past events, it has to overcome this otherness that is to say to adapt it which means that it has to impose on it a form that is more meaningful for itself. Putting it operationally, it has to inscribe the otherness in question into its own horizon of sense, and consequently – into its own semantic system. The understanding of past of understanding of an unknown culture can be seen as an adaptation of them. In this article such an adaptation is considered within three domains: history, other culture and universe of animals.

PL

Artykuł poświęcony jest zjawisku rzutowania semiotycznego (semantycznej projekcji znaczenia), które ujawniło się w trakcie badań tekstów traktujących o przeszłości, choć nie ogranicza się ono wyłącznie do tekstów historycznych. Jest ono doniosłe dla języka, jak również dla świadomości i mechanizmów poznawczych człowieka. Każda kultura, konfrontując się obcością (dotyczącą innej kultury lub czasów minionych), musi ową obcość oswoić (przezwyciężyć), nadając jej formę bardziej dla siebie zrozumiałą. Inaczej mówiąc, musi ją wpisać we własny horyzont sensu, a wraz z tym – we własny system semantyczny. Zrozumienie przeszłości bądź odmiennej kultury to właśnie ich oswojenie. Analizie w artykule podlega oswajanie trzech zasadniczych domen: przeszłości, obcej kultury i świata zwierząt.

2

Językowo-kulturowy obraz kota w polszczyźnie

75%

Anusiewicz J.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1990

|

vol. 3

95–141

PL

Autor stara się (traktując język jako środek i narzędzie opisu oraz ujęcia wszelkich elementów rzeczywistości, jako coś, co pośredniczy w usiłowaniach człowieka dotarcia do świata, który go otacza) udzielić odpowiedzi na następujące pytanie: jaka wiedza o kocie została utrwalona i skumulowana w ciągu wieków w języku polskim oraz w kulturze polskiej, szczególnie zaś w kulturze ludowej. W tym celu rejestruje cechy typowe i powtarzalne (przyjęte, utrwalone i zaabsorbowane przez społeczność posługującą się językiem polskim) zakodowane w potocznej świadomości użytkowników języka polskiego, odnoszone do klasy kotów oraz wszelkich wartościowań, sposobów postrzegania, doświadczeń związanych z obserwacją zachowań poszczególnych przedstawicieli tej klasy zwierząt. Efektem rozważań autora jest zaproponowana przez niego, zawierająca cechy kategorialne i stereotypowe, definicja kota: ‘zwierzę niewielkich rozmiarów o ostrych, zakrzywionych, chwytliwych pazurach, dobrym wzroku, kształtnej, okrągłej głowie; o zwinnym, smukłym ciele pokrytym miękką, puszystą sierścią; przymilne i figlarne – stąd też hodowane często przez człowieka dla zabaw, jak również do łowienia myszy; nie znoszące psów, mruczące i miauczące, lubiące mleko; polujące w pojedynkę; zachowujące się cicho i bezszelestnie. Przypisuje mu takie cechy, jak: spryt, mądrość, przebiegłość, przemyślność, ostrożność, przezorność, zręczność oraz nieustępliwość, niezależność i samodzielność. Ze względu na swój wdzięk i łagodność, tudzież przyjemne wrażenia dotykowe związane z jego miękką sierścią, jak również użyteczność, darzone jest przez człowieka sympatią i cieszy się jego przychylnością’.

EN

The author tries to answer the question of what knowledge about cats has been perpetuated and cumulated across the ages in the Polish language and in Polish culture, especially in Polish folk culture. The author treats language as a means and a tool for describing and capturing any elements of reality; he sees language as something that mediates in human effort to describe the world around us. In order to answer the question, the author gathers typical and recurring features – i.e. features that are accepted, preserved, and absorbed by the community using the Polish language. That is, the features that are encoded in the common awareness of the Polish language users related to the class of cats, as well as various valuative judgements, ways of perception, and experiences related to the observation of the behaviour of individual representatives of the class in question. The result of these explorations is a definition of cat proposed by the author. The definition in question encompasses characteristics that are categorial and stereotypical in their nature: “a small animal, with sharp, curved, prehensile claws, good eye-sight, and a well-formed round head. It has an agile body covered with soft, fluffy fur. [Cats] are ingratiate and playful; hence, bred by humans for entertainment and also for hunting mice. Cats hate dogs; they purr and meow, they like milk. Cats hunt alone; they behave silently and noiselessly. They are attributed such qualities as cunning, wisdom, slyness, ingenuity, cautiousness, foresightedness, agility, and persistence, independence, or self-reliance. Due to their charm and gentleness, or pleasant tactile sensations related to their soft fur, and also their usefulness, people have an affinity for cats”.

3

O radości w ujęciu lingwistycznym: z problemów semantycznych badań porównawczych

63%

Mikołajczuk A.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2013

|

vol. 25

EN

The article discusses the tenets of comparative semantic research on the names of emotions in the domain of joy. The author follows Renata Grzegorczykowa’s idea of a subjective nature of emotions and their dependence on particular languages and cultures. She then proposes to ground the research not in concepts associated with specific lexical items in a given language (e.g. the English happiness) but in a general conceptual invariant around which lexicosemantic fields of emotions terms are organized. To justify this approach, the author refers to the difficulties in comparing the results of research on different languages as well as the problems involved in translation. It is necessary to distinguish and address various levels of abstraction in understanding lexical concepts of emotions; it is also crucial to analyze their modelling in discourse. Therefore, apart from lexicographic data, which show what is possible, use is made of texts, which contain realizations of these potentialities. A combination of the structural linguistic approach with the cognitive linguistic approach facilitates a fuller understanding of the phenomena being investigated, which is illustrated with a schematic characterization of selected portions of the linguistic view of the Polish radość (joy).

PL

Artykuł jest poświęcony podstawom lingwistycznych badań porównawczych w zakresie semantyki nazw uczuć w rodzaju radości, utrwalonych w różnych językach. Zgadzając się z tezą Renaty Grzegorczykowej o nieobiektywnym wyróżnianiu się uczuć w świecie i uzależnieniu ich kategoryzacji od języka i kultury, autorka postuluje oparcie badań nie na szczegółowym pojęciu związanym z leksemem wybranego języka (np. ang. happiness), lecz na ogólnym inwariancie pojęciowym, wokół którego organizują się szersze mikropola semantycznoleksykalne nazw uczuć w rodzaju radości w badanych językach (zasadność takiego rozwiązania potwierdzają trudności w porównywaniu wyników badań prowadzonych w różnych kulturach oraz praktyka tłumaczeniowa, czego przykłady są przytaczane w pracy). Wskazano tu także na potrzebę uwzględnienia różnych poziomów abstrahowania w rozumieniu pojęć leksykalnych powiązanych z nazwami uczuć oraz różnych sposobów modelow ania tych pojęć w tekstach. Dlatego za cenny materiał analiz uznano nie tylko dane leksykograficzne, które ujawniają to, co w języku potencjalne, ale też dane tekstowe, które pokazują, co i w jakim stopniu jest w użyciu języka realnie wykorzystywane. Połączenie narzędzi lingwistyki strukturalistycznej ze zdobyczami językoznawstwa kognitywnego ma służyć pełniejszemu poznaniu badanych zjawisk, czego próbkę pokazuje szkicowa charakterystyka wybranych fragmentów obrazu radości utrwalonego w polszczyźnie, prezentowana w drugiej części artykułu.

4

Stereotyp słońca w polszczyźnie ludowej

63%

Bartmiński J., Niebrzegowska S.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1994

|

vol. 6

95–143

PL

Autorzy przedstawiają polski ludowy stereotyp słońca. Jest on antropocentryczny, budowany na podstawie doświadczeń potocznych, kontrastujących z obrazem naukowym – tkwi korzeniami w głębokiej przeszłości. Zawiera ślady animizmu oraz archaicznego religijnego kultu słońca, zachowuje związek z uniwersalną symboliką, przyłącza naddane sensy takie, jak ‘życie’, ‘szczęście’, ‘wolność i swoboda’, ‘męskość’ itd. Językowo-kulturowy obraz słońca przedstawiają opierając się na XIX- i XX-wiecznej dokumentacji polskiej kultury ludowej zgromadzonej w pracowni etnolingwistycznej Instytutu Filologii Polskiej UMCS. Znaczną jej część stanowią materiały terenowe zebrane w latach 1960–1994 przez zespół etnolingwistyczny. Wyróżniają cztery warianty stereotypu słońca, ściśle powiązane ze sobą, ujmujące realnie istniejący fizyczny obiekt w różny sposób: (1) słońce jako ‘dzienne światło na niebie’ (wariant podstawowy i najbogatszy, obejmujący wiele aspektów przedmiotu, poza stałymi, jak: kategorie nadrzędne, opozycje, kolekcje, pochodzenie, wygląd, właściwości, czynności, przeżycia, rozmowy ze słońcem, obiekt, czas i przestrzeń, przepowiedni i zapowiedzi, ekwiwalencję oraz symbolikę), (2) słońce jako ‘blask, ciepło’; (3) ‘miejsce nasłonecznione’; (4) ‘pogoda słoneczna’. Osobno przedstawiają hasła: wschód, zachód i zaćmienie słońca. Proponują gatunkowy układ w części dokumentacyjnej artykułu hasłowego.

EN

The authors depict the Polish folk stereotype of the sun. The said stereotype is anthropocentric, and is built on the basis of common experiences, which stands in stark contrast to the scientific view of the sun. It is rooted in ancient past. The stereotype in question contains traces of animism and the archaic religious cult of the sun. It retains the connection with universal symbolism and incorporates added meanings such as ‘life’, ‘happiness’, ‘freedom and liberty’, or ‘manliness’, and so on. The linguistic-cultural view of the such is presented o the basis of the 19th and 20th century documentation of Polish folk culture accumulated in the ethnolinguistic laboratory at the Institute of Polish Studies at MCSU in Lublin. Large section of the documentation consists of materials collected by the ethnolinguistic research team during field studies that took place between 1960-1994. The authors distinguish four variants of the stereotype of the sun that are closely related, and which capture the truly existing physical object in different ways: (1) the sun as ‘the day light in the sky’ (the most basic and the richest variant that covers many different aspects of the object, excluding the stable aspects, such as: superordinate categories, oppositions, collections, the origin, the appearance, properties, actions, experiences, conversations with the sun, the object, time and space, predictions and forecasts, equivalence, and symbolism), (2) the sun as ‘glare, warmth’; (3) ‘a sunlit place’; (4) ‘sunny weather’. The authors present the following entries separately: sunrise, sunset and solar eclipse. They suggest a genre organization of the documentative part of the entry.

5

Semantyka jajka w rytach orki i siewu

63%

Niewiadomski D.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1989

|

vol. 2

61–72

PL

Bazując na dokumentacji etnograficznej, odnoszącej się do XIX-wiecznych rytów orki i siewu, autor opisuje semantykę jajek, zastosowanych w symbolizujących działaniach proagrarnych. Semantyka ta kształtuje się na podstawie wielu aspektów rytualnych i zależy od: (1) występujących na jajkach motywów zdobniczych (motywy fitomorficzne, obejmujące różne postaci drzew i astromorficzne, wchodzące w krąg symboliki słońca, np. swastyki); (2) rodzajów kolorów używanych do ich barwienia (najczęściej żółtego – symbolizującego obecność Boga, witalne słońce osiągane przez podobieństwo z odcieniem złotym; czerwonego – symbolizującego krew, ogień, płodność czyli siły życiowe, również radość, małżeństwo oraz dającego ochronę kobietom ciężarnym i niemowlętom; zielonego – związanego trwale z wegetacją, przyrodniczą odnową świata, nadzieją pobudzenia płodności matki-ziemi); (3) funkcji przydzielonych jajkom w ogólnym planie kultury ludowej, które zależą od semantyki pozostałych „kontekstowych” rytów. Najbardziej charakterystyczne funkcje to: kosmogoniczna, adopcyjna, wegetacyjna, erotyczno-matrymonialna, apotropeiczna, lecznicza i demaskatorska. Układają się one w kilka linii tematycznych: kreacji kosmicznej, rozbudzenia płodności życia ludzkiego i przyrodniczego, adopcji do pośmiertnego bytu wiecznego oraz ochrony różnych form ziemskiej egzystencji. Nadrzędną kategorią w tych przypadkach okazuje się życie, wokół którego ześrodkowują się ryty i wierzenia społeczności rolniczych; (4) kościelnej sakryfikacji jajka oraz jego ludowej sakralizacji wierzeniowej.

EN

The author, on the basis of ethnographic documentation related to the 19th century rituals of ploughing and sowing, describes the semantics of eggs used in symbolising pro-agrarian activities. This sort of semantics is shaped on the basis of multiple ritual aspects and depends on: (1) decorative motifs found on eggs (phytomorphic motifs including trees of different forms and ‘astro-morphic’ motifs entering the realm of the sun symbolism, e.g. the swastika); (2) the colours used for dyeing them (most often yellow, and yellow symbolises the presence of God, the vital Sun colour of a golden hue, red – symbolizing blood, fire, fertility or vital forces, but also happiness, marriage, and protecting pregnant women and infants; and, finally, green, which is closely related to vegetation, the natural renewal of the world, the hope of stimulating the fertility of Mother Earth); (3) the general functions of eggs in folk culture, which depend on the semantics of other ‘contextual’ rites. The most characteristic functions include: the cosmogonic function, the adoptive function, the vegetative function, the erotic-matrimonial function, the apotropaic function, the healing function, and the unmasking function. These specific functions make up a few thematic lines: the cosmological creation, boosting the fertility of human life and nature, the accession to the afterlife within the eternal being and to the protection of various forms of earthly existence. The superordinate category in these cases turns out to be life, around which the rites and beliefs of agricultural societies are concentrated; (4) the Church scarification of an egg, and sacralisation of an egg within the folk belief system.

6

Semantyka ziarna w inicjalnych rytach siewnych

63%

Niewiadomski D.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

1991

|

vol. 4

83–103

PL

Określenie sensu rytów siewnych jest możliwe wtedy, gdy zwróci się uwagę na kulturowe znaczenie żniw i dożynek. Żniwa rozgrywały się w czasie szczególnie symbolicznym, będącym punktem szczytowym dorocznego cyklu gospodarczego i biegnącego równolegle wobec niego cyklu zachowań kulturowych. Dopełnieniem symbolicznych zabiegów żniwnych są dożynki. Autor przedstawia zachowania kulturowe, w których sakralna moc ziarna widoczna jest w czasie świąt katolickich, zwłaszcza święta Matki Boskiej Zielnej. Poza rytami siewnymi ziarno występuje jeszcze w licznych sytuacjach kulturowych, gdzie wykazuje się wieloraką symboliką. Za najciekawsze autor uważa znaczenia niesione przez ziarno w cyklu zwyczajów rodzinnych (chrzestnych i pogrzebowych), dorocznych (ryty odbywane w okresie Bożego Narodzenia) oraz przy okazjonalnych praktykach gospodarczych i zabiegach leczniczych. Przytoczony materiał kulturowy pokazuje, że w rytach siewnych wspólną płaszczyznę tematyczną ziarna stwarzają jego odniesienia przyszłościowe. Ku nim prowadzą sensy nasion, ujawniające się w konkretnych działaniach ludowych. Poszczególne funkcje ziarna: odrodzeńcza, ochronna, adopcyjna, wróżebna, inicjalna, wywoływania płodności, jednoczą się w znaczeniowym planie nowego życia, zarówno doczesnego, jak wiecznego, ludzkiego i roślinnego.

EN

It is possible to determine the meaning of sowing rituals when one pays attention to the cultural meaning of harvest and the harvest festival of dożynki. Harvest has always took place in an especially symbolic period, which marks the most important point in the annual agricultural cycle, and the cycle of cultural behaviour that runs parallel to it. The harvest festival of dożynki complements the symbolic harvest activities. The author depicts cultural behaviours in which the sacral power of grain is visible during Catholic holidays, especially during the Feast of the Assumption [Matki Boskiej Zielnej]. Apart from sowing rituals, grain appears in multiple cultural contexts in which it takes on various symbolic meanings. The author thinks that the meanings of grain within the cycle of family customs (such as baptism and burial), annual rituals (the rituals that take place in the period of Christmas), or during occasional agricultural practices and medicinal practices are the most interesting. The cultural material presented in the article shows that in the case of sowing rituals the common thematic plane of grain creates its future references. The meanings of grain that are displayed in concrete folk activities lead to these future references. Particular functions of grain, i.e. the renewing function, the protective function, the adoptive function, the foreseeing function, and the initial function, the function of initiating fertility, are united in the meaning plane of a new – earthly as well as eternal – life, be it human or plant life.

7

Русская честь и польский honor

63%

Толстая С. M.

Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

|

2013

|

vol. 25

EN

The author compares the semantics of the Russian čest’ and dostoinstvo with that of the Polish cześć, honor and godność. The Russian čest’ is characterized by two aspects: external (respect for someone, e.g. čest’ i slava geroyam ‘honor and glory to the heroes’) and internal (a high moral value, e.g. čelovek česti, čestnyy čelovek ‘a person of honour’). This semantic differentiation is manifested in synonymous sets, derivatives and phraseological units. The semantic duality of this kind is characteristic of all Slavic languages: it is a continuation of the Proto-Slavic meaning of *čьstь (from the verb čisti/čьsti ‘revere, respect’). The original “actional” meaning developed into the abstract ‘respect, deference’, and then into the more concrete ‘medal, award’. The semantic structure of the concept is analyzed through the actants of the verb čtit’: its subject (who respects?), object (who is respected?), the relation between th em, and the reason why a person is respected. Russian derivatives and phraseological units (okazat’ čest’ ‘show respect’, byt’ v česti ‘be respected’ etc.), similarly to other Slavic languages, mainly refer to the external aspect (showing respect towards someone), whereas the internal aspect (the reason why someone is respected) is historically secondary. Prototypically, the subject of čestnyy (adj.) is a person, evaluated mainly through what they do not do: lie, steal, etc. (therefore, truth and justice are important values for the speakers). In Russian, the “external” aspect of čest’ and čestnyy has weakened over the centuries (it is preserved in stereotyped usages) and the “internal”, ethical aspect had gained strength – the latter is already found in the 19th c., in the writings of Pushkin, Lermontov (pogib poèt – nevol’nik česti ‘a poet has died, a slave to čest’’), Lev Tolstoy and in political slogans (čestnye vybory ‘fair elections’).The Polish counterpart of the Russian čest’ is the Latin loan word honor, defined as ‘personal dignity’ (słowo honoru ‘word, promise’, lit. ‘the word of honour’, sprawa honoru ‘a matter of honour’), but the plural honory (czynić honory ‘do the honours’) has an “external” meaning. Old-Polish cześć referred to acts of showing respect, which points to its external dimension.In both languages, there is now a tendency to express the “internal” aspects of the semantics of the Russian čest’ and Polish honor, in accord with the growing interest in human inner life and people’s personality. In both languages, too, there exist lexemes that express the features and behaviour of people in the context of moral values, independent of external judgement: Pol. godność and Russian dostoinstvo.

PL

Autorka analizuje semantykę ros. честь, достоинствo i pol. cześć, honor i godność, pokazując różnice i podobieństwa. Rosyjski koncept čest' ma dwie strony: zewnętrzną (szacunek okazywany komuś, np. čest’ i slava gerojam) i wewnętrzną (wysoka wartość moralna, np. čelovek česti, čestnyj čelovek). To zróżnicowanie semantyczne znajduje potwierdzenie w różnych szeregach synonimicznych oraz w derywatach i frazeologizmach. Taka dwoistość znaczeniowa, obecna w ros. pojęciu честь, jest właściwa wszystkim językom słowiańskim, przedłuża bowiem pierwotne słowiańskie znaczenie słowa *čьstь (od czasownika čisti / čьsti o znaczeniu ‘czcić, poważać’). Pierwotne znaczenie „akcjonalne” rozwijało się w znaczenie abstrakcyjne ‘poważanie, szacunek’, a dalej też w bardziej konkretne znaczenie ‘odznaczenie’. Semantyczną strukturę konceptu autorka analizuje, wychodząc od aktantów czasownika czcić, pyta o podmiot (kto czci), o obiekt (kogo ten ktoś czci), o relacje łączące podmiot z obiektem czci i za co ktoś kogoś czci. Rosyjskie derywaty i frazeologizmy (okazat’ čest’, byt’ v česti itp.), podobnie jak w innych językach słowiańskich odnoszą się przede wszystkim do strony zewnętrznej (okazywania czci komuś), podczas gdy strona wewnętrzna (to, za co się komuś okazuje cześć) jest historycznie wtórna. Prototypowo subiektem predykatu čestnyj jest człowiek, wartościowany zwykle przez negację, czego nie robi: nie kłamie, nie kradnie itd., co zakłada, że ważną wartością dla mówiących jest prawda, sprawiedliwość itd. W języku rosyjskim „zewnętrzne” znaczenie czci (okazywanie szacunku) i przymiotnika čestnyj w ciągu wieków słabnie, utrwala się w wyrażeniach kliszowanych, a narasta znaczenie „wewnętrzne”, etyczne, które znajdujemy już w XIX wieku, u Puszkina, Lermontowa (pogib poèt -- nevol’nik česti), Lwa Tołstoja i we współczesnym hasłach politycznych (čestnye vybory).W języku polskim odpowiednikiem ros. konceptu česti jest zapożyczony z łaciny honor, definiowany jako ‘godność osobista’ (słowo honoru, sprawa honoru), ale lm. honory (czynić) ma znaczenie „zewnętrzne”. Stpol. cześć odnosiła się do okazywania szacunku, ma więc wymiar zewnętrzny.W obu językach autorka stwierdza podobną tendencję do wyrażania „wewnętrznej” semantyki ros. честь i pol. honor. Tendencja ta odpowiada rosnącemu zainteresowaniu światem wewnętrznym człowieka i cechami jego osobowości. W obu językach funkcjonują też osobne leksemy dla wyrażenia cech i zachowań człowieka w perspektywie wartości moralnych, niezależnych od zewnętrznych ocen: pol. godność, ros. dostoinstvo.

RU

There is no abstract available for this language

Refine search results

7 Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury

2 Niewiadomski D.

1 Anusiewicz J.

1 Bartmiński J.

1 Czerwiński M.

1 Mikołajczuk A.

1 Niebrzegowska S.

1 Толстая С. M.

3 2013

1 1994

1 1991

1 1990

1 1989

Rzutowanie semiotyczne, czyli językowe oswajanie obcości w kulturze. Szkic lingwistyczno-antropologiczny

Językowo-kulturowy obraz kota w polszczyźnie

O radości w ujęciu lingwistycznym: z problemów semantycznych badań porównawczych

Stereotyp słońca w polszczyźnie ludowej

Semantyka jajka w rytach orki i siewu

Semantyka ziarna w inicjalnych rytach siewnych

Русская честь и польский honor