Początki naukowych badań nad bursztynem w Gdańsku i kolekcja Jacoba Theodora Kleina (1685–1759)

• Authors: Anna Sobecka

Title variants

EN

The Beginnings of Scientific Research into Amber and the Collection of Jacob Theodor Klein (1685–1759)

Abstracts

EN

The article deals with the collection of Jacob Theodor Klein and the beginnings of scientific interest in amber in early modern Gdańsk. The text is intended to show the importance of this forgotten collection and the ongoing research into succinite (Baltic amber). The objects from Klein’s collection themselves have been dispersed, and have not survived to the present day, but Klein’s written inventory, which in 1740 ended up in the collection in Bayreuth to later reach Erlangen, allows the collection to be analyzed thoroughly. It is the numerous drawings of amber exhibits that are of particular importance. Thanks to the activities of Klein and his contemporaries, including Johann Philipp Breyn, and the drawings made at their request by their daughters, it is possible to trace the flow of objects between collections and reconstruct the meaning of the ‘paper museums’ they created. The text points to the key role of illustration as an element of information exchange in the respublica litteraria of the time and collaboration of scholars. The role of Gdańsk collections as the basis for the great collections being created at the time in St Petersburg and Dresden is also highlighted.

Keywords

EN

Jacob Theodor Klein; Kleinianum Museum; Augustus II the Strong; amber; collection; paper museum

• Publisher: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Journal: Artium Quaestiones
• Year: 2023
• Issue: 34
• Pages: 13-46

Dates

published

2023

Contributors

author

Anna Sobecka

• University of Gdańsk

• https://orcid.org/0000000182340559

References

• Aldrovandi U., De animimalibus insectis libri septem, Bologna 1602, dostępny w internecie: <https://amshistorica.unibo.it/31> [dostęp: 3 grudnia 2022]
• Aurifaber A., Svccini historia, Ein kurtzer gründlicher Bericht, woher der Agtstein oder Börnstein vrsprünglich komme, das er kein Baumhartz sey, Sonder ein geschlecht des Berg wachs, Vnd wie man jnen manigfaltiglich in artzneien möge gebrauchen, Königsberg 1552
• Bernoulli J., Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preußen, Curland, Russland, Polen in den Jahren 1777 und 1778, Bd. 1, Reise nach Danzig und Beschreibung der Merkwürdigkeit dieser Stadt, Leipzig 1779
• Bibliothecae Breynianae Pars Prior. Sive Catalogus Librorum Philologico-Philosophico-Historicorum, Itinerariorum, Inprimis autem Medicorum, Botanicorum Et Historiae Naturalis Scriptorum &c. Rariorum, Quam Magno Studio Et Sumptu Sibi Comparavit D. Johan. Philipp. Breynius, Acad. Imper. Natur. Curiosorum, Nec Non Reg. Societ. Anglic. Scient. Sodalis. Publica Auctionis Lege In Aedibus B. Possessoris (in der Langgasse.) D. XV. Julii A. MDCCLXV. Distrahende Per Joan. Godofr. Barthelse, Gedani 1765–1766, PAN Bibl. Gd., Od 20009 8°
• Breyne J.P. et al., A Letter from John Phil. Breyne, M. D. F. R. S. to Sir Hans Sloane, Bart. Pres. R. S. with Observations, and a Description of Some Mammoth’s Bones Dug up in Siberia, Proving Them to Have Belonged to Elephants, „Philosophical Transactions” (1683–1775), 1737, vol. 40, s. 124–138
• Breyne J.P., Observatio de Succinea Gleba, Plantae Cujusdam Folio Impraegnata, Rarissima. Auctore Dno. Johanne Philippo Breynio, M. D. R. S. S, „Philosophical Transactions” (1683–1775), 1726, 34, s. 154–156
• Eames J., Review of An Account of a Book, by Jacobi Theodori Klein. Historiae Piscium Naturalis promovendae Missus primus Gedani, 1740. 4to; Or, the first number of an essay towards promoting the natural history of fishes, by Mr. Klein, Secretary of Dantzick, and F.R.S., „Philosophical Transactions” 1742, 42(462), s. 27– 33,
• Fischer Ch.G., Herrn Nathanael Iacob Gerlachs […] Reise…, Gedani 1727–1732, dostępny w internecie: <https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/10113/edition/6021> i n. [dostęp: 9 marca 2023]
• Frisch J.L., Beschreibung von allerei Insecten in Deutschland, Berlin 1730
• Hartmann J. Ph., Succini Prussici Physica & civilis Historia, Francofurti 1677
• Icones Vivae Avium, Forschungsbibliothek Gotha, Chart. A 784
• Klein J.T., Historiae Piscium Naturalis Promovendae, Missus II, PAN Bibl. Gd. 1044/77
• Klein J.T., Lebenslauf, współoprawny druk PAN Bibl. Gd., Oe 7941a 4°
• Klein J.T., Musei Kleiniani, Danzig 1738, FAU Erlangen-Nürnberg, UER Ms 2680, Bd. 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10
• Klein J.T., Sloane H., Ex Veterum Prussorum Re Antiquaria Schediasma, a D. Jac. Theodoro Klein Reipubl. Gedan. a Secretis, R.S.S. Cum D. Hans Sloane, Bart. R.S. Pr. Communicatum, „Philosophical Transactions” 1739, vol. 41, s. 384–389
• Michaelis Mercati Samminiatensis Metallotheca. Opus posthumum, auctoritate, & muificentiâ Clementis undecimi pontificis maximi e tenebris in lucem eductum; opera autem, & studio Joannis Mariae Lancisii archiatri pontificii illustratum. Cui accessit appendix cum XIX. recens inventis iconibus, Vaticanum 1719
• Negelein J.A., De jure Succini In Regno Borussiae, vom recht des Börnsteins im Königreich Preussen, In Academia Regiomontana ... Praeside Philippo Richardo Schroedero ... Ad Diem 18. Decembr. A. C. 1722
• Neickel C.F., Museographia Oder Anleitung Zum rechten Begriff und nützlicher Anlegung der Museorum Oder Raritäten-Kammern: [...] In beliebter Kürtze zusammen getragen, und curiösen Gemüthern dargestellet von C.F. Neickelio. Auf Verlangen mit einigen Zusätzen und dreyfachem Anhang vermehret von D. Johann Kanold, der Kayserl. Leopold. Carol. Reichs-Academiae Natur. Curios. Mit-Glied.
• Nebst einem Register, Leipzig–Breslau 1727
• Pars Bibliothecae Kleinio-Gralathianae, quae complectitur Apparatum librorum ad Historiam naturalim spectantium, philosophicorum et mathematicorum juncta collectione Itinerariorum studio historiae naturalis praecipue inservientium, Gedani 1772, PAN Bibl. Gd., Aa 14421
• Pflanzen-und Tierzeichnungen der Geschwister Breyne U.A., Forschungsbibliothek Gotha, Chart. A 783a
• Pflanzenzeichnungen [der Geschwister Breyne U.A.], Forschungsbibliothek Gotha, Chart. A 782
• Rzączyński G., Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Sandomiriae 1721
• Sendel Ch., Lob-Rede auf Herrn Jacob Theodor Klein…, Danzig 1759, druk współoprawny PAN Bibl. Gd., Oe 7941a 4°
• Sendel N., Historia Svccinorum Corpora Aliena Involventium ex Natvre Opere Piotorum et Caleatorum..., Leipzig 1742, dostępne w internecie: <https://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/publication/7307/edition/6844/content> [dostęp:9 marca 2023]
• Titius J.D., Leben und Schriften Herrn Jacob Theodor Kleins, „Neue Gesellschaftliche Erzählungen für Liebhaber der Naturlehre der Haushaltungswissenschaft, der Arzneykunst und der Sitten” 1760, Bd. 3, s. 129–144
• Tylkowski W., Physicae curiosae pars octava, Olivae 1682
• Woodward J., An essay toward a natural history of the earth and terrestrial bodies, especially minerals : as also of the sea, rivers, and springs: with an account of the universal deluge : and of the effects that it had upon the earth, London 1695
• Banditt M., Der Strukturwandel Der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig, In: Gelehrte – Republik – Gelehrtenrepublik: Der Strukturwandel Der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig 1743 bis 1820 und Die Danziger Aufklärung, Wiesbaden 2018, s. 70–145,
• Bernstein für Thron und Altar. Das Gold des Meeres fürstlichen Kunst- und Schatzkammern, Hg. W. Seipel, Wien 2006
• Brzozowski S., Klein Jakub Teodor (1685–1759), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 12, Wrocław 1966
• Bursztyn bałtycki – skarb Zatoki Gdańskiej / Baltic Amber – Treasure of the Bay of Gdańsk, red. R. Szadziewski, R. Pytlos, J. Szwedo, Gdańsk 2018
• Chodyński A.R, Kultura kolekcjonerska w XVIII wieku. Gdańscy uczeni, amatorzy – znawcy i dyletanci, także z innych miast europejskich i ich stosunek do sztuki, „Opuscula Musealia” 2006, 15, s. 139–177
• Chodyński A.R., Gdańskie kolekcje bursztynu od XVIII do XIX wieku, „Porta Aurea” 1994, t. 3, s. 51–74
• Czaja J., Koń, jaki jest, każdy widzi. XVIII-wieczni przyrodnicy i ilustracja przyrodnicza, Pasaż Wiedzy 2021, dostępny w internecie: <https://www.wilanow-palac.pl/kon_jaki_jest_kazdy_widzi_xviii_wieczni_przyrodnicy_i_ilustracja_przyrodnicza.html> [dostęp: 21 grudnia 2022]
• Geus A., Klein, Jacob Theodor, in: Neue Deutsche Biographie 11, 1977, 740-741 [Online-Version]; URL: <https://www.deutsche-biographie.de/pnd117523216.html#ndbcontent> [dostęp: 21 grudnia 2022]
• Grulkowski M., Odkrycia archeologiczne w Gdańsku i ich recepcja w środowisku naukowym Prus XVII i XVIII wieku, „Gdański Notatnik Historyczny” 2022, t. 1, dostępny w internecie: <http://notatnikhistoryczny.pl/wp-content/uploads/2023/01/GNH01_art1_Marcin_Grulkowski_v2.pdf> [dostęp: 3 marca 2023]
• Grzybkowska T., A. Mosingiewicz, Ilustracja naukowa, w: Aurea Porta Rzeczypospolitej, red. T. Grzybkowska, t. 1 Eseje, Gdańsk 1997, s. 214–215
• Heinrichs K., Bernstein, das “Preußische Gold” in Kunst- und Naturalienkammern und Museen des 16.–20. Jahrhunderts, Diss, Humboldt Universität zu Berlin 2010
• Hermann-Randall Ch., Die Universitätssammlungen, w: Die Hohenzollern und die FAU: Vergangenheit und Gegenwart, Erlangen 2018
• Hermann-Randall Ch., Münzen, Bilder, Bibliotheken – Sammlungen in der Universitätsbibliothek Erlangen-Nürnberg, Erlangen 2013
• Jakubowski J., Musaeum Gottwaldianum ze zbiorów Biblioteki Politechniki Gdańskiej i wydawnicze losy dzieła Christophorusa Gottwaldta (1636–1700) w XVIII w., „Porta Aurea” 2015, 14, s. 93–119, dostępny w internecie: <https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/portaaurea/article/view/6913> [dostęp: 13 stycznia 2023]
• Jakubowski J., Z dziejów książki naukowej w XVIII wieku. Analiza kompozycji przestrzenno-obrazowej Jakuba Teodora Kleina Historia Piscium Naturalis (Gedeani 1740), „Roczniki Biblioteczne” 2000, LIV, s. 25–56
• Kappel J., Bernsteinkusnt aus dem Günen Gewölbe, Dresden 2005
• King R., Amber from Antiquity to Eternity, London 2022
• Kosmowska-Ceranowicz B., Bursztyn w Polsce i na świecie, Warszawa 2012
• Novgorodowa D., Musaeum Gottwaldianum i jego losy w Rosji, „Klio” 2018, 46(3), s. 109–137
• The Paper Museum of the Academy of Sciences in St. Petersburg c. 1725–1760: Introduction and Interpretation, ed. R.E. Kistemaker, D. Meijers, N.K. Kopeneva, G.L. Vilinbakhov, Amsterdam 2012
• Pawlak M., Sendel Nataniel (1686–1757), w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 4 – red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 198
• Pękacka-Falkowska K., Bursztyny drezdeńskie i doktor Nathaniel Sendel z Elbląga, dokument elektroniczny bez numeracji stron, <https://www.wilanow-palac.pl/bursztyny_drezdenskie_i_doktor_nathanael_sendel_z_elblaga.html> [dostęp: 2 marca 2023]
• Pękacka-Falkowska K., Wokół kolekcji przyrodniczych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Cz. I: Christoph i Johann Gottwaldowie i ich gdańskie muzeum, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2018, 63(2), s. 51–97
• Pękacka-Falkowska K., Z dziejów ilustracji naukowej w osiemnastowiecznym Gdańsku: Johann Philipp Breyne, Jacob Theodor Klein i ich egzotyczne rośliny, Pasaż Wiedzy 2021, dostępny w internecie: <https://www.wilanow-palac.pl/z_dziejow_ilustracji_naukowej_w_osiemnastowiecznym_gdansku_johann_philipp_breyne_jacob_theodor_klein_i_ich_egzotyczne_rosliny.html> [dostęp: 21 grudnia 2022]
• Polyakova I., Collecting Amber naturalia in the Sixteenth Century Prussia, in: Collection in the space of culture, Kaliningrad 2009, s. 63–81
• Pomian K., Muzeum. Historia światowa, t. 1, Od skarbca do muzeum, Gdańsk 2023
• Popiołek J., Pochodzenie bursztynu w opiniach polskich przyrodników do XIX wieku, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2005, 50/3–4, s. 135–148
• Roob H., C. Hopf, Jacob und Johann Philipp Breyne, zwei Danziger Botaniker im 17. und 18. Jahrhundert: Nachlaßverzeichnis, Gotha 1988
• Sobecka A., Art and Science in Early Modern Gdańsk, „Studia Historica Gedanensia” 2022, 13, s. 53–69
• Sobecka A., Obrazowanie natury w nowożytnym Gdańsku. O kulturze kolekcjonerskiej miasta, Gdańsk 2021
• Sobecka A., Rysunki sióstr Breyne jako nieznana część osiemnastowiecznej kolekcji gdańskiej rodziny uczonych / Drawings by the Breyne sisters as an unknown part of the eighteenth century collection of a Gdansk family of scholars, w: Kolekcje: kształtowanie, historia, dziedzictwo utracone / Collections. Development, History, Lost Heritage, ed. M. Mielnik, Gdańsk 2020, s. 259–273
• Targosz K., Jacob Breynius 1637–1697. „Botanicus celebrimus” w wymiarze europejskim, Kraków 2010
• Wichard N., W. Wichard, Ein Wegbereiter der paläobiologischen Bernsteinforschung, Nathanael Sendel (1686–1757): A pioneer in palaeobiological amber research, Palaeodiversity 1, Stuttgart 2008, s. 93–102
• Zientara W., Statut Gdańskiego Towarzystwa Naukowego Societas Litteraria 1720–1727, 1991, Zapiski Historyczne, t. LVI, z. 1, s. 77–78

Identifiers

DOI

10.14746/aq.2023.34.1

Biblioteka Nauki

32351475