Konflikty o kościoły pomiędzy katolikami a protestantami w Prusach Królewskich i Książęcych w I połowie XVII wieku

• Authors: Piotr Birecki

Title variants

EN

The conflicts about churches between Catholics and Protestants in the Royal and Ducal Prussia in the first half of the 17th century

Abstracts

EN

This article presents the history of Catholic and Lutheran churches during Swedish wars in the south part of Baltic sea the 17th Century. The Swedish rulers Gustav II Adolf and Carl X Gustav when they were fighting with Polish Republic during the first and second Swedish-Polish wars (commonly called the war at the mouth of the Vistula river and Swedish deluge) led to the strengthening of the religious conflict between Protestants and Catholics. The result in the Royal Prussia was, depending on the support of the authorities’ power, not only destruction or the mutual receipt of church buildings but also numerous robberies and exports of church cultural goods and liturgical equipment to Scandinavia. In this article the author discusses the fate of the individual buildings, their pastors and gives examples of church war losses. In the second part of the article the author presents the war expedition of the Polish-Lithuanian-Tatar troops to Ducal Prussia to break the alliance of Frederic William, Elector of Brandenburg with Charles X Gustav of Sveden. The soldiers destroyed dozens of Lutheran churches, burned down many cities and towns, and contributed to the death of thousands of people. Finally, the author mentioned grave monuments commemorating soldiers taking part in the both wars. The result of those events in the mid-17th century was the final imbalance of confessional balance and the growing, increasingly hostile attitude toward Polish Protestantim.

PL

Artykuł niniejszy opowiada o świątyniach katolickich i kościołach ewangelickich, o które toczyły spory w XVII wieku podczas wojen szwedzkich. Władcy Szwecji Gustaw II Adolf oraz Karol X Gustaw prowadząc walki z Rzeczpospolitą w czasie I i II wojny polsko- -szwedzkiej zwanych potocznie wojną o ujście Wisły i potopem doprowadzili do wzmocnienia konfliktu religijnego pomiędzy protestantami a katolikami. Jego skutkiem w Prusach Królewskich było, w zależności od wsparcia władzy, nie tylko wzajemne niszczenie czy odbieranie sobie budynków kościelnych ale również liczne rabunki i wywóz kościelnych dóbr kultury i wyposażenia liturgicznego do Skandynawii. W artykule autor omawia losy poszczególnych budynków, pracujących w nich pastorów oraz podaje przykłady strat. Ponieważ dopiero podczas potopu wojna polsko-szwedzka dotarła do Prus Książęcych w drugiej części artykułu omówione zostały działania wojsk polsko-litewsko-tatarskich, które chcąc zmusić do zerwania sojuszu Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma I z Karolem X Gustawem zniszczyły dziesiątki kościołów ewangelickich, spaliły wiele miast i miasteczek przyczyniając się do śmierci tysięcy ludzi. Na koniec wspomniano o pomnikach grobowych, upamiętniających biorących w wojnach żołnierzy. Konsekwencją wydarzeń I połowy XVII wieku było ostateczne zachwianie równowagi konfesyjnej i narastający, coraz bardziej wrogi stosunek do polskiego protestantyzmu.

Keywords

PL

Prusy Królewskie; Prusy Książęce; XVII wiek; potop szwedzki; Tatarzy; protestantyzm; katolicyzm; kontrreformacja

EN

Royal Prussia; Ducal Prussia; XVII Century; Swedisch deluge; Tatars; Protestantism; Catholicism; Counter-reformation

• Publisher: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Journal: Studia Elbląskie
• Year: 2020
• Volume: 21
• Pages: 9-26

Dates

published

2020

Contributors

author

Piotr Birecki

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

• https://orcid.org/000000020755137X

References

• Evangelische Zentralarchiv Berlin, Eichmeiden, Bestand 507, sygn. 4358.
• Chronik der Kirchengemeinde Eichmedien, Kreis Sensburg/Ostpreussen. Kirchen- Gebet wieder den Türcken. In Königl. Pomerschen Regierung zu gebrauchen, Stettin 1683, Druckts Daniel Starcke, Biblioteka UMK Toruń, sign.: Ob. 8.III. 146.
• Augusiewicz Sł., Najazdy tatarskie na Prusy Książęce (1656 – 1657): legendy i fakty, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” nr 3, 1995, s. 233 – 247.
• Augusiewicz Sł., Najazd tatarski na Prusy Książęce w 1656 roku. Sienkiewiczowska wizja – lokalna tradycja – przebieg – w świetle badań historycznych, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, „Zeszyty Historyczne” t. XVI, 2017, s. 93 – 105.
• Beckherrn C., Die St. Georgenkirche zu Rastenburg, w: „Altpreussische Monatsschrift”, red. R. Reicke, E. Wichert, 20(1883), H. XX, s. 253 – 254.
• Birecki P., Sztuka luterańska na ziemi chełmińskiej, Warszawa 2007. Birecki P., Kościół pw. św. Jakuba świątynią protestancką Nowego Miasta Torunia, w: Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu, red. K. Kluczwajd, Toruń 2010, s. 245 – 257.
• Birecki P., Ratusze świątyniami protestanckimi na ziemi chełmińskiej, w: Kościół imienia Żłóbka Chrystusa (Kripplein Christi) we Wschowie na tle procesu konfesjonalizacji w krajach Europy Środkowej, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa 2012, s. 153 – 169.
• Boetticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, Litauen, H. V, Königsberg 1895.
• Boldt A., Das Begräbnis des Grafen Franziskus Berhard von Thurn id der Nicolaikirche zu Elbing am 11 Mai 1629, w: „Altpreussische Monatsschrift”, red. R. Reicke, E. Wichert, 21(1884), s. 678 – 680.
• Dethlefsen R., Die Domkirche in Königsberg i. Pr. nach ihrer jüngsten Wiederherstellung, Berlin 1912.
• Górska M., Emblematyczna dekoracja fasad Kolegium Jezuitów w Toruniu (1701). Antyprotestancki program według Imago Primi Saeculi Societatis Iesu (1640), „Zapiski Historyczne” t. LXXIV, z. 1, 2009, s. 7 – 47.
• Guzowski Ł., Dzieje miejscowości i kościoła w Wieliczkach, „Studia Ełckie” t. 13, 2011, s. 97 – 117.
• Hagen C. H., Preussens Schicksale wärend die Schwedenkriege, w: Beiträge zur Kunde Preussens, H. 1, Königsberg 1819, s. 106 – 154.
• Hagen E. A., Der Dom zu Königsberg in Preußen. Eine kirchen- und kunstgeschichtliche Schilderung. Beschreibung der Domkirche zu Königsberg und der in ihr enthaltenen Kunstwerke, H. II, Königsberg 1833.
• Hartwig A., Geographisch-Historische Landes-Beschreibung [...], Druckts und verlegts Johann David Zäncker, Königsberg 1722.
• Hoppe I., Geschichte des ersten Schwedisch-Polnischen Krieges in Preussen, Leipzig 1887.
• Józefczyk M., Elbląski kościół św. Mikołaja w czasie I wojny szwedzkiej 1626 – 1636, „Studia Elbląskie” t. 9, 2008, s. 7 – 28.
• Józefczyk M., Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku, t. I: Synteza dziejów, Malbork 2012.
• Józefczyk M., Z dziejów religijnych Pomezanii w XVIII wieku, t. I: Synteza dziejów, Malbork 2015.
• Kerstan E. G., Elbings evangelische Kirche bis zur Preussischen Besitznahme der Stadt, Elbing 1918.
• Kossarzecki K., Prusy Królewskie, w: Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu 1655 – 1660, red. M. Nagielski, K. Kossarzecki, Ł. Przybytek, A. Haratym, Warszawa 2015, s. 29 – 95.
• Kossert A., Prusy Wschodnie. Historia i mit, Warszawa 2019.
• Krasiński W., Zarys dziejów reformacji, t. II, wyd. J. Bursche, Warszawa 1905.
• Małłek J., Stosunki kulturalne Polski i Litwy z państwami skandynawskimi w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych (1385/1397 – 1795), w: Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości, t. I: Wśród krajów Północy. Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej wobec narodów germańskich, słowiańskich i naddunajskich: mapa spotkań, przestrzenie dialogu, red. M. Hanusiewicz-Lavelle, Warszawa 2015, s. 58 – 102.
• Małłek J., Powstanie i rozwój kościołów ewangelickich w Prusach Książęcych (1525 – 1657), Prusach Brandenburskich (1657 – 1701) i Prusach Wschodnich Królestwa Pruskiego (1701 – 1817), w: 500-lecie Reformacji. Z dziejów kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. II: Tereny dawnych Prus Książęcych, red. G. Jasiński, J. Kłaczkow, P. Birecki, Toruń 2017, s. 35 – 79.
• Mülverstedt G. A. von, Zur Geschichte des Schwedisch-Polnischen Krieges in Preussen im J. 1656, „Neuen Preussischen Provinzional-Blätter andere Folge” 1856, H. 9, s. 70 – 74.
• Nowak T., Oblężenie Torunia w roku 1658, „Roczniki TNT” 1936, t. 43, 204 – 205.
• Ogier K., Dziennik podróży do Polski (1635 – 1636), Gdańsk 2019.
• Ojcewicz G., Brodnicka grabież grobu Anny Wazówny, czyli polsko-szwedzkie losy złotej bransolety. Nowa wersja wydarzeń, w: Nie tylko brodnickie tajemnice Anny Wazówny, red. H. Bobińska, G. Ojcewicz, A. Saar-Kozłowska, Szczytno 2018, s. 39 – 67.
• Pisanski G.Ch., Nachricht von dem im Jahre 1656 geschehenen Einfalle der Tataren in Pretivsen, Königsberg 1764, „Mitteilungen der Literarische Gesselschaft Masovia” 1902, Bd. VII.
• Piwarski K., Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk  –  Bydgoszcz 1946.
• Plehn H., Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Leipzig 1900.
• Rhode Ch.E., Presbiteriologia Elbigensis. Die evangelischen Geistlichen in Kirchenkreis Elbing von 1555 bis 1883 und Nachträgen bis 1945, red. W. Hubatsch, Hamburg 1970.
• Rudawski W. J., Historja Polska, Petersburg i Mohylew 1855.
• Schmid B., Die Bau- und Kuntsdenkmäler der Provinz Westpreussen, Kreis Stuhm, Danzig 1909.
• Schmid B., Die Bau- und Kuntsdenkmäler der Provinz Westpreussen, Der Kreis Marienburg, Berlin 1919.
• Szorc A., Kolegium jezuickie w Braniewie i jego księgozbiór, Olsztyn 1998.
• Szorc A., Dzierzgoń. Od początku do dni naszych 1248 – 1998, Dzierzgoń 1998.
• Toeppen M., Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i historii pruskiej, według źródeł drukowanych i rękopiśmiennych, wyd. G. Jasiński, Olsztyn 1995.
• Ulbrich A., Geschichte der Bildhauerkunst in Ostpreußen vom Ausgang des 16. bis in die 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts, Vol. 1 – 2, Königsberg 1926 – 1929.
• Wernicke J. E., Geschichte Thorns aus Urkunden, Dokumenten und Handschriften bearbeitet von dr J. E. Wernicke, Zweiter Band: die Jahre 1531–1840 umfassend, Thorn 1842.

Identifiers

Biblioteka Nauki

2147338